КК адебият тарийх маселелери. Тарийхынын мселелери (Методикалык, олланба)
 Скачать 135.91 Kb.
|
|
ОРАЙЛЫҚ АЗИЯДА ҚАРАҚАЛПАҚЛАР ӘЙЙЕМНЕН САЎАТЛЫ БИЛИМДАН ҲӘМ МӘДЕНИЯТЛЫ ХАЛЫҚ БОЛҒАН XX әсирлин 90-жылларына келип елимизде ғәрезсизлик сама-лынын есиўи 70 жылдан аслам Кызыл империянын кемситиў-леринен бизлерди буротала қуткарды. Кызыл империя заманынла бихтерге олар «Сизлердин ата-баба- ларыныз саўатсыз, билимсиз, мәдениятсыз болған. Олар XVI әсирдин акырларында ғана-зорга халыклыкдәрежеге жеткен. Сизлерди улыўма ___ ' «Әмиуләрьи» журн. 1968-жыл №6. ", «^"ИЎяарьй» ж>?н- 1968-аим №11. ■ К.Мәмбегоо. «Ертс дәуирлеги каракалпак әдебияты». «Билим» баспасм 1992- жыл 10 II чалыкеткен «Октябрь револкшнясы» деген суренлер \әмм« кайта-қайта үлкен минберлердеи аитылып гурканла, хатте илимнй мийнетлерде усылай жазылып турканда, хэзнрги бнз кексе әўяалларды бип нәрсе каггы оиланлыратуғын ели. Бириншиден, бизлер кяракалиакдар, әййемнен Хорезм цивц-лпзапиясындажасап келген халыкбыз. Екиншидеп, нешше мын жыллартүркий халыклар менен бирге илим пән, әдебияты, мәденияты бархалыклардан болып есапланамыз. Ал сондабизлеролардынөзлеринен иеге кем болады екенбиз?-деп ойла-натуғын едик. Биз олар менен үлкен тарийхты актарысып карасатуғын дәўирлерге ол жылларда жүдә мүтәж едик, XX әсирдин 20-жылларынан баслап олар еллеги саўатлы зия-лыларды хукыксыз леп жәриялады. Оларға өз ана топырағында жеринен, суўынан, мәмлекет мүликлеринен пайдаланыўға тыпым салынды. Халықтын илим орайлары болғш I мешит, медреселер бузылды. Халыктын, елдин руўхый азығы болған барлықараб альфавити менен жазылған илим, пән, тарийх, әдебият, мәденият байлыклары елден жыйнап алынды. Өртелдк. Кимник уйинде араб альфавнти менен жазылған бир бет кағаз табылса, ол «Кырық кыз» дәстаны ма, «Алпамыс»па, Әжинияз, Бердақ шайырлардын колжазбалары ма ол халыкдушпаны деп дағазалапды. Халыкозата-бабаларынан калған бул миллий жазба мүлклерин сақлаўға коркып өзлерн көмип, өртеп жоқ кылыўға мәжбүр болды. 1930-жыллардан баслап елдеги бурыи ел баскарған тәжирмйбели адамлдар: бай, бий, молла, ийшан, ахун, уламаларды қамап узакСибирь Тайгаларында, Камчатка қамакханаларыыыыыыыыыында кырды. Ҳәзирги 2003-жылы шыккан «Каракалпақстанныкжанатарийхына» бир караныз? Онда: «1917-1922-жыллардан 1989-жылларға шекем халық бир нешше мәртебе аўыр репрессияка ушырады.... Кенес хүкиметинин тарийхы, бул репрессиялар тарийхы болды!»—деп көрсетилген1. Биракхалыкбул зорабанлықжылларда да халықлығын* миллийлигин сақлап калды. Кдрақалпақлар әййем заманлардан киятырған мәрт халықпардын эўладлары екенлиқ^ерин көрсегги, Булар куры айтылған гәплерболмаўы ушын биз өткен тарийхымызға бир нәзер салайык: Улыума Орта Азия адамзаттарийхында ен әййемги бесиклерден бири бодкзн жер. Эрамьшан бурынғы биринши мын жыллыкларорта- 1 "Кдракалпакстакнын жака тарийхы*. «Каракалпакстан XIX әсирянн МЭМ ярымыпан XXI әсирге шексм». • Каракалпакстан». 2003-жыл. 6-бет. 91 миз*шда Орта Азиянын экономикалық, географиялыккарталарында Туран, Түркистан, Мауараунпахр жерлери, Әмиўдәрьннын Аралға куяр сағалары, Зарафшан далалыклары менен Ферғанаонпатлымарын да өз мшипе алагуғын сдн. Жәнеде бул аймакларда Бактрия. Хорезм, Согдиана. Маргнана, Парфни патшалыклары өзлеринннуллылықлары хәм кудиретлиликлери менен дүньяға белгили еди1, Әсиресе усы ндащалыклардын ишинде Хорезм патшалығы әййем заманлардан-ак дүньяға илим, пән ҳәм мәденияты менен даныклы болды. Бул жерлер тарийхта, Әййемги дүнья тарийхында дүньялык илим. пән, мәденияттарнйхында Хорезм иивилизациясы леген ат пенен қалды. Дүньяда дәслепки илим, мәденият ошакларынан жәнеде хәмме тараўдағы илим дүньясын баскарыўшылардан бири болды. Сол себепли дүнья саяхатшылары Орта Азияға саяхатқа шыкканда я Әййемги Хорезм деп, болмаса 360 Аўлия Ўатаны деп шыкты. Бул жерде буннан нешше мын жыллар бурын дүньяда екинши болып Маъмун Академиясы шөлкемлестирилди. Хорезм пивилизациясынын тарийхын пүткил дунья халық-ларынык ядына салыў ушын ЮНЕСКО 2004-жылы Маъмун Ака-демиясынын 1000 жыллығын салтанатлы белгилеп өтиўге карар шығарды. Маъмун Академиясы биринши мәртебе Хорезм цивилизация- сыныкдәслепки орайында Топырақ калада ашылған. Сонынушында Хорезмниц бай тарийхы С. П. Толстов басшылығындағы Хорезм экспедициясынын материалларында2хәм С. П. Толстовтыкөзинин мәмлекетлик сыйлыкка ийе болған «Древний Хорезм» (1948-ж) хәм «По следам Хорезмской цивилизаций» (1948-ж) деп аталған мийнетлеринде де жәнеде әййемги Хорезм хакқында пүгкил дүнъядағы баска дакөп илимпазлардын мысалы, Геродот, Мусрин, Истахрий, М.Е.Массон, А.Ю. Янубовский, Я. Гуламов хәм Шишкин мийнет- леринде де көп айтьыады. Ал, Әййемги Хорезм хаккында С.П. Толстов вдйиемги Хорезм» деген мийнетинде: «Боспор» ҳәм Иберии, Армения Парфия. Конго-Хорезм хәм Индисков империясын кураған әииемги үлкен аимактағы Хорезм жүлә данклы болған. Әййемги лорезм бир ўакьггларла Хиндетанға, Иранға, бир ўакытларда Европаға, хәтте узақ Сибирьге де тэсирин тийгизди^деп жазады. , ^_м-малласв. *Ўзбск алабиёти тарихи» 1-китоб Ташкснт, 1976. 28-29-6етлер. ма1к* -^1111 Хоре:!МСКОй археологи'1еской экспедииии» 1937-1969 под обшей 1970 ,Ш1И "^*^ СП Толстова изд. Акадсмии Наук СССР. Г. Москва 1952-по И1-СП,.., ' Голст°р «Древпый Хорсзм». Опыт Историкоархеологичсской ихслодованиғ, «ВД. МГУ 1948 г СТр. 331-334. 12 13 Ал, усы кудиретли Хорезмнин уннемпен Оүгинги күнге шекемгй тураклы хадықтарынын бирн каракатпакдар боллы. Әййемги Хорезм озннин плим, пән мәденияты мекен пүткня дүньяға, әсиресе, Европаға оларда илим. пән, хәм мәденияттын раУаж-ланыуыпа күшли тәсиржасайды. Дүнья идимпахтарыньш белгилеўи бойынша шығыс мәденияты, әсиресе шығыс философиясынъш тәсири Еоропаға, әсиресе, Испанияға Иташя аркалы таралады. Евро-падағы еллердин, халыклардын Орта Азия нлим, пәи, мөдениятына кызығыўшылығы артады. ХН-ХП1 әсирлерде шығыс халыклары азымларынын мийнетлерине мүтәжлик күшейди. Сол ушын XIII-XIX әсирлерле шығыс шшм, пән, мәденияты тарауындағы жетискен-диклерин үйрениу максетицде ол еллерде жүдә көп-кеп аўдарма мектеш]ери шөлкемлестириледи. Шығыстын көп илимий жетискен-ликлери араб тилинен, латын тилине аўдарылады. Әсиресе, Орта әсирдеги Хорезм философиясынынжудә көп мәседелери Европадағы еллерге, хатыклзрға сабаклык сыпатында таратады. 1311-1312-жылларла Вена Соборынын карары мепен Парижда, Римде. Оксфорд, Болония университетлеринде шығыс тиллери кафе-дратары шөлкемлестириледи1. Солай етип, Европа халыклары илим, пән, мәленияттын раўажланьгуына Орта әсирдеги Түркий халыклар негиз салады. ӘйЙемги Хорезм цивилизаниясы илим, пән, мәде-ниятынын европа илимлеринин раўажланыўына негиз сатады. Әййемги Хорезм. әсиресе, Мавереуннахр философиясы Ортаәсирде дүньяда усындай үлкен кудиретлергс ийе болады. Усы кудиретли илим, пән, мәдениятошағындаәйиемнен жасаған тийкарғы хатықчардын бири қаракалпаклар болған. Бундай Орта әсир Хорезмде илим. пән, мәденияттын пүткил дүньяға тәсир етерлик дәрежеде раўажланыўлары хакыйкаттан да дүнья хачыкларын көп жыдлар хайран кавдырған. Оған хайран калған көп-көп илимпазлардаболған. Олардын көби, әсиресе Европа илим-пазлары бул әййемги Хорезмдеги илим, пән, мәденияттын раўаж-ланыўы бул ол жердеги жасаўшы халыклардын өз мүмкиншилик-леринен дөреген жетискенликлерин емес, ат олар Иран, Араб лән, мәдениятынын консы еллерге тәсирлеринде болған кубылыс деп шамалап келди. Бундай болжаўларды көп жыллар, көп илимпазлар да мақуллап турған ўакытлары болды. Ҳакыйкаттанда Иран, Араблардан көп аллын, хәтте көп әсирлер бурын-ак Әййемги Хорезм маленияты ол еллерден н-и,'™ УЛО№Т' *ЙЯ1 2Ш■"" №3- Хз*«Д* Мухсимованын -Фанимизнинг теран шщязи» макдласьш кдранш !8-бет. 14 жокары гурады. Орта әсирлерде Хорезм илпм. пән, моденинтынын анағурлым жокары \зм әсирдеги рауажланыуларыпа Хорезм мәде-ниятынын үлкен тәсирлери себеи болғанлығы көп сатыстырмазы изертлеулерден кепин ғана бслгили болалы1. Әсирөсе, Орта АЗИЯНЫ жаўлап алған кызыл империя Орта Азия гашықаарйШЫИЕ, сонын ишинле қарақатпаклардын, каисы әсир.тсрде болса да үлкен илим хэм мәдениятқа ернскендлгнп билсс де, мойышшгысы келмеди. Улыўма каракалпаклар тарийхы, мәденияты, олардын Хорезм иивили-зациясындағы орнын көргиси келмеди. Сол себепли карақазпакдар харийхы хэмме уақытларда бурмаланып жазыдалы. XX эсирде қаракашак халкы өз халкынын шын тарийхын көре алмады. Халыктын тарийхын бизге тарийхшылар XXI әсирде ғана көрсете алды:. Егер узақтарнйхка карасан, бул кудиретли әййемги Хорезмде күн көрис жағынан, тили жағынан, бир-биреўлсрине жакын болған Массагет, Хорезмийлер, Согдлар. Парфиянатар хәм басқада усыларға усаған кәуимлер \әм елатлар жасатанлығын байкайсан! Мине, усы кәуимлер, елатлар узактарийхый раўажланыў дәуирлеринде бир-бирлери менеи косылып бнрге жасап, ҳәзиргн Орайлык Азия халыкларынын ата-бабапарын, солар менен катар каракадпаклардын даата-бабаларын қурады. Сонлыкган да қаракалпақхансы Орай.пык Азиядағы ец ески, әййемги хатыкдардан бири. Оларлын ата-бабазары бизин эрамызға дейинги V әсирлерде Арап, Әмиўдорья бойларында жасаған Сақ Массагет кәўишери боаты. Қаракатақ^ар хазықболып кәлиплескепге шекем бнзинэрамыздын III ясирлериғьае Аласияклар, У11-Х1 әсирлерде печенеглер деп аталып XI—XII әсирлерде кубла Араз бойларында халыкболып кәлиплессди... өз мәмлекетшилигине ийе болады. Хорезм мәмлекети менен, олардын халыкдары менен экономикалык жактан тығыз байланыста жасайды3. Егер карака1пакларХ1-ХН әсирлердс хашкболып кәлиплесксн оолса, әлбетте, нызамлы рәўишге ол халықгынөзннинтарийхы, әсиресе, миллий тили, миллий жазба удебинты, көркем өнерлери усы дәуирлерден басланады. Себеби, дүньялық мәдениятта кандай ' Лр.чеологическис и этнографкческие работы Хореэиской экспедишм 1945-1948 Г. пол обшси редакций профсссора С.П. Толстовл АН СССР М. 1952 г стрЙ. : С.К;!мплоп. «Каракалпаклардын халык болып кәдиилссиуи хәм онын иәшежетшилнгнтарийхышн», -Клрлкалпақстаинын ж;пи гарийхы. Клр.»к;гтп.1к:стан Х1Ҳ осирдин скнпши ярымынан XXI әсирге щехем» «Кзр»каяпакртан» баспасы. 200з-жыл. 3 «Хабаршы» ж\рн. 1999-»:ыл №2. АкалемикС.Кам^шв. -Кдрак:1Лп;1К халшнын МЙЯЯИЙ ояныўы адм Бсрдак шығармалары* 81-бс" 15 мидлегшн болмасып миллли жазба адеблятыныл дәслепки Дереклер олардын кәўимлик, урыўлык процесстен хазыклык нропесеке өтиўн менен миллий жазба әдебияты басланады делинеди. Сол себепли Миллий каракалпакжазбаәдебинтыньш дәслелки дереклери Х-Х1-XII әспрлерле-аксалылған. Каракалпаклар Хорезмлл өз жерим, өз елим деп мақтаныш етип келген. Од хаккында каракдлпакларда каншадан-канша әпсаналар бар. Мәселен: «Хорезм хпккындалегенда» «360 әўлия хаккындаәпсаназар», «Хорезм хаккында ертеклер». «Хдяллар патшалығы» капшатерме толғаўлар, косыклар, жырлар бар. Кдншалан канша халыкдәстанларында: «Кьтрык қьгз», «Едиге», «Мәспатша», «Ачпамыс» хәм т.б көп дәсталлар ла жырланады. ХТХәсирде жасаған Әжииияз шайыр: Жайлаўым Үргенмш арқасы тениз, Жаўырны қакпақтай маллары семиз,—деп жырласа, Бердак шайыр; Түркистан, Хорезм мәканым менин Бес қада тениздин әтирапы елим!—деп мактаныш стеди. Дүнья хатыклары тарийхында каракалпаклар жерин «Арка Хорезм» деп те. «Хорезмдеги бес кдла» деп те атайды. Улыўма дүнья халыклары каракалпак жерин, каракадпаклар елин Хорезмнен бөлип ачып карамайды. Каракалпакларсли Хорезм иивилизациясынынбөлинбес бир бөдеги болып есапланады, Бул хаккында мусылман елдеринде кентаралған бирәжайып әпсана гәп бар: Мухаммед пайғамбарымыз дүньяны Ислам хәлифатлығына бойсындырып атырғанда Ҳәзнрети Әлий Хорезм елатларынын үсти менен баскд елдерге өтил баратырып Әмиўдәрьяньщ жағасында коныпты. Ол жер хәзир Дүлдид атлаған деп аталады. Ҳәзирети Әлий түнде таўдын басына шығып жән-жакха караса,арка жакта. узак-узаклардатап күндизгидей болып жаркырап турған жерлерди көрипти. Ол хайран қалыпты, Дәрхал Мухдммед пайғачбар кевен байланыс жасалты, Оған көрген-билгсндерил айтып берипти. Сонла Мухаммел пайғамбарымыз:—Ол арқа Хорезм дегей жер. Ол жерлердин хажы хәм бай, хәм мәдениятлы еллер, мәлениятлы жерлер. Олар менинатымды еситип-акөздеринен-өзлери мусылман болып атыр. Од жеракыр кыяметке шсксм менин молдегим болып калады!—депти. Буд әпсана. Бирак бул әпсанада Арка Хорезмде жасап атырған Каракалпакстан Республикасы жайласкан жердеги бурынғы Арка Хорезм деп аталғал бизин эрамызға дейинги хәм бизин эрамыздағы 16 т экоцомикадык ҳәм зтнографлялык картасы көз апдымызға келеди: Өииемги Хорезм аймағында илнм, пән, әдебин!, мәденняпыи какдай жетпскенликлсри паида болган болса. әлбетге сол Хорезм иигшдизаниясынын бөллнбес бир бөлеги болган Арка Хорезм леп атаятан кдракалпакжериняеда каншагшн-канша сод ўакьлларда илим хәм малениятораилары болған. —Үргениш. Атаккала, Керлер кала, Хорезмпинләслепки иайтахты Топырак кдла, ап айрым хүжжетлерде дәслепки Академия,—Маъмун акзлемиясы биринши рет усы Тоиыраккаша ашылған. көп жыддар үсы жерде өмир сүрген. Койкырылған кала, Дүньяда биринши Обсерватория усы качата пайда болған. Кыят кала ямаса Кднт капасы. Гүлдирснн, Кырык кыз кала, Аяз кала. Думал кала хәм т.б усы сыяклы уллы-уллы калалар, мәлениятошақларыболып көп илимий, мәденият орайлары жайласкан. Әййемги хәм Орта әснрлеги бул кубла Арал бойындағы. Каракал-паклар жсриндеги жайласкан, хәзир хәммени танкаллыраралык тарийхый естелиоер әййемнен каракатпақлар Хорезм лнвили-зациясыиын тийкарын кураған хатыклардал екснлигин дәлилдеп турыпты. Булар ҳәтте Түркий халыклардын хәммесинен бурынырак қаракллпаклардын ерте дәўирлерден-ак халықдық дәрежеге жеткенлиги, сауатлы, билимдан хәм мәдениятлы халыкдарлан болғанлыкларын бийкардап болмаслык тарийхый фактлер болып есапланады. Ал, усы карақатпақжеринлеги хәзирги ески тарийхый, мәдений орынлар көрген шет елли мийманларды да тал капдырады. Мәселен: 1997-жылы 10-12-сентябрь кунлери Нөкис қатасында Каракалпак халқынын әййемнен киятырған халыклық дәстаны «Кырык кыз» хәм «Түркий тиллес халыклардын фольклорын изертлеў» мәселелерине арнапған хачық аралык илимий-теориялык конференпия болып өтти. Конференпияға Германиядан, Россиядан, Туркиядан, Кипрден, Әзербайжаннап, Казакстаннан, Кырт-ызстаннан хәм т.б. еллерден шетелли мийманлар келдк. Конферениияға ООН нын Озбекстандағы ўәкили катнасты. Конференлия үш секцияда жумыс апьш оарды. Оида 70 тен аслам баялатлар тыштанды. Көп баянат-ларды шет елли мийманлар иследи. Баянатларла «Кырык кыз» дәстанылын мын жыллыкдардан берли хатык ишинле жырланып киятырғанлыкларына чеш ким гуман туўлыра алмалы. Конферен-ниянынакырында шетелли миймалдар Каракалпзкстал аймағындағы тариихый орынларғасаяхатқаазып шьцыдды, МинмацдарғаТоктаўы, опырак қала, Гүлдирсин када, «Кырык саз* кала хәм т. б. да |