КК адебият тарийх маселелери. Тарийхынын мселелери (Методикалык, олланба)
 Скачать 135.91 Kb.
|
ӘБДИСАЙ ЫТ ПАХРАТДИ НОВ КАРАҚАЛПАҚ ӘДЕБИЯТЫ ТАРИЙХЫНЫН МӘСЕЛЕЛЕРИ (Методикалык, қолланба) нөкис *КАРАКАЛПАҚСТАН> 2010 Ә  .ПАХРАТДИНОВ. «КДРАКЛЛПАК ӘДЕБИЯТЫ ТАРЩ ХЫНЫН МӘСЕЛЕЛЕРИо (Методикадык колланба) Нөкис «Кдракаяпақстан» баспасы. 48 бет.XX әсирдиц 90-жылларында слимиздс ғәрезсизлик еамалыньщ есиў бизин нлимпазяарымызлык дөретиўшилик өмирлеринде үлкен жац лыклар келтирип шығарды. Өтксн халыктарийхын. онынтилнн. әдебнятын мэдепинтын кайта карап шығарыўға мүмкиишиликлер тапты, Усылардай сн пидайыларынын бири ирофессор Әбдисайыт Пахратдинов көп жыл-лардан берли миллий каракалпак әлсбиятыныи сағаларын орта әсирлерден баслаў кереклиги жонинде баспа созлердс коп пикирлер биллирди. Сол пикирлерин бүгин китап етип таярлааы. Вул улыўма орта билим берстуғын мектеплср, лицей, колледжлср, жокары окыў орынлары ушын созсиз үлксп методикалык колланба ўазыйпасып аткарады. Пыкир билдириўшилер: Қурбалбаев.К. Алламбергенов. К. ҚазакбаевХ. Юсуиов.К. Фшология илимлериниқ докторы, профессор. Филология шшмлериниқ докторы, профессор. Фшюлогия илимлериниқ кандидаты, доиент. Фияология щшяшриыщ кандидаты. 15В1\^978-9943-346-65-9 © «Қарақалпақстан» баснасы—2010 ҚАРАҚАЛПАҚ ӘДЕБИЯТЫНЫЦ САҒАЛАРЫ* Каракалпаклар Орайдық Азиядағы Хорезм цивллизаниясында жасаған әййемги халыклардан бири болып есапланалы. Олардыната-бабалары бизпн эрамызға дейинги V әсирлерде Арал, Әмиўдәрья бойларында жасаған Сак хәм Массагет кәуимлери болған. Олар IX-XII әсирлерде Кубла Арал бойларында халыкболып кәлиплескен. Өз мәмлекетшилигине ийе болды. Ҳәттеки. гейпара шет ел тарийх-шыларынындереклеринде каракалпаклар У-У! әсирлерде өз мәмле-кетшилигине ийе болган УШ-Х әсирлерле-акхалыкболып кәлип-лескен деген мағлыўматлар бар1. Каракдлпакдар Хорезм мәмлекети менен экономикалық хәм сиясий байланыста жасаған, Егер каракалпа1С'1ар Х1-ХП әсирлерде халық болын кәлиплескен болса, әлбетте нызамлы рәўиште Қаракадиакдардын жәмийетлик тарийхы хәм жазба адебиятынын тарийхы усы дәўирлерден басланады. Себеби,дүньяльгкмәдениятта кандай халык болмасын, миллий жазба әдебиятынын дәслепки дереклери. сағалары олардын кәуимлик, урыўлык процесстен халык-лык проиесске өтиўи менен басланады делинген. Сол себепли миллий каракдлпақжазба әдебиятынын дәслепки сағалары Х1-ХП әсирлерде салынган. Кдракалпакдар Хорезмди ез жерим, әзелим деп мактаныш етеди. Ол хаккында каракалпакларда көплеген әпсаналар бар. Мәселен: «Хорезм хаккында легенда», «360 әўлия хаккында легенда», «Хорезм хаққында ертеклер». «Ҳаяллар патшальгғы хаккында» ертеклер, термелер, косыклар, жырларбар. Кдншадан кдншахалыкдәстанларында мәселен: «Кы рык кыз». «Едиге», «Мөспатша» ҳәм баска да көплеген дәстан-ларында жырланады. Классик әдебиятта да: Әжннияз шайыр: Жайлаўым Үргениш, аркасы тениз. Жаўырны какпактай маллары семиз— деп жырлайды. Бердак шаныр: Түркистан, Хорезм мәканым менин, Бес кдла тениздинетеги елим! — деп мактаныш етеди. "Мақаяа ф.и.д. К.Атламбергеиов пснен биргслгкге жаэылған. 'Қуртер 3. *Каракалпак түрклсри». 127-222-бстлер. ? Д  үньн халықлары карақалпаклар жерин «Арқа Хорезм» ямас«Хорезмдсгн бес кзла»дел те атайды. Улыумалүиья чалыклары калпакдар жерин. каракалпаклар елин Хорезмнен бөлип алып ка майды. Кдрақадпакдарели әййемнен Хорезм цивилизациясыныя линбес бир бөлеги болып есаиланады. I Хәзиргл Кдракалпакстан Республикаеы жайласып ^урған жердегя бурынгы арка Хорсзм деп аталған бизин эрамызға шекемги \әм биз-ин эрамыздағы онын экономикалык хәм географиялык картасына бир көз жибереник: Хорезм цивилизациясынын хәмме ўакытларда. белипбсс бир бөлеги болып есапланып келген Арка Хорезмде, яғный гек каракалпакларжеринде каншадан-канша илим, пән хом мәленият орайдары барекенлигин көресен! Мәселен, Үргениш. Алаккала, Кердер кала, Хорсзмнин әййемги пайтахты Топырак қала, айрым хүжжетлерле айтылыўынша, каракалпакжериндедәслелкп Маъмун Академнясы бириншп рет. ец дәслел усы Топырақ калада ашылған. Кыят-Кәнткала, Аяз кала, Кырык кыз кала, Гүлдирсин, Думан калз баска да усынлай мәденияторайлары каракалпакжерипде жайласқан. Әййемги Орта аснрлерлеги бул Кубла Арал бонындағы жайласкан, хәзир хәммени хайран калдыратуғыл тарийхый естелиоерболып, калған орынлар каракалпақтарлын әййемнен Хорезм шшилизациясынын тпйкарын кураған халыклардан екенликлерин дәлиллеп турады. Булар, хәтте, Түркий чалыкларлын хәммесинен бурын каракалпақлар ерте дәўир-лерден баслап-ак саўатлы, билимдан хәм мәлеииятлы халыклардан болғанлығы бийкарлап болмаслық тарийхый фактлер болып есалланады. Клракалпаклар Орта әсирлерде-ак Арал әтирапында, Үстиртте. Зарафшан далалыкларыида, Жаналәрья, Куўан ләрья, Түркистан. Удчытаў, Едил, Жайыкдалаларынца жасаған. Каракалпаклар орта эсирге шекем Улыўма Түркип халыкларға ортакболған жазба мәдениятка НЙе болган, асиресе бул аўыз еки әдебиятына дажүдә бай халык. Ертек, накыл-макалдарлан баслап ири «Кырықкыз». «Едиге», «Ер Шорл», «Алламыо, «Мәспатша» усаған бир неше дәстанларға ине халык. Қаракалпақдардын аўыз еки әдебиятынын байлығы, фольклорлык, дәстанлыкшығармаларьшын көплиги себепли орта әсирлиибасынал баслап Түркни халыклардыи ишннлс тек каракалпакларда ғана Бухара, Зарафшан \әм Булынғырда халыкбақсы, жырзуларынын мектеплери ашылып, узакзсирлерөмирсүрген. Усы қаракалпаклараймағында кара-қалпақ хадқынын улкен энциклопеднст алым-шайырлары пайда болады. Каракалпак миллий жазба әдебиятынын тийкарларып салады. Ьчимаи бнз.албехғе, Каракалпакммялий жазбаәдебиягыпын. гийкарғы аерекдеринин бири мнллнй фольклордал басланғанлығып биикар- лдмаймыз. 1. Каракалпак жеринле энциклопедист алым шаиырға ияселен, 973-жылы Кыят кадасынып әтирапынла туўылгап эиинклоледист алым-шайыр Әбиў-Райхаи эл-Беруний кнреди. БерунйЙдин «Мухтар ул-ашар» танламаяы косықтартопламы, «Өтмши әўладдардан калған естеликлер» китабы лүньялык мәдениятта көркем шығарма деп есапланады. Илим ол дәўирлсрде хәзиргидей болып аныктараўларға бөлннбеген. Моселен. мәденият хәм тәбииий деп ғана бөлингсн. Мәлсният легспде оған тарийх та. философия да, эстетика да, тил илими ле, көркем өнер де, коркем әлебиятта киргсн. Энипклопедист алымлар маденияттан тыскары тәбийий пәнлерди де жетик билген. Сонынушын олар шайыр да, тарийхшы да, физикте. биологта, астро- ном да болған. Сол себепли олар энциклопедист алышшр деп аталған. Сол себепли әл-Беруний бизин елимиздеги, халкымыздағы, бизин жеримиздеги — қаракалпакжериндеги жазбаэдебияттынтийкарын салған деп таныймыз. 2.1Х-Х1 эсирлерде Түркистанда Хожа Ахмад Яссаўий туўылады. Тарийхый мағлыўматларда ол 1036-жылы яки болмаса 1103-жылы туўылды ден тс жүритиледи. Ол өз заманында жүдә көп коеыклар гопламларына ийс болған. Әсиресе мусылман дүньясына еп көп таркалган мийнети «Деваний хлкмет». Ол баска Европа халыкларынала кентаралған. Хожа Ахмад Яссаўийди бизин карак.а-|пақ халкы «ол каракалпакхәм Мәнжиўли урыўынан» деп хүрмететеди. Хожа Ахмад Яссаўийдин шығармаларындагы иисаныйлык кәби-летлердин тәсири бизнн классик шайырларымыз болған Әжкнияз хәм Бердак шайырлардын дөретиўшилигинде айрықша сезилели. Ахмед Югнакий. Ол XII әсирде Түркистанда Югнак атлы карақалпак аўъыынла дүньяға келели. Ол да Орта әсирде жасап, жүдә көп косыклар топламына ийе хәм *Хакыйкатлар сыйлығы* атлы китабы мснел пүткил дүньяға белгили. Сулайман Бакырғаный. Ол халқымызла «Әўлие ата» деген ат-пенеп белгили. XII әсир Копырат каласынажақын жердегн Бакырған дегеп аўыляа туўылған. Бул адам Хожа-Ахмал Яссаўийдин ен садык шәкиртлерннеи бири болған. Етле Хожа-Ахмад Яссаўий хикметлсрин кел үгитлеген алым шайырлардан бири. Ечде оны әўлия болған алам деп хүрметлейди. Ол Тассаўыф илимин-аламзатты пәкликке үйретиў илимин раўаж,чандырган алым, шаиыр адам болған. Каракалпаклар оньщ туўылғанлығыныц 800 жыллығын кен белги.'1еди. 4 5 Х  орезмиЙ. Ол XIV уснрлин басларында Хорезмнин К.1 калаеында тууылған. Хорезмде көплеген шығармалар жазған. Пүп дүньяға белгили «Мухаббатнама» китабынын авторы.Хайдар Хорезмий. Ол XIV осирднн ақыры XV әсирдин. б ларыкда Хорезмнин Кыят каласында туўылган хәм вмириннк пкыр ка шекем Хорсзмде жасаған. Молла Шайдайый. Ол XVI әсирдин басларында каракаяп^ апмағынын Кумөзекдегенжеринде,—хәзиргн ийшан кала этиралын-да туўылған. Жүдә көп лирикалык хәм дәстанлық шығармалардын авторы. Мине, бул эндиклопедисгалым шағшрлардынбарлыгыда каракалпак жсрикде туўылған. Тарийхта қандаи илимпаз, кандаи шайыр болса да қайсы жерде туўылса, қайсы жердин нанып жесе, жырын жырласа, косығын айтса, онын миллетиник ким болыўына карамастан, олар сол туўылған, жасаған жсриник, биринши нәўбеттс сол елдиц, сол халыктык адамы. Сонын ушын да, бизлср жазба одебиятшн Орта әсирлерде тнйкарын салған адамларды қаракалкакжсрикин инсаны, каракдлпакжазба әдебпятынын тийкарын салған ад&млар дел таныймыз. Бирак сол әсирде бизин жеримизде жасап, дөретиўшилик пенек мийнет еткен алымларымыз, шайырларымыз өзлсринин билимдан-лығы, шайырлығы менен барлыктүркий хадыкдарға орга идеяларды, илимий концепниядарды жаратканлығы себепли. Ортаәснрлердеги олардөретксн мийнетлербирхалыктыншегарасынан шыгып, улыўма халыклык, улыўмадүньялыкбайлыккаайланган. Биринши нәўбетте, олардын мпйнетлери Түркий халыкларына ортақ мүлкке айланып калған. Олар өзлернниндәслепки шығармаларын өз жерннде, өзле-ринин дәслспки Ўатаны болған карақалпак жеринде баслаған. Олардын карақалпак жеринен, каракалпаклардан шыкканлығын тарийх бийкарлама11ды, Жопедебулардөреткеншығармалардыдатарийх бийкарламайды. Олардореткеи шығармалар өзлеринин мазмунлылығы, көркемлнгн, интернационаллығы менен улыўма түркий халыкларғз ортак мийрас болып та есапланалы. Булар тек шайырлар ғана емес, ал олар Х1-ХУәсирлерде жасап илим, пән, мәдениятка үлкен үлес коскағг альшлар болып та есапланады, Сол себепли де оларды 1Х-Х-Х1-ХП әсирлердеги хәзирги қаракалпаклар анмағында халык болып қәлиплескек каракалпак халкыныи мидлии жазба әлебиятынын тиикарын салған шанырлар деп есаплап, каракалпак жаэба әдебиятынынсағаларын усы әдебшт. усы бай мәденияттан баслаймыз. «Еркин Карвқ&шақстан» газ. /3-яиварь 2009-ж. Ш (18688) 6 ТАРИЙХ БИЗИЦ ТӘҒДИРИМИЗДИҚ АИНАСЫ Жакын еки-үш жылдын ишинле бизин халкымызлык үлксн аяымяары (академик С. Камалов, Ж.Базарбаев, Т. Ь. Ешанов. ирофессор Д. Пахратдинонлар) тәрепинен каракалпакдардын Орандык Азннда енәййемгп халыклардан болганлығын, олардын Орта әсирлердин басларында-ак, 1Х-Х1 әсирдерде халықлыкпроиесске жеткенлигнн, саўатлы, мәденнятлы еллерден болғанлығы. хәтте Түслик Арал бойларыныкэкологиялыкмашкалалары хаккында әжайып илимий мийнетлери, макадалары газетахәм журнал бетлсринде жәрняланын киятыр. Биринши гезекте биз алымларымыздынбундай әхмийетли пикирлерин түсикип жәриялаған «Хабаршы» журналы, «Еркин Кэракалпакстан», «Устазжолы», «Карақалпакстан жаслары» газеталары хызметкерлерине миннетларлығымызды билдиремиз. Себеби алымларымыздын бундай ен әхмийетли илимий пикирлерин толык жәриялап барыуы бул баспа сөз хызметкерлеринин саўатлылығын, ғәрезсиздик дәўирдинруўхын, миллий идеология талапларынтолык түсинип ислеп атырғанлыкларынан дерекбереди. Әсиресе, усылардын ишинде академик С. Камаловтын Кара-калпаклардык XI-XII әсирлерде-ак халыЮ1ЫК процесске жетиўи хакқындағы илимий конкепкиясы тарийх, тил. әдебият такыў илиминикбуннан былай кен раўажланыўына жоллар ашып берген мийнет болады. Себеби тарийх бул бизинтәғдиримиз. Егер Х1-ХП әснрлерде каракалпаклар халыклык проиесске жеткен болса, онда ол халыктын әлбетте өзинин ылайыклы тарийхы бар, тили бар, әдебияты бар, көркем өнер, мәденияты бар халыклардан болғанлығын көрсетеди. Себеби, дүньялык мәдениятта кайсы хадыктын болмасын онын кэўимлнк, урыўлык процесстен халыкдык прокесске отиўи ол халыктын жазба әдебиятынын биринши дереги болып есапланады делинген. Демек, олаи болса, бизин халкымыздынжазба әдебияты Х1-ХП әсирлерден басланады. Және де халыктарийхы онын жазба мәдениятысыз жасай алмайды. Академик С.Камалаовта «1Х-Х әсирлер каракалпакдардын халыкдык проиесске жетиўинде шешиўши әсир болад ы » дел и н ге н. Бул жақып жыллар ишиндеги тарийх әлеминдеги пайда бодған жаналыклар биэ әдебиятшы алымларды әдебиятымыздындәслепки дереклери хаккында ойланыўға, излениўге, оларды узак изертлеўге мәжбүрледи. Бизсондай жуўмакка келемиз 1Х-ХУ әснрлерде кара- 7 қалпақжерйн&е, щрШттштрелинде туўьыып, лөретиўнипикжт„„, хызмет еткен. сон азлеринин лөретиўшидик куднретдиликлерн меней хомме Түркий халыклар әдебияты шайырлары ўәкиллсри дәрежесцце жетискен аль Берунпй ла, Хорезмийде Кыят кдласынла туўылған Хайдар Хорезмий Кыят каласынла туўылған, Ахмал Югнакий Сыгвдк* Юнакта туўылған, Хожа-Ахмат Яссаўий Түркстанда туўылган, Сулаймад Бакырғаныи Копыратта туўылған, Молла Шайдайый Кумозекте тууылған, Орта әсирлердсги кэракалпак жазба алебпятыныцдәслепки дсреклсрин салган шайырларымыздегеп жуўмакка келемиз. Себеби, шайыр ет1 әўели өз жерннин, өз аўылынын, өз досларынъщ шайыры. Ол ен әўели өз жәмийетинин шайыры. Өз жәмийетиме шайыр деи танылғаннан сон барып, онын таланты, оньщ хаўазы копшиликке, слге, халықка таныла басла^Чяы. Өз елинде, өзхалқында ол талантлы шайыр сыпатынла танылғаннан кейин, ол өз шығар-маларынын мазмунлылығы, онын көркем сөзге шеберлиги, интер-нашюналлықруўхы менен баска халықтарға таныла баслайды, Және де ол ҳәмме халыклардынәрмапын тендей жырлайтугын шайырға айла-ныўы мүмкин. Орта әсирлерде усындай кдракалпакдар жеринен, карақалпақ елинен шыккан талантлы Беруни, Хайдар Хорсзмий, Хорезмийлер. Хожа-АхмадЯссаўий, Югнакнй, Сулаймаи Бакырғаныйлер бирден улыўма Түркнй халыклардын доретиўши хызметкерлери болып шыға калган жоқ, О.тар сн әўсли өз жериннц, өз елиннн шанырлары болып танылғаннан кейин барып, олардынулыўма Түркий халыкларға ортак болған әрманларын жырлайтуғын, улыўма түркий халыкларға оргак болған корксм сөз устадары болып танылады. Хәмме Түркий халык-дарғаоргақилим, пән, одсбият, мәденияттын ийелерп болып жегшсти. Бәрше Түркий халыклар шайырларынын устазьг болып та кдлды. Булардын және бир бундай айрыкша талантлылыққа ийе болыў-ларыныцсебеплери, олартийкарғы карақалпаклар жасаған Хорсзм цивплизаииясынын ошағында туўылып өстн. Усы мәканда, усы орталыкта жасады. Дөретнўшилик пенен шугыллаиды. Әлбстте саўатлылык, раўажланған нлим, тәбийий орталыклар олардын талаптынын хәдден тыекары риўажланыўына себеп болалы. Гейпаралар биз. каракалпаклар. ОрайлыкАзияллғи әпнемги халык-лардан болсак, нешше әсирлер тураклы ғүрде Хорезм иивилизациясыкяв жасаған болсак, бизни халкымыздын әниемнен экономика-гео-графиялык хәм зтнографиядык жаиласыў карталары боиынша да Туран. Түркстпн, Мауарауннахр жерлери каракалпаклардын тураклы жайласкан орынлары болса, бул мәканларда жасаған халыклардын 8 лүцьи халыклары бнлимдан, мйдсниятлы еллер, шшклардеп мои-жйомда цеге усы ўакьпларға шекем бул билимдандык., бул млде- !ген ?_1 ниятлылык хаккында айтылмай. хәтте, үнренилмеи келли".'—ле саўалды нызамлы рәўиште сорайлы. Әлбстте, бул гариихым тәғ-днрлердин жабылып келиўине кызы.т коммуннстлнк нмпериялық эу.тымлыкларлын акыбетлери болғанлыклары сөзсиз. Буидан зулымлыкты, аўыр азаплы, кайғылы колониялық азапты хәм хор-ланыўларды тек каракалпак халкы ғапа емес, ал Туран, Түркстан, Мауарауннахр жерлернндеги жасаўшы халыклар тарийхта талай мәртебе көрген. Бул зулымлыклардыценсоны XX әсирдеги кьвыл империялык зулымлык пенен тамам болды. Хеш жасыратуғыны жок кызыл нмперия бул дәстүргс айланған саўатлы е.тдеги халыкларды, сонын ишинде каракалпаклардын да езлерининмәлениятсызлықтары менен адамларды азаплаўхәм қорлаў сиясатынатийкарланғаижаўызлыктары менен баскарыўлары мүмкин емеседи. Опы әзлериде билди. Сол ушын ен алдын бурын каракал-паклардын биринши гезекте саўатлы адамларын, тәжирийбели ел басшыларын узакСибирь, Камчатка камақханаларында кырды. Және де нешше әсирлер елди саўатландырып турған мешит, медреселерин кыйратты. Жазба тарийхын жоқетти. Бул жерлерде нешше әсирлеп қәлиплескен динди, ел, халык үрп-әдетлерин, ел дәстүрлерин жок кыдды. Жас әўлалты, былайынша айтканда, олар жана әўладларды тәрбиялаўға киристи. Сөйтип, оларғасенината-бабаларынсаўатсыз болған. Оларла 00,2 процент ғана саўатлылыкболған. Совет хүкимети болмағандажокболыўға келген халықсызлар. Сизлерди адам еткен, халык еткен «Коммунистлер партиясы* деп халыктын кулағына куйды. Ол, олма? Кызыл империя заманында XX ланшы әсир даўамында пүткил халыкрепрессия курбаны болыи жасады. Соныц ушында XXI әсирде жазылған «Кецес хүкиметиннн тарийхы-бул репрессиялар тарийхы» —деп жазды1. Әлбетте бул XX әсирдега болып өткен тарлйхый траг/едияны хәзирги жасларға исенимли хәм жетерли дәрежеде түсиндириў зәрүр, болалы. Онысыз бизпн жасларымыз бул ғәрезсизликдәўиримиздин колға киргизген жемислерин жеткиликли түсине хтмаўы мүмкин. Бул тарийх келеси әўладларға да бир ертектей түйилиўи мүмкин. '«Кдрахалпакларлын жака тарннхы». «Кзрпкдлпакстам XIX әсираин. екиншп мрьгмынаи XXI әснрге шекем». -Кзракалпаксгган». НвЮ№. 2003ж. 6-6ет 9 26 Усы болым өткен кызыл пмггсрия зулымлыгы озлерн жасап турғзд хәмме дәўирлерде едде халыкты қатты кадағалап бас көтертпей турды Болмаса каракалпаклардын Орайлык Азияда Түркпи халыклардвд ишинде әййемги халыклардан екенлигин. оньи[ өзлеринин бай гарпйхьқшли.әлебияты, көркемөнери.мәдснпяшбарүлкендэегүрлерге ийе халыклардан екенликлериндәлиллегенлерболады. Бул хаккында хакыйкатлыкдарды айткан Аллаяр Досназаровты, Касым Әўезовты «халық душпанлары» деп атып таслады. Бир катар кемшиликлери болса да каракалпак миллий жазба әдебияты, белгили шолкемлескен дөретиўшилик мектеплер менен раўажланып келгенликлерия дәлиллеген азаматлар да болды. Мәселен, С. Бекмуратовтын «Каракалпақ әдебиятынъщ мектеби кимник айналасында болады» леген мәселеге, X. Сейитовтын «Каракалпакәдебиятынын мектеби Берлактын айналасында болады» деген мәселелер гәп бодды1. Бул дәўирлерде жокары оқыў орынларында, мектеплерде каракалпак классик әдебияты шын мәнисиндеги жазба әдебият емес, ол ярым фольқдорлык я фольклорлык характерге ийе деп уйрениў ҳәм изертлеўлер себепли илимпазларымыздын 1958-59-жыллары «Әмиўдйрья» журналынын бетлеринде «Классик әдебият жазба характерге ине ме, ийе емсс пе?»-деген мәселеле талкылаў жәрияланып жүрген жыллары болды. Бул машкалаларды ол жылларда раўаж-ландырыў мүмкин емес еди. Себеби, орта мектеа^ердс ҳәм жокары окыў орынларында классик әдебият толык жазба әдебиятлык характерге ийе емес, ал ярым фольклорлык характердеги шығармалар деп үйренилетуғын еди. Онын үстине XX әсир әдебиятынын еркин раўажланыўына мүмкиншиликлер жок болды. Хәтте онын ири ўәкилдери 40-50-жыллары үлкен куўдалаўларг-а ушырады. XX әсирде еле кандай тоталитарлык жәмийет ҳукимдарлык кыдса да кдра-кдлпаклардын саўаглы хәм мәдениятлы халык болғанлыкларын олардын кеўиллерииен биротала өшире алмады. КаракалпаклардьЩ ата-бабалары баеынаи кеширген гарийхый тағдирлер умытылыўы мүмкин емес еди. Кэракдлпаклар әййемнен үлкен жазба мәдсннят ийеси болған халык скенлигин далиллеў максетиндс бизин үлкен алымларымыз 1960-70-жыллардьщ ишинде де бир нешше мәртебе хәрекет етип көрди. '«Қыэш Каракдлпакстан» газ. 10-фепралъ 1948-ж 28 (4734). ^Кызыл Каракдлпакстан* газ. М-май Е948-Ж 94 (4770). Мәее^ен. М. Нурмучамедов «Каракалпак жазба әдебиятыныи аә\;нрн хақкында*', И.Сағыйтов «Әдебият тарийхын кайсы доўир-лерден басла\г керек»2 деген мәселелерди оргаға койған ўакытлары болды. Ал. 1§Шжылларда каракалиаклар оз аядына өййемгя халықлардан, әйемнен өз жазба әдебиятына иие халыклардан деп есаилайман, ал Х1У-ХУ1 әсирлерде кдракалпак әдебияты түркий халыкдар әдеби-ятынан келин шыккан әдебияг— деп шамалаўлар айткан даалымлар болды. Бул пикирлер миллий әдебият, мәденият майданында бираз ойлапдырарлық пикирлер еди. Каракалпаклар әдебияты тарийхында және бир тарийхшы. әдебиятшы илимпазлар мененойласып шешиўгетийислн әхмийетли машкала бар. Олар болса, каракалпакаўыз еки әдебиятындағы үлкен Коркыт Ата, Жнйренше шешен усаған фолклорлык типлерди шайыр деп кабыл етиў, екиншиси, ХГУ-ХУП әсирлерде каракалпак жазба әдебиятынын раўажланыўларын усы әсирдеги халыкжыраўларына байланыстырып клраў мәселелери бар. Бул машкалалардын шешилиўн әлбетте ггүтин бир халыклыкәдебияттарийхынындүзилиўине алып келеди. Биракбул мәселелер әдиллик пенен шешилиўди талап етеди. Жуўмаклап айтканда, бизин ҳәзирги ғәрезсизлик заманымыз өткендеги халык тарийхынын хәм онын әдебияты менен мәде-ниятынын әжайып сырларын ашып бериўге мүмкиншиликлер бар дәўирлер. « Карақалпақстан жаслары» газ. 14-август 2004-жыл № 33 (7270). |