КК адебият тарийх маселелери. Тарийхынын мселелери (Методикалык, олланба)
 Скачать 135.91 Kb.
|
|
СУЛАЙМАН БАҚЫРҒАНИЙ БИЗИН, РУЎХЫЙ МИЙРАСЫМЫЗД ЫН, ДЕРЕКЛЕРИ Ғәрезсизлик дәўиримиз адамзат тарийхында болып көрилмеген жацалыкларды ашыў дәўири болып тарийхка кирди. Қызып империя заманыида Әййемги Туран, Түркистан, Мауереннахржерлеринде жасаған түркий халыклардын тарийхын, әдебиятын, үрп-әдетин, миллий мәдениятын. илим, пән жетискенликлерин мойынламай жокка шығарып, хәтте, пүткил Европа, Азияға өз юивд, мәденияты гарийхына Хорезм цивилизациясына көз жумьш карады. Бул мәканлардажай-ласкан халыклар, әсиресе, каракалпакусаған халыклар, тек XVI әсир-лердик акырларында ғана халық болған, усы әсирлерден баслап ғана кивилизациянын мәнисине түсине баслаған халықдеген гәплерди /0 жылдан артык айтып келли. Ьуд гәплерди халыклардын еркине карамай елди зорлык пенен оаскарып турып айтты. Сонын ушында XX әсир гүрсслер тарийхына олы әсир болды. Кдракалпаклар Х1-ХИ әсирлерде Қубла Арал бои-ларында халык болып кәлиплести'. Усы Каракалпакларлын халык оодып кәлиплескен дәўирлери Хорезм иивилизациясынын гүлленген ^УФлериоолды, Каракалпакларусы Хорезм цивилизапиясы беси- ] *ВссТННК* ЖҮБП 1994 -1г^,п Р_л . „ ^кымын «идлий оякыуы хам ғСпл Акалем"* С Камалавтын -Ммю-шак л- «м оераак шығармалары» легел макаласын караныз. .3 г  индежасаған халык. Хорезм илим. пән мәденинтындатәрбияданға$| чалык боллы.Усы Х1-ХП әсирлерде Хореш деп аталатуғын ошиемги Турад топырағындаал Беруни, ал Хорезмий. мусылман дүньясынлабелгили шайхлар: ӘбиўбәкирашыкШыблый, Нәжматлнн Кубра, Сулаймай Бакырғаний, Хожа-Ахмад Ясеаўий хәм т. б да көп-көп усыларға усағад әўлиялар, алым шайхлар, алым шайырларжаеаты, Олар өзлери жараткан илимлерин дүньяга гаратты. Булардын барлығы Х1-ХП әсирлерде путкил Түркий халыклар менен бирге каракалпаклар халқынында руўхый дүньясынын тийкарларын салған шайыр аламлар болады. Ғәрезсизлик шарапаты менен биз бүгин халқымыздын руўхый дүньясынындереклерин кәлиплестирген, әсирлер тарийхын билиўге мүмкиншиликлер жаратканлығынын гүўасы болып отырмыз, Сулайман Бакырғаний бул хәмметүркий хадыкдарғаортақәўлия шайх, шайыр ғанаемес, ап бәринен де бурын каракалпакхалқынажақын, онын аты хаўазасы кентаралған ел каракалпаклар жери болды, Онын үстине ол бизин жерлесимиз, Кубла Арад бойында туўылып өскен хәм усы жерде жасаған. жасап қалған алым. Сулайман Бакырғаний көбинесе каракалпак жеринле бизин халкымызға Хәким Аталегенат пенен кеннен белгили. Елдеадамлар егер бир иске кол урса, я узақ сапарға шығарда. ямаса катты кый-ланғанда «Я пийрим Хәким-Ата өзин яр болагөр?»—деп оған елеге шекем сыйынады. Кьвыл империя заманында Хәким-Атанын атын халыкқа айттыр-маўға, хәтте ол кисинин кабирин жок кылып таслаўға да хәрекетлер болды. Сулаиман Бакырғаний Ҳәким-Ата деген ат пенен Хорезм ойпатына белгили уллы адам. Етде ол хақкында толып атырғаи әпса-наларбар. Онын илимий мийнетлсри, хикметлери, адамнынбул дүньяда жасаў нызамлыклары, обал, саўап, пәклик. хадаллык, ол дүньн хаккында көзкараслары, данышпанлықоилары мусылмаи лүньясына жүдә кен таралған. Және ле мусылман лүньясында өз ўактында сн ағда мийнет-лерден болған. Сулайман Бакырғаний мийнетлери менентек исдая дүньясы ғанаемес, орыс европа илимпазлары дакөп кызыккан. Сулайман Бакырганий илимий дереклерде Конырат каласына жакын жердсги Бакырғаный леген каракалпакаўылдарынын биринде туўылған. Ол усы жерде жасап балатығын өткерген. СонТүркетанда Хожа Ахмад Яссаўий медресесинде окып тәлим алған. Ол Хожа-Ахмад Яссаўийдин заманласы болған. Бир рәўаятяарда Хожа Ахмал Яссаўийдел ол еки жас үлкен болған. Хәким-Ата деген атты оған Хожа Ахмад Яссаўий берген десе, бир рйўаятларла ол Хожз АхмаД 34 «есаФийден еки жас к и болған дел те аптылалы. Бнрак опын П86-ЖЫЛЫ өлгенлиги хәм оз аўылы Бакырғании да жерленгенлшп хаккынла жазба дереклер де бар. XIX әсирдеги жасаған Венгрия плнмпазы каракалпакларда болған «мдатларда мен ислам дүньясынын уллы шайхларынын бири Сулайман Бакырғанийдин Хәким-Ата деген ат пенен каракалпаклар арасыиа жүдә кентаралғанлығын анык биллим. Жане де ол хаккынла каракдлпаклардан Хәким-Ата хаккында көп-көп әпсаналар жый-надым,—деп жазады. 1828-жылы К.Г. Зельман жәриялағап әпсаналарда Бакырғаннй Әмиўләрьянын Аралға куйған жеринле дүньяға келгенлиги хәм сол жердежерленгенлигихаккында мағлыўматбар. В.В. Бартольд 1842-жылы Коныратка келгенде орыс елшисн Г.И. Данилов пенен бирге жүдә атаклы Хәким-Ата кәбирстанында болғанлығын, ол жерде караүнлерде жасайтуғын жүдә коп Каракалпаклар менен ушырас-канлығын жазады. Ал, мусылман дүньясында Сулайман Бакырғаный Хожа-Ахмад Яссаўийдан кейинги екинши әўлия адам деп мойынланган. Сол себепли халыконын кәбири үстине бир нешше мәртебе үлкен есте-ликлерорнаткан. Мәселен: XII, ХГУ, XVI. XIX әсирлерде кайта-кайта үлкен мавзолейлер салган. Еп сонғы Аллакул хан салдырған мавзолей лс суў астында кдлып кулаған. Хәзирги естелик XX әсирдин 1979-жылы салынған естелик. Сулайман Бакырғаныйдин мийнетлери Х1Хәсирде Казан, Кдбул, Мыср баспаларынла бир неше мәртебе китап болып басылып шыккан. Ал, 1991-жылы Өзбекстанда «Жазыўшы» баспасы Ибраҳим Хаққул хәм Сайфуддин Рафиддинлер тәрепинен «Крсыкдар ҳәм дәстан» деген ат пенен Хөким-Атанын бир топламын баспадан шығарды. Хожа Ахмет Яссаўий, әўлийе Бакырғанийлар мусылман дүньясында сондай хүрметке ийе болғанлықяары, оларды тнрн шайхлар дсп атайды. Олар өзлеринин илим хикметлерин жазыў, медреселерде сабақ бериўден тыскары халыкка бул хикметлердин тез жетип барыў жалларын ла қарастырған. Олар тәбиятында үлкен алымлар ғана емес, ал үлкен методист шайырлар да болған. Сонлықтан да олар өз илим кикметлеринип көбисин поэзияға салып халыккатараткан. Ссбеби. зия халыктын руўхый сезимлерин тербететуғын, адамнын щети эстетикалықбайлыхларын раўажландыратуғын кубылыс. ' " °Лар илим хикм^- илахнй күш-күдиретлиликлерди ха,тыкка к^пК?ИУДНН СЧ ко;|айлы түрлери деп ойлаған. Әдебияттын слде .35 Үшли илеологиялык курат скеплигин түсинген биринши адамлар. О  лар халыктын руўхый күш-күднретинен усылай иаидаланғин Эдебиятш дүньядағы улкен руўхыи күш дсп танығанлар Орта әснрлерде усылар болғап. Бул жағынан материалистлик лүньяиы биринши таныған алым шанырлар, философларболған. Хожа Ахмет Яссаўий, Сулайман Бакырғанийдарбул хызметлери менен Тассаўуф илиминин, суфнзм тәяийматыиынтийкарларын салған адамлар. Буд мәселеде Сулайман, Бакырғаний, Хожа Ачмет Яссаўииди устазтуткан хәм бәрқулда оны улығлап сөйлеген. Мәселен ол «Шайхым Ахмет Яссаўий» деген шығармасында:Клршығасын кыслаған, Сункар лашын услаған, Сансьо муридбасдаған, Шайхым Ахмеп Яссаўий. |^^^^Н Шәраятты сөзлеген, Тарийхатты излеген, Хдкыйкатты гөзлеген, Шайхым Ахмет Яссаўий. Он сегиз мык әлемде, Аты машҳур кәлемде, Орны даруссәлемде, Шайхым Ахмет Яссаўий. 1чызыр менен сәўбетлес, Илъяс пенен үлпетлес, Хак касында күрметли, Шайхым Ахмет Яссаўий,—деп жазады. Бизге снжакыны 1991-жылы Ибрахим Ҳаккул хәм Сайффуддин Рафуддинлер баспаға таярлаган топлам. Бунда Хакпм-Атапын 27 косығын, жүзден артыкхикметлерин. «Мийражнама», «Акырзаман мухаммаси», «Бийбимәрьям» кыссаларын китапкатолыккнргизген. Булардын барлығында Хәким-Атанын косыктары түркий тилде жазылған. Әсиресе, косыклардын Хожа Ахмет Яссаўий тклинен айырмасы жок Сулайман Бакырғаныйдин бул шығармалары әсиресе, «Акырзаман мухаммасы» бәркулла саўатлы каракалпак үйлериндб сакланған. Ал, елдеги \әр бир есикке «Ҳак» деп келетуғын ләр-ўишлердин айтатуғын сөзлери усы Хәким-Ата хикметлери болған. 36 г, , ^икметлерде суфизмнин «ғныи. Тассаўуф илиминин тш 1каолары жырлянған. Тассаууф ол ппсаннын руучып дүньясынын "-и1 гғын пәклигин корғайтуғын илахийда илим болған. Адамнын ^лл!-|й дүньясы таза болмай турып, хақыйқатлық шын мәннсинде жәмийегте үстемлик ете алмайды. Патша бол, иишан бол. кара пукара бол онын руухый дүньясы таза болыўа керек. Сонда сен патшасан. сонда сен ийшансан, Сонда сен хакыйкый адамсан. Сонын ушын сен руўхый дүньянды тазаладеген идеяны оларелге таратады. Ол аркалы «эммени жараткан аллатаалаға исенимли арттыр-дейди. Солай етип, Аўлмя Ата өз хикметлеринде тәлим-тәрбия мәселелерин де суфизм менсн байяаныстырьш шешеди. Ол ушын олар иәкликтин шәртлерин ислен шыгдды. Буган дүньянын жаралыуы, адамзаттын пайда болыўы, пайғамбарлар өмирлерннен мысаллар келтиреди. Булардынбарлығын аллатаала кылды. Буған тәўбе кыл, адамзатлыкхаслынды сакла,— деген пикирлердп айтады. Мысалы: Жокедик. бизди бар кылды. Пәк жаратты жан берди! Ҳасыл суўдан бизлерли, лүньяға керекли кылды. К,ол берди мәккам услаўға, аякберди жүриўге, Тамакберли ишиўге, шүкир кылмак керекдур!—деп жазады. Қудайға куллык кылыў менен бирге алла өзи береди деп жата берме! Шүкирлигин жсткерип адам болыўды карастыр. Рәхәтти мийнет пенсн көр?! Алла тааланын жараткан дүньясын хадаллык пенен гүллендириўге талап ет!—деген инсаннын алдынаталап кояды. Мысалы: Ўйқыны харам кыл бул узын танда, Малыцнан зәкатбер, сен хәм бул күнде, Сонда сен жетерсен часыл тилекке, Улыц, кызын да илим үйренсин. бер устазға,—деп нәсиятлайды. Ҳәким-Атанын «Акырзаман мухаммасы» деген кыссасы, оны жүдә кап окын, ойланыўды, ким болса да ондағы пикнрлерди түсинип ветиуди талап етсди. Себеби, буд мәселе мусьшман дүньясынлаадамлар фасында узақ ўакытлардан берли хәр кыйлы мазмун ҳәм мәнисте аитылып киятырган мәселелер. Онда акырзаман деген не? Ол кандаи оолады деген пикирлер бар. Мәселен, менин пикиримше ол акыр-эаманды былай тәриплейди. Аламлар хадал-харамды айырмай бузылып ди. Алымлар да айныйлы. Ер, катын уялмай бузыклыккабериледи. дүнья адамларға алла таала инам еткен дүньядан өзгеше түрге енеди. Й^Т.?^ЫРЗаМаНЛеГен усы! Бул л-үньянығкхәтте, пүткил планетанын Дүн^ЫУЬГаШЕЬ1П КСледи- Хакболып бираллатааланыкөзи калады. ашЛ,НЫ УНДаИ аухаллаРг* алыл кслмеў ксрек, дегеп ицеяларды халык ^расында үгит-нәсиятлайды. 37 О  пынбул косыкдарында, хикметлеринде, кыссаларында бул дүя жасаўдын шорти адамгершилик пепен жаеаў. ^шапык, еаўап пс кылы« дослык, мсхир-мухаббат. қәнәат. инсап. сабырлылык, пәклик, мийнет кылып жасаўдан ибарат. Буларлын барлығы ийман ислам. алза таапанътн шарапаты деп бплин леп нәсиятлайды.XII әсирде бизин жеримизде жасаған Хәким-Ага, Сулайман Бакыр-ғаний бул мийнетлерн менен, суфийлик тәлийматы менен тек бизде ғана емес. ал ггүткил мусылман лүньясында ланқзы. Бул уллы ланклы ойшыл алым бизин де мийрасдарымызлын бири болып есапланады. «Еркин Кррақалнақстан» газ. 19-сентябръ, 2002-жыл.№/14(17704) ҚАРАКАЛПАҚ ӘДЕБИЯТЫ ТАРИЙХЫНА ЖӘНЕ БИР НӘЗЕР Өзбекстан Республикасы Министрдер Кабинети ЮНЕСКО Бас конференциясынын 32-сессиясында Хорезм Маъмун академиясынын 1000 жыллығын белгилеў бойынша усынысына байлаиыслы оны 2005-жылы октябръ айында кен түрде бсдгилеў ушын карар кабыл етги. Усы кабыл етилген карар тек Өзбекстан мәмлекети ушын емес, ал пүткил түркий халықларды және де әййемги Хорезм илими хәм мәденияты менен байланыстырған дүнъядағы барлык халыкларды үлкен куўанышка бөлейтуғын тарийхый карар болды. Бул Хорезм Маъмун академинсынын 1000 жыллығын белгилеў дәўиринде биринши гезекте түркий халыклардын. сонын ишинде Хорезм цивилизациясында жасаған карақалпақ халкынын илим-пән, мәдениятынын кандай болғанлығы хаккьшдатарийхый хакый-катлыклардын көп сырлары ашылады. Биз илимпаз сыпатында биринши нәўбетте бул XX әсирдин акьфы XXI әсирдик басындағы бизин халкымыз колға киргизген ғәрезсиз заманымыздын шарапаты деп түсинемиз. 996-жылы Хорезмле Маъмун академиясынынтийкары салынды. Онын биринши баскарыўшысы Беруни болды. Бул Х-Х1-ХН әсирлсрде Хорезмде математика, физика, астрономия, химия, геофафия, медицина, тарийх, лингвистика. әдебият. чәденият ен жокары раўажланыў дәрежесине жеткеннен дерек береди. Бул дәўирлерде усындай илнм, мәденият гүрлеп турған ўакытларда Кубла Арал бойы каракалпаклары Хорезм иивилизациясынын ошағында жасады, XI-XII әсирлерде каракалпаклар хадыкболып кәлиплести, өз мәмле* 38 ]1Мс ййе боллы. Хэтте, айырым шетеллер илнмпазларынын «^леоиндеги гейпаралереклерде каракайпакя^У-У! әсирлерде- !^етшилигине ийеболған. ҮШ-Хәсирлерде халыкболып , -ь ,-н яеген мағлыўматлардабар. Хорезм цивилизашшсынып ннбес бир бөлеги болып каракалпаклар бул әсирлерде хамме кяардан да көбирек Хорезм патшалығы менен сиясий, эконо- умкашк хәм мәдений жақтан жаксы қатнаста жасайды. Оған амастан. кызыл империя заманында карақадпақлар халыклық вөоаесске XVI әсирдин акырларында жетисти. хакыйкый халыклык дәрежеге совет хүкимети жылларындаеристи, бурын қаракалпаклар «көшпели*: «ярым көшпели» халықболған. Сол себепли бул халык саўатсыз, мәлениятсыз болды,—деп түсиндирип кедди. Мине, соиша илим, мәдениятка ийе болған. Хорезм цивилизаниясынын бөлинбес бир бөлеги болып жасаған каракалпақларды XX әсирде советлик даўирде саўатсыз, мәдениятсыз деп түсиндириўи бизге бүгинги күни хайран қаларлык жумбак болып келген еди. Бул кызыл империя заманында бизин халкымызды кемситиў, зорлыкка көндириу ушын ислеген зулымлыклары екенлига бүгинги күни аттан аныкболып отыр. Кызыл империя дәўиринде Орта Азия халыкларынын, сонын ишинде каракалпақлардъщ әййемги тарийхын айтыўға болмайтутын жаклары бар еди. Егер карақдлпаклар 1Х-Х1 әсирлерде халықчык процесске жеткен, өзмәмлскетшилигине ийеболған, Хорезм иивили- зациясында жасаған халықлардан бири десе, бул тарийх үйренилсе, онда олардын өздеринин мәденнятсьгзлығы. зорлык пенен хүкимет дүзии, халыклар хукыкларын шеклейтуғын империя екенлиги әшкараланъш калатуғын еди. Бул мәселенин бир жағы, екинши тәрепи. егер қарақалпаклар Х-Х1 әсирлерде-акхалықтык процесске жеткен халык болса, онда ол әййемнен өз тарийхына, тилине. миллий әдебиятына, мәдениятьша ийе халыкболганлығы, әййемнен саўатлы, бидимдан халыкекенлиги билинип калатуғын еди. Үшиншилен, ен әхмнйетли тәрепи, ол да болса. егер каракалпаклар Х-ХП әсирлерде алыкболып кәлиплескен болса, ол өзтарийхына ийе болыў менен атар олардын руўхый байлығы мнллет мәдениятынын тарийхын өрсететуғын, миллий жазба әдебиятына ийе халык екенлигин өрсетеди. Сол ушын кызыл империя барлык болған тарийхты, «әдениятты бурмалап көрсетиўге урынды. Кдракдлпак миллий жазба әдебиятынын тийкары каракалпақлар перине ғ2ЫП Кәл"плескен ХХ] әсирлерден, орта әсирлер дәўир- |