|
КК адебият тарийх маселелери. Тарийхынын мселелери (Методикалык, олланба)
24
25
олардын кадык турмысындағы айрыкша әхмииети ҳаккында ай- тылган. Расындадаөткенәсир мнйраедарын жыйнаў Беруниден кепии сонғы әўладдарға дәстүр болыпта қалған. Бу.т мийнетинде Беруни тәрепииен әдебий көркем шығармалар илимий жақтан ладәлилленғен.Берунидин «Өткен әўлаадардан калған минраслар» китабында бириншиден, адамзаттьщ жаратылысы хаккында араб, парсы, түркий халыкчардағы әпсаналык, легендалықәжайып болжаўлар жыйналғав,Алым оларға ез пикирлерин билдирген. Бунла онын Грек мкфологийсы менен де жаксы таныс болғанлығы көринеди. Себеби, ол жыйнаған әпсаналардын гейпараларында Грек мифологиясындағы Зевс ҳакқында көп әпсаналар келтириледи. Екиншиден. автор бул мийнетлеринде Беруни бурын да өткен найғамбарлар ҳаккындағы әпсаналарды хәм хакыйкатлықларды да жыйнағдн. «Пайғамбар кыссасынын» әсиресе, бизлерге ҳәзирги күнлерге шекемги келип жетиўине ол жазба тийкарлар таярлаған. Бул мағ-лыўматлардын хәр бири халыкдар тарийхы ушын үлкен әҳмийетке ийе мағлыўматлар екенлиги дәлилленген. Үшиншиден, Беруни шығыс халыкчарына кентаралған зоастризм дини, ол диннин тийкарын салған Заратуштра хдккында белгили үлкен естелик «Авесто» китабы туўралы езинин көз карасларын анык баян еткен. Төртиншиден. Беруни мусылман халыкларынын үлкен баирамы Наўрыз ҳакқында, ол байрамнын Шығыс халыклары ушын үлкен байрам екенлиги және де оньщЖанажыл менен, ел, халыкдәстүрлери менен байланыслы байып, толып атырған аныз әпсаналар бар екенликлери дәлилленген. Және де Беруни бул мийнетинде Шығыс халыклары мәдениятынын оғада бай ексндиги, ҳәр халыктын өз алдына үрп-әдст. салт-ләстүрлсрге байекенлиги, олардағы бай фольклор, жазба естеликлер мудамы бир-бирлерин толығырак кәм байытып баратуғын, жүдә бир прогрессив характерлерге ийе кубылыслар бар екенлиги дәлилленген. Және де булар ҳәр бир халыктын руўхый дүнь-ясы менен тығыз байланысып кеткеичигин, сонлыкган да олар жоғ&чмай-гуғын, кайта елден елге кентаралатуғын кубылыс скенликтери дәлиллешен.Хдкыйкягтанда Беруни еззаманъшдағы өткен әўладлардан калған мийраслар хаккындагы жыйнаған байлыклары онын сол заманларда жасаған халыклардын ғана тарийхын, әдебиятын. көркем өпсрин Х9И мәлениятыи байытып қоймастан, бизинбүгинги күнимизушында бахалылыгын жоғалткан емес. Мысалы, каракалпак хадкындағь «Судайман патша», «Карунбай», «Искенлер Зулкарнайн», «Пайғамбарлф қыссасы». «Кумай кус», «Жыланлар патшалығы», «Шынғысхан хаккьог' да легенда» уснған көплеген Беруни заманынан қалған әпсаналар. ертеклер, хәр кыйлы естеликпер каракалпақфольклорынын хәм жазоз әлебиятынынтийкарғы дереклерин қурайды. Сонынушын илимле жаэба әдебияттын сағасы фольклорда деп бийкарға айтылмаған-Беруниде «вгквн йўладлардан қалған чиираелар» лы яғный үлкен естеликлерди ўактында бникарга жыинамаған, Олар халык тарийхынын тпнкарлары. миллет удебияты хәм мәдепиятынын аәслепки сагалары болып есаплапады. Бул мәеедеде Берунидинуллы-лығы ол взине шекемги болған халыклартарнйхынынтийкарларын кураған мәдении мийрасларды системаластырып ҳәм олар ҳаккында нлимии пнкирлер жүргизген. Олардын елге, халыкка және де онын барлыкдүньяға керекболачуғыачыкдарындәлиллеген. Булардан хәмме ўакьгтларда карақалпаклар тарийхы, мәденияты пайдаланады ҳәм ҳүрмет пенен оларды тилге алады, Мәсслен, сол дәўирлерде паида болған каишадан-канша әпсаналарды каракалпаклар өз халқынын әпсанадарындай ҳәзирге шекем пайдаланалы. Ядымызға «Нух пайғамбар», «Карун», «Сулайман патша», «Искенлер Зулкарнайн» хаккында әпсаналар, Сарыбайдын «Жарғанат пенен айтысы» усы әпсаналарды ериксизядынатүсиреди. Әжинияз, Бердак, Аяпберген, Аббаз шайырлар шығармаларынла «Карун киби дүнья жыйған» деген гәплер көп ушырасады. Булардын барлығы жазба Әдебияттын халыклыкдәстүрлсрге, тәжрийбелер менен органикалық мазмунда биригип жасайтуғынлыкларынын үлкен мысады болып есапланады,Беруни топлаған усы әпсаналардан бизин каракалпак халкына мийрас болып калған ҳәм елге жүдә көп тарқалғанларынан бирли-ярымларын атап әтсек болады. Мысалы, бизин халкымызда «Искендердин шақы бар», «Кдртайған әкесин көмиўге алып бара-тырғандадем алған жерде гаррыньщ күлиўи», «Дәўкемпир», «Жыланлар патшальгғы», «Гәўхарлы излеген патша» усаған кеп әпсаналар таралған. ^Искендсрдин шакы бар» деген әпсанада мораллык мәселслер гәп етиледи. Мысалы бунла кап жсрде жүрсен де абайлап сойлеў, «Отыз тистен шыккан сәз отыз урыўғажанылады» деген ямаса «Кудак есит-кенди көз көреди»деген мәнилерди анлатады— деп мысал етип елде паидаланады. Бултарийхый әпсаначарбарлығы Беруни заманларынан калган, бизге жазба мәденият аркалы тараған әпсаначар болған.Ьеруни өз заманынын алымы. Хачықтын руўхый мәдениятынын кулиретлиликлерин билип, биринши нәўбыетте халыктьш »псана.чарын жыйнаған. Себеби. онда тил ле б^ғр, тарийх та бар. Руўхый күдиреглилик те бар. ен баслысы халық турмысы бар. Беруниднқ ^мУ? ЛерИ ^ Гинги ^ 4^ де каракалпак милдии жазба әдебиятынын а^^ й вЙиемги Шь1кыс швдкя^а мәдений байлыкларынан «адааий ЖарЭТЫлК111 чәм Раўажланған көп әсирликтариихы бар вдр, мәлений хачык мүлки екенлиги менен ажыралып турады.«Еркин Карақалпақапан» газ. 2март. 2006-жыл №26 (18240).
26
27
А Л ХОРЕЗМИЙ ОРТА ӘСИРЛЕРДЕ ҚАРАҚАЛПАҚ ЖАЗБДӘДЕБИЯТЫНЫЦТИЙКАРЫН САЛҒАНШАЙЫРЛАРДАН БИРИАл Хорезмий XIII әсирдин акыры XIV әсирдик басларықвд әййсмгн Хорезмнин пайтахты Кыят қаласындатуўылған. Ол балалық хәм жас жигитлик жылларын Хорезмде өткергек. Хорсзмле окыған билим азған. Шайыр болып жетискен. Хәзирге шскем илимпаэдар Хорезмийдин өз аты белгисиз, бизгетек онын Хорезмий деген лақабы ғана жетип келген леп белгилейди. Ат-Хорезмийдин озинин гейбир бәлип-бөлип жазғаи шығармаларында Рабаний дегенде ат койып жазады. Идимпазлар буныда онын шайырлық лакабы деп шамалайды. Илимпазлар Хорезмийди дүньялык әдебияттын ен ири ўәкиллеринен бири болған шайыр, ол Түрклердин қайсы тайыпасыкан шықкднлығы белгнсиздеп те айтады 1. Хорезмий менсн бизин жасаған заманымызды алты жүз жылдан артык ўакытлар бөлии турады. Бул алты әсирден аслам ўакытдарда халыклардыц тарийхында, тидинде, әдебиятында, мәдениятында қаншадан-канша өзгерислер пайда бодды. Соган карамаетан, карақалпак топырағында туўылған хәм жасаған бизик халкымыздьщ Орта әсирдердегк жазба әлебиятымыздъщ хәм мәдениятымыздын негизин салған Хорезмийди хәзирги күнде биз билмеймиз деп айтыў ггүгкиллей гүнә. Каракалпак х&чкыныктарийхы, әлебияты, мәдснияты тарийхлары жүдә узак әсирлерди өз ишине алады. Ол бизин эрамызға шекемги ҒУ-У әсирлерден басдап бизик эрамыздагы Қубла Арал бойындағы жаткан нешше әсирлик тарийх, әдебият, мәденият пенен тутасып жатады. Улыўма Кубла Арал бойлары Орайлык Азиянык илим ҳәм мәденияты ошактарынан бири болып, Хорезм цивилизакиясынан бурын да. Хорезм цивилизациясы дәўирдеринде де дүнья илимдери бссккдерин жасаған уллы инсанлар дүньяға келеди. Олар өзлерин Шығыс хәм батыстан айырып көрсетип, өз исимлерине бизлер Хорезмиймиз, яғный Хорезмненбиз деп ат тағып кояды. Мәселен: Әдиў Жаффар Мухаммад ибн Муўса ал Хорезмий {790-817), Асфономия хәм тригонометрня бойынша алым Әбиў Наср Аррах ал Хорезмий. белгили химик Әбул әким Мухамад ибн Әбдимәлик ал 1. Н.М. Малласв. Ўзбек адабиёти тарихи. Биринчи китоб XVII асиргачаа «.Ўкитувчи» нашриёти. Ташкснт 1976-жыл, 227-229-бстлар. «Мухаббатнама* Кдзак ССР *Ғылым» баспнсы. Алма-Ата 1986-ж 60-64-бетлер. 50 Хорезмин. X әсмрдин акыры XI әсирдинбаслары белгили гариихшы хдм .пеОиитшы. шайырдеп ганыдган Әбяушккр Мухамад ал Хорезмий ДШ)жә)Фн илимлери гилти деп аталған Мафаткх ал улум дүкьядагы аәслепки энииклопедиянын авторы Әбиў Абдуллах Мухаммад кбн Ахмая ибн Юсил ал Хорезмии т.б көп-көя табийий. мәдений ндимлердин уллы ўәкиллери өзлеркн Хорезмде жасап дөрстиўшилик хызмет еткенликлери ушын. олар өздерин Хорезмий деп атаған, Буяардан баска да бул мәканларда каншалан-кэпшатарийхшы, шайыр, әлебиятшы алымлар жасаған. Усы зсирдеги уллы мәденияттан өсип жетискек шайырларлан бири каракалпакжсринде жасағак Хорезмий болып есапланады. Хорезмийди Беруни. Хожа-Ахмад Яесаўий, Әўлия Бақырғаний, Югнакийлер менен бирге Орта әсирдеги каракалпак миллий жазба әдебиятынын тийкарларын садган алым шайырлардьщ бири деўи-миздинсебеби, ол Каракалпактопырағында, әййемги Хорезм пак-тахты Кыят кдласынла туўылған. Каракалпак жеринле балальп-ын өткерген ҳәм окыған, сол орында ержеткен, билимли адам болып жетилискен. Кдйсы жерде жасаса да шайыр ен әўели өз жеринин, өз елинин, өзхалкынын шаиыры. Од Кыят калада ержетип билим алған-нан кекин көп еллерди саяхат кылған. Көп жерлердин алымдары менен шайыр, жазыўшылары менен таныскан. Мәседен, онын шығармалар-ындағы «Шам сапары» деп жазылған косыкларында ол Рум шәхәрин бастан аякхәзетип аралағанлығын айтады. Сон Шам шәхәрип аралаған.Көп кыйыншылыклар көрднм деп жазады. Ол булардан да басқа өмириник кшинде Сырдәрья бойларын, Урал Жайык, Дешти Кыишак далаларын аралағанлыкларын айтады. Әеиресе, ол көп шығармаларын Дешти Кыпшак тилинде жазады. Хәзирги Кыпшақ, Өгуз, Кердерлерди сол ўакытларда булар карақалпаклар деп тапыған. «Шайыр Хорезмий жаслық жыдлары окыған ўакытларында онын дөретиўшидик хызметлери Хорезмде өткен»—деген де исснимли тасгыйыкдаўлар бар. Хорезмийдин дүнья әдебиятына коскан үлеси жүдә үлкен. Онын >мири, дөретнўшилкк хызметлери менен көп жылларлан берли дүнья-дагы көи илимпаалар қызықкан. Биринши кәўбетте, Хорсзмийлик омири \әм дөретиўшилиги менен англичан, немеи. француз. орыс. тюркологлары көп кызыккан. Үлкен тюркологлар В.В. Бартольд. А.Н. ^амоилович.А. М. Шербакҳәмт.бтюркологларХорезмий хаккында кеп оолжаулар айткан. Ал сокғы дәўкрлерде өзбек, казак, татар, кырғыз илимпазлары Хорезм]1йдинХП1-Х1Уәсирлердеги түркик хадыклар дсоиятынлағы калдырған мийраслары ҳаккында көп жазады. Бкрак
28
29
б  уларлын барлығы да Хорезчиидиц қайсы халыққа тийис^ екенлигин толык кеснп апта алмайды, Хорезмийдин өмири хәм әдебий хызметлери хаккында дүньн халыкчары илимпазларынын кеўнллерин таргкан айрыкша бир мәселе оннаи мипрас болып калған хәм дүпья әдебияты корына қосылған үлкен бир үлес болып келген «Муҳаббатнама* достаны болады. Кдзақ илимпазлары бул онын «Мухаббатнама» шығармасы XII [-XIV әсирлердеги Атгын Орда даўириндеги жасалған өзбек, дак, түркмен, татар хәм Қырым татарлары ушын ортактил болып кәлиплескен өз заманынынәдебий тилинде жазылған жазба естелик деген жуўмаққа келеди' Хәтте бул текстте илимпазлар қарақалпак халкынын атын да еске түсирмейди. Дурыс усы илимпазлар айткандай болыўы да мүмкин. Бирақҳәр кандай шайыр, жазыўшы ен әўели өз жериник, өзтайпасынын, өз халқынын шапыры болып жетилнседи. Ал, онындөретнўшилигинин мазмунлылығы, көркемлиги, интернацоналлығы менен бир-бирлерине уксас болған хапыклардын. арзыў-әрмзнларын жырлаў аркалы, бир халыктын шенберинен шығып, улыўма Түркий халыкчардын ҳәммссине ортак шайыр сыпатында танылып кетиўи мүмкин. Мәденият тарийхында Орта әсирлерде ҳәм оннан да бурын көп илимпазлар, көп жазыўшы, шайырлар усылай болып калған. Бундай шайыр, жазыўшылар мәденияттарийхында көп ушырасады. Мәседен, Беруни, Хожа Ахмад Яссаўий, Әўлия Бакырғаний, ал Хорезмий де усындай шайырлардан болып танылып келген. Биз оны бизик жерлесимиз. бизинжеримизден шыккан. бизин елимизде жасап турып дәслепки жазба естеликлерли жасаған каракалпак жеринин шайыры деп мақтаныш етиўге хакылымыэ. Жәнеде миллий каракалпакәдебиятынынсағаларын усы алым ша-йырлардан баслаймыз. Хорезмийдин көп шығармалары бизге кол жазба халыида келип жетпеген. Ал, онын «Мухзббатнама» шығармасы пүткил дүнья халЪЯЯ ларына таралған. Автордын шығармадағы өзинин жазып қалдыр-ганлары бойынша «Мухаббатнама» шығармасынын Сырдәрья жағасындажазылғанлығы ҳәм ол шығарма усы жерде питкерилген-лиги ҳаккында ол былай дейди: Бул дәптер болып тур косыкка толы, Бул да жети жүз елиў төрт куплетке толы, 1,*Мулаббат-ия«;1» Кдзак ССРыныц «Ғылым» баепасы, Адма-Ата. 19Яб-жыл 63-бет. 30#Му\аббатнам;шы» иош пенен жазлым. Буны хакынкын мсн Сыр жағасында жаэдым! Хәм сол жерде питкердим!—леп жазалы. Хакыикагтанда Ү-ХЛ/ әсирлерде Сырдәрья төменги Арал тенизине куяр жеринде: Түркистанла, Сығнақта, Югнакта, Миянкөлде тек каракалпақ^ар ғана жасағаны тариихый мағлыўматлардан бизге белгили. Булар ол заманларда тарийхта таза каракалпак аўыллары депаталғнн жерлерболған. Бир ўакытларда Сығнак, Югнак, Миянкөл үлкен жипек жолыпын бойында жайласкан. Бул жерлер Жийдели Байсын деп те аталған. Көп орыс тюркологларынын, әсиресе А.Н. Самойловичтын хәм А. Боровковлардын пикирлери бойынша кара-қалпақхалыкдәстанлары «Коблан», «Алпамыс» ҳәм т.б дадәстакчары усы орынчарла каракалпакчардын Коныратурыўлары арасыкда иайла болған, соннан баска халыкчарға таралған. Бул жерлерде көм жыраў, баксы, кыссаханлар ҳәм т.б. көп-көп саўатлы адамлар болған деген пикирлер де бар. Сонын ушын да Хорезмий хәм онын«Мухаббатнама» дәстаны да усы қаракалпакчар арасынла найда болған дәстан екенлиги көринип турады, Бул дәстаннын қол жазбасы тилекке қарсы бизле сакланбаған. Ол Англияда, Британия музейинде, Туркияда Стамбулдык миллий китапханасында ғана сакланып қалған. Ол да автордык өзинин кол жазбасы емес, ҳәр кыйлы араб, парсы, түрк тиллеринде көширилген нусқалары болып есапланады. 1952-жылы СССР Илимлер Академиясыныц Азия халыктары институты Англиядан бул «Мухаббатнаманын» қол жазбасынын фотокопиясын алып келеди. 1959-жылы тексттин транкрипциясы мснен оны баспалан ишғарады. Илимпазлар ҳәзирге шекем усы баспа арқалы илимий пикирлер жүритеди. Шығарма 946 белимнем ибарат. и>нын 33 2 бөлими арабша, парсыша жазылған. 643 бачими Кыпшак-ьгуз тиллеринде жазылған. Кейин бунын парсыша, туркше текстлери орыс. өзбек, казактнллеринде дағазаланды. «Муҳаббатнама» текстинин көп тиллерде дағазаланыўы Түркий филология тараўынла үлкен ^бдебели ўакыяны келтирил шығарды. Оны илимий изертлеу сИ^ ЛаРЬ1 л Дач, ^ Ланаы" ° ны Дәслепки изертлеўшилер А.Н. Самоилович, А М. Шербак, Хәмир Нәжип, Н. Маллаев, С. КдсьГмов, Б. ил^мЗ, КыР аЎ баевлар болды. Бул атлары келтирилғен XIII Х Э?1 РДЫК ХӘММССИ Ле Х°Р«мийдин «Муҳаббатнама» дәстаны «педнк ,™Г 1ерЛС™ УЛЫЎМа ***** ^ь.қчарға ортак бийбаҳа жазба елнкдепбелгилеуден артып кеткен жоқ Сонлай-ақХорезмиидин 31 ш  и хаккындадәслеп ол кайсы хадыктан шыкканлығы. од қапсы жер^ лерде жаеағандығы. онынбулләрежеге калай жетискеилшн хаккында әсиресе, онын дөретиўшилик күш кулиретин жетпетирген әдебий мәлений. ияимий орталығы чаккынла хеш гәп стилмейди. Хоре шийлин бул «Мухаббатнама» ләстанынын жазылыўтарийхы хаккында илимпазларда мынадай болжаўлар да бар: Ол Мауеренпахрды узакўакытлар саяхат кылады. Саахат дәўирлеринде ол шама менен 1353-жылдын акырларында Алтын Ордапын чаны Жәнибектин Сырләрья ўәлаятынлағы Конырат улысына койған ҳәмеддарларынан бири Мухаммад Хожабек деген адам менен танысады. Мухаммад Хожабек өзи алым, белгили шайыр, халык мәдениятын кәдирлейтуғын адамлардан бири болады. Ол көн жыллардан берли Хорезмийлин парсы. тәжик тилиндеги жазған шығармалары менен таныс болады. Етденде онын үлксн шайыр екенлигин еситип жүреди. Мухаммад Хожабек те оны бир көриўди әрман етип жүреди. Бир күнлери екеўи бир мерекеде ушырасып калады. Танысады. Мухаммад Хожабек Хорезимийден усы жерде бираз қалып, өзи хаккында бир жаксы шығарма дөретип кетнўди оннан әтиниш етеди. Оған Хорезмийде келисим береди. Соннан сон Хорезмий ол жерде кдлып усы «Мухлббат-нама» дәстанын жазады. Дәстан бир сулыў кызға арналады. Өз ўактында халык «Мухдббат-нама» дәстанын сол Мухаммад Хожабектик хаялына жазылған дәстанлык шығарма деп гәп таркаиды. Дәстан былай басланады: ... Сонда орнынан турып Мухаммад хожа, —Тилегим сол, тез жаз, бирак кысынба?!Таяр болғай усы жыддын кысында. ... Дедим мен: Косык жазыў шайыр ушын ол бахыт,Сиздей Шахка арнаў мен ушын бахыт.... Коныраттынән айбатды арысланы. Халыктын ханы Жэнибектин иниси!—деп басланады.Хорезмийдин «Мухаббатнама» дәстаны бул ашыклыкхақкында, мухаббат хаккында жазылған дәстан. Ол әжайыи лирикалыктолғаўлар менен жазылған. Дәстан гоззал кыздык сулыўлыгы әжайып лири- калыктснеўлер менен. сүўретлеўлер менен, инсаныйлыкарнаўлар менен, әжайып сулыў өткир тенеўлер менсн кестеленген шығарма. Дэстанда шайыр кызға дүньянын барлык сулыўлығы, ол сулыўлыктын адамзат ушын жарасыклысы тек сеник, мснен деп тәрипленеди. Мысалы: Сен жокжерде, жипплердин жаны жок, 32Ссн жок жерле оул лүпьяиып сәни жок. Сенин жнлўан өликке жан ендирер, Сенин күлкии хәгге айды сөндирер, Мнсли шелдеги бир сулыў кийиксек!—деп жазады. «Мухдббатнама» дәстаны тап усыпдай Орта эснрде Хорсзм жернн-де Сығнак ләрьясынын бойындағы каракалпаклар арасында пайда болмагап коркем лирик леретпе екенлиги менен пүткил дүньяға бслгили болған жазба дәстанлык шығарма болғанлығы менен де әдебият тарийхында бахалы. Сол ушын дүньяда жоғалмай сакчанып келген бәршеге ортак жазба естелик болып келген дәстанлар. каракалпак миллий жазба әдебиятыпынәййемги дереклери усындай пүткил дүньяга белгили болған Орта әсирдии жазба естеликлеринен басланады. «Илим ҳәм жәмийет» журналы №4 2004-жып. |
|
|
Скачать 135.91 Kb.