КК адебият тарийх маселелери. Тарийхынын мселелери (Методикалык, олланба)
 Скачать 135.91 Kb.
|
|
39 роолмасын, ол қәўимлик, урыўлыкпроцесстенөтип халыклык   процссске жеткен болса, олардын калыклык пронесеке жетиўи, _^ халыктьш жазба әдебиятыпыц баслы белгилеринен бири дс белгиленеди, Демек, каракалпаклар Х-Х1 әеирде хатыклык проиесс жеткен болса, каракадпак миллии жазба әлебинтынын дәслеп дереклери усы дәўирлерден басланалы. Онда каракалпак әдебия тарнйхын лл усы әсирлерден баслаў керек болады.Хакыйкатган да Х-Х1 әсирлерде Хорезмде гәбнйпп ндимлер менец бир катарда лингвистика, әдебнят, мәленият, музыка, жүдә жақсы раўажланыў дәрежесине жетисели. Хорезмде арзб, парсы түрк тиллеринде жазыдған көркем мәдениятта жаксы раўажланалы. Бул әсирлерде араб, парсы, Иран, Ирак, Палестин еллеринен хәр кыйлы себеплер менен Хорезмге тарийхшы. әдебиятшы алымлар да келип жумыс ислеген. Жүлә көп санла тарийхшы, әдебиятшылар, шайыр-лар,сазенделер сүўретшилер келип жасап лоретиўшилнк пенен шуғыл-ланған. Клракалпаклар Х1-ХП-Х1П әсирлерге келнп Кубла Арал бой-ларынан баслап Үстиртүсти, Сырдәрьяныц Аралға куяр алаоларындағы Жаналәрья, Куўандәрья бойларында. Түркстанда, Уллы Таўда, Едил, Жайык жағаларына дейинги кен аймакта жайылып жасаған. Орта әсирлердеги бул дәўирлер Хорезм цивилизаниясында кара-калпаклардын тарийхый, сиясий, экономикалыкхәм мәдений мәсе-лелерде жүдә раўажланған жыллары болды. Усы дәўирлерде онык айма-ғындағы ири мәденияторайларыкда: —Кердерде, Үргениште, (кара-калпаклар Гөне Ургениште де жасаған) Кыят калада, Топырак калада, Гүлдирсинле, Сығнакта. Түркистанда хәм т. б. да ири калаларда пүткил дүпьяға белгили Қубрайий, Тассаўуф илимлеринин тийкарлары салынады. Каракаллаклардын калаларында жүдә көп тарийхшылар, адеби-ятшы алымлар. шайырлар, сәзенделер жасайды. Олар пүткил түркий халыкларәдебиятынын, биринши гезекте каракалпакжазбаәдеби-ятынынтийкарын жаратады. Солардан Әбиў Райхан Берунн, Хатщар Хорезмий, ал-Хорезмий, Хожа-Ахмет Яссаўий, Әўлия Бакырғаний хәм молла Шайдайыйлар жасап камалға келген. олар үлкен дөретиўшилик хызметлер ислегсн. X әсирден баслап Берунидиц косыкларында «Мухтар—ул ашъар» (танламалы косыклар топламы) нда, «Өткен әўладларлан калған естеликлер» китабында. ЯссаўийаинхикметлериЦЙ хәм крсыкларында, «Деванн хикмет»даналык китап хәм дәстанларынаа. Әўлия Бакырғаний ишғармаларында. Ахмет Югнакийдин «Ха^ыи-катлар сыйлығы» дәстанында, Хорезмийдин лирикалары менен «Мухзббатнама» дәстанларынла. Хайдар Хорезмийдин шығар-маларында каракалпак миллий жазба әдебиятынын дәслепкй 40 I к-4,1 жаратылған еди. Кызык жери бул каракалпак жазба «,,и пяпепки лереклерин кураған удяы эициклопедисалым ,«тгч уятоге шекемги каракалпак әдебият тарийхы хсш тчпЫРЛарТЫ \**-*и|" г . .ч^- н\л чиллий әлеоинттаринхымыз ушын орны толмас есяеген см*.с, ^>-| №Шииликлсрлен бирп оолып келди. Бүл алым шанырлардындөреткен илимий көркем шығармалары г юинши гезекте, өзтуўылып оскен жеринин, каракалпактарлыкмак-танышы болды. Екиншиден. үлкен тарийхый дәўирлсрдннөтиўи менен йяардын бул дөретпелери сол ләўирдеги хәмме түркий хапыкларға артак идеяларды жырлаўы себепли пүткил түркий халыклардык әлебий. мәдений мийрасы болып каллы. Булардын барлығы ла Хорезм адаилизашшсынык орайынла турған каракалпаклар жершше туўылып камадға келеди, Мәселен, Беруни Кыят каласына жакын каракалпак аўылларынын биринде туўылған. Хорезм шахлар сарайында тәрбия-ланалы. Ал-Хорезмий менен Хайдар Хорезмий Кмяткатадатуўылып камалта келеди. Сулайман Бакырғаний Коныратка жакын жердеги Бакырған аўылында тууылып, өсип, ол жерде жасап өткен. Сол әсир-лердеги таза қаракалпак аўыллары леп аталған Югнак, Сығнакдеген каракалпак шәхәринде Югнаки туўылын өсип кемапға келген. Хожа Ахмет Яссаўий Түркстанда туўылып, өмиринше сол жерде жасаған. Молла Шайдайий Кумөзекте (хәзирги Ийшан калада) ту\гылып камалға келген, Мине булардын барлығы Х-Х1-ХП-ХШ әсирлерде каракалпакжериндетуўылып камалға келип. әжайып илимий әлебий шыглрмалар жазады. Дөретиўши илимий жумыслар алып барды. Сол себепли хәзирги миллий карақалпақ жазба әдсбиятынык сағалары оргаәсирлер дәўирлеринен басланалы. Олар илимий мийнетлерин, көркем шығармаларынын көбисин араб, парсы, ески хорезм, түрк тиллеринле жазады. Мине усы тарийхый хакыйкатлыкты кызыл империя заман- '1ары1шааитгырмады. Бизлерге үлкен жумбакусыболды. Бул хашй- лық, бул тарийх атгап анык болып көринип турған менеи булардын М1и;1ИИ жа._,ба әдебиятымыздын сағасында турған бизин ата- оаларымыздеп айтыў кыйын еди. Екиншиден, Беруниден баска- н Хожа-Ахмет Ясеаўий, Әўлня БакырғаниЙ \әм тағы баскалар ша1ь. МИСТИК әлебиятынын ўәкиллери, үйрениўге болмайтуғыи зам, 1ПРЛе" аТа1ДЫ- Презияенгимиз И. А. Каримов: Қецесх>'киметп куўатла^а-ТарИЙХЫЙ ^^йкатлыкты билиўге, үярениўге умтылыү МошГк" СЛИ' Үстем «Деологияға шзмет кылмайтуғын дерек- Дел итГ бшгаиша халыктын казинен жасырынып сакланар ели,!- 41 д"РЬ(с көрсетели. Усынлайтоталитарлыкконпенцин менепснзлер XVI асираица 67 ларында халықболғансыз. Сол себепли мпллии әдебинтыныз ХУпТ XIX әсирлерден гана басланады-леп бизлерли кемсштпч Кещ Кдракалпаклардын Х-ХП әснрлерде-ак халыклык проиесске жетке халыкларданекендигин 1930-жылларла П.П Иианов. 1940-жыллав С.П.Толстов. Т.А. Жданколарда аитқан елн. Бул пикирлерди раўад^ ландырыу мүмкин болмады. Усы орыс хәм шетел илимпазларынив пикирлерине карап XX әсирлин 50-60-жыллары каракалпак милл* жазба әдебиятыныц сағаларын ХГУ-ХУ әсирлерден баслаў кег (Н. Дәўкараев, И. Сағийтов, К. Мәмбетов) дсген карақалпакәдебия тарийхында илимпазлар болды. Бирақ, буны мәмлекетлик сияс колламады. Кайта каракалпак классик әдебияты дсп жүрген әдебият жазба әдебиятлык характерге ийе ме, ийе емес пе деп. 1950-жылларда баспа сезлерде тартыслар болып жүрдн. Ғәрезсизлик дәўиримиз бизлерге ата-бабаларымыз басып өткен үлкен тарийхымызды кайта тиклеўге толык мүмкиншиликлер жаратып берди, Әсиресе, Хорезм Маъмун акалемиясынын 1000 жыллығын белгилеў хаккындағы карар каракалпак халкыньщ Орай-лык Азияда әййемнен бар, ол түРкии халыклар ишинде оз тарий-хына, тилине, әдебиятына, мәдениятына ийе халыклардан екенлигин анықкөрсетиўге мүмкиншиликлержаратып береди. Жәнеде ХҮШ-XIX хәм XX әсирлердеги бай каракалпак әдебияты жақында ғана паидаболмай, узақорта әсирлерден, Хорезм цивилизациясынынбө-линбес бир болеги сыпатында киятырған үдкен мәлений тәжирийбе, дәстүрлертийкарында раўажланып жетилискен әдебият, мәдсният екенлиги және бир мәртебе тастыйыкланады. Солай етип, биз клракалпак жазба әдсбиятынындәслспки дерек-леринен, миллий Клракалпақадебияттарийхып XVIII-XI Хәсирлерден смес, ал ортаәсирлердеги байтарийхый Хорезм пинилизаииясыдәўир-леринен баслаймыз. «Еркин Карақалткапан» гсх 11-май 2005-жш №58(181 42 ЖУЎМАҚ *Р\КАЛП\КЛАР БАЙ ТАРИЙХ, БАЙ МӘДЕНИЯТҚА ИЙЕ Х^Ь^ МИНМЛНЛАР УСЫНДАИ ПИКИРДЕ КЕТТИ К оакалпак халкынын әййемнсн киятырған халык лэстаны V!к кыз»хәм Түркий тиллес халыкдарлынфольклорын нзертлеў ^е^елери бойынша 1997-жылы 10-12-сентябрь күнлери Нөкис аласынла өткерилген халык аралык илимий-теориялык конфе-пенцнянынсалтанаты жержарды. Бул халыкаралык конференпнядан көп аядын-акелимиздин әдебиятшы, тилши, тарийхшы илимпазлары, журналмстлери тәрепинен баспа сөздс, радио телевидениеде бул үлкен әнжуманнын бизин республикамызда болайын деп атырғанлығы. онын мазмуны хәм мақсетлери ҳаккында халыкка хабарландырып барылды. Конференцияда «Кырық кыз» ҳөм Түркий тиллес халықлардын фольклоры», тил илими, және де «Кырык қыз» тарийх, дин, мәденият мәселелери бойынша 70 теи аслам баянатлар тынланаы хәм талкьыанды. Пленарлық хәм секциялардағы окылған және де талкыланкан баянатлардын ишинде жүдә дыққатқа ылайыклы болғанлары академпкС. К. Камаловтын, профессорС. Бахадырованын7филология илимлерининлокторы К. Аъзамбергсновтын, профессор Ю. Пахрат-динопггыц. профессор X. Фиданнын, профессорТ. Мырзаентын. Гюлли Елоглуник, профессор Исманыл Бозкурттын, профессор Мустафа Гокчеуғлынын, профсссор Фикрет Туркменнин, Яшар Кайя Калафаттын, Өзбекстан Республикасы Илимлер Акалемиясынын хабаршы ағзасы X, Хамшюптын. филология илимлеринин кандидаты Щ. ӘбдянәзимовтангТарийхилимлерининдокторЬ1 Б. Хошжановтын, лрофессор М. Медетуллаевтыц баянатлары болды. Бул баянатларлын айрықшалыклары сонда. сырт ел илимпазлары иенен бирликтс үш күн даўамында «Кырык кыз» дәстаны ҳәр эеплеме талкыланды, дослык характерде илимий еркнн пнкир ысыулар болды. «Кырық кыз» дәстанынын каракадпақхалкынын \ заманлардан берги өз ишинде сакланып, жырланып киятырған әдебий, мәдений халыкестелиги екенлиги және бир мәртебе ендц. Дәстандағы барлықхадыклык үрп-әдетлер, психология, 1анкя1ерЛер' тил ^нлылыклары баека түркий халыкларда қанта- ^ын. тек қаракалпақ халқына ғана гән пронесс екенлиги 43 (•аралык илимии пикирлер менен тастыйыкланды.  Шетелли мииманларға конференция ллуамып та каракалпакя дыцтабияты, ури-әдеш. еал1-слнасы менен гапыстырыуга. көрсети бизин илимпахзарымызда кеп күш еачлы. Бутан бнзип Ресиублц мыздынЖоклрғы Кенесп, хүкнметбасшылары ла көп жардем СТТ11Бул конференциида болган илнмни пнкирлерлп пн;тыйыклаў| бир кызык ўакыя хаккында айтпақшымыз: Халык аралық қ, ференииянынекинши күни Каракашакстан Реепублнкасы Жокдры Кенесининкомитетбаслыгы БахтиярӘбдикамалов. Кдракдлнакстан Республнкасы Миннстрлер Кснеси баслығыиыц орынбаеары Әжинияз Тәжибаевлардын басшыдығыпда сырт елли илимпаз мий-маяларға хәзирги сакланып турған тарийхый естеликлерди: ТөкТаўы Топырақ кала, Кырык кыз кала, Думан қала, Гүлдирсин калаларды көрсетиў шөлкемлестирилди. Үлкен шеғ елли алымлар менен бизии Республикамыздағы илимпазлардан профессорлар С. Бахадырова, Ә. Пахратдинов, Ю. Пахратлиновлар, филоло.югия илимлсрининдо^ торы К. Алламбергенов ӨзР ИА хабаршы ағзаеы X. Хамидовбирге жүрди. Олар биринши Ток-Таўына, сон Елликкала анмағындаТопырақ кдла хәм Гүлдирсин калаларына барлы. Топрак кала естелигипиц үстине мингенде мийманларда үлкентәсир пайдаболлы. Оларды бул естеликтин тарийхы, ол хаккыпда косык, ертек, әпсаналар қызыктырды. Хәр бирески калаға жеткенле усынлай үлкен кызғын гүрринлер, жазыўжүргизиў, сүўретке түсиўлер. олардытолык көз бенен көрип дөгерегин айланып шығыў мәселелери болды. Гүлдирсинде Каракалпакстан Республикаеы Жокары Кенесинин комитетбаслығы Б. Әбдикамалов шетелли миймандарға Гүллирснн .чдккында әпсананы айтып берди. Ол мийманларды хайран калдырды. Усытарийхый сапардл биздерге Измирдегн Түрк лүньясын изертлеў бойыпша илим-изертлеў инститүтыные! директоры профессор Фикрет Түркмен «Сизин аймағынызда жүдә куп тарийхый естеликлер жатыр екен. Бул үлкен тарийх. Бул үлкен баилык. Бул карзкадпаклардЫЩ түркий халыклар ишинде әййемги хллыкларлан екендигин көрсетеди. Әлбетте. Хорезм цивилизапнясы дүпьядағы дәслепки илим хәм мәденияттын үлкен ошакларынан бири Бундай мәканда жасаған каракалпаклардын жүдә зор тарий.хка. зор мәлеиннтка ийе ха1Ы1 екенлигине хеш ким гүманланбайды. Әлбетте бунлай мәканл; «Кырык кыз дай* дәстанлар дөрейли. Еле елле оннан да кыз оппан да зор дәстанлар табылыўы мүмкнн. Фольклор бул шек океан. Оны жыйнап болдык леўге болмаиды. Мәселен: сизлерДЯЧ «Кырык кыз» ләстаныныз олбетте жүлә ески дәаан. Өйткени уСЫ жерлерондатолыксәўлеленген деп ол йошыи сөйлели. Және ле алы* буннан лабаска көплеген өз пикирлерин биллирди. 59 , ииврпсмтетини«а;1ымы. аоктор Яшар Каня Калафал бул 1Й естелнклерли керип. хапран калып:—«Булар гоие. капан ™ емнклер емес. б\л бир жаткан үлкен жанлы тариих ғой! Ьу. I бурынғы мадениятошағы. 'үлксн плнм, үлкен оргнналь билим жатыр» -леди. Олар еллерине барыў мемен өз жумыс нслейтуғын жәмәәтлерине, VIкпт халкынаәжайыптарпихкд, мәленнятка. әдебиятка кйе халыкты кепгенликлерин, ол хаккыпда баспа сөздеринде жазатуғынлыкларъш аптысты. Еллмккала, Бсрупи районларынынаймакларындабул районнын халкы мийманларды хәммс жерлердс нан, дуз беғ1еп жаксы кабыл еттн. Шет елли конаклар каракалпақ елинин минманлослығына хайран калды. Бнз халық аралык форумнын үшинши. төртиншн күнлери шет елли мийманларды өз еллерине узаттык. Олар кетеринде 1997-жылдын 10-12 сентябрь күнлери Нөкис калаеында болып өткен *Каракллпакха1ык дәстаны» «Кырык кыз» хәм Түркпй халыклар-дын фольклорын изертдеў мәселелеринс арнатған конферениияпын өзлерпнде үлкен тәсир калдырғанлыкларыи айтып бизлер мемен хошласты. «Еркин Карақалпақстап» газетасы. 5-октябрь 1997-жш №/20(16939) I 44 ^ |