Рэферат сімяон полацкі і яго культурнаасветніцкая дзейнасць
 Скачать 82.5 Kb.
|
|
Міністэрства адукацыі Рэспублікі Беларусь Міністэрства адукацыі і навукі Расійскай Федэрацыі Міждзяржаўная адукацыйная ўстанова вышэйшай адукацыі “БЕЛАРУСКА-РАСІЙСКІ ЎНІВЕРСІТЭТ” Кафедра “Гуманітарныя дысцыпліны” РЭФЕРАТ СІМЯОН ПОЛАЦКІ І ЯГО КУЛЬТУРНА-АСВЕТНІЦКАЯ ДЗЕЙНАСЦЬ
Магілёў, 2020ЗМЕСТ Міждзяржаўная адукацыйная ўстанова вышэйшай адукацыі 1 Глава 1 ЖЫЦЦЁВЫ І ТВОРЧЫ ШЛЯХ 3 СІМЯОНА ПОЛАЦКАГА 3 Глава 2 ПЕДАГАГІЧНЫЯ ПОГЛЯДЫ СІМЯОНА ПОЛАЦКАГА 5 Глава 3 НАВУЧАЛЬНЫЯ І ДЗІЦЯЧЫЯ КНІГІ 6 СІМЯОНА ПОЛАЦКАГА 6 Глава 1 ЖЫЦЦЁВЫ І ТВОРЧЫ ШЛЯХСІМЯОНА ПОЛАЦКАГАЗ імем Сімяона Полацкага (1629 – 1680) звязаны першыя старонкі беларускай (ды і рускай) паэзіі, нараджэнню якой спрыяла актыўная педагагічная дзейнасць нашага земляка. Нарадзіўся паэт ў 1629 г. у Полацку, дзе атрымаў першапачатковую адукацыю. У 1653 г. скончыў Кіева-Магілянскай калегію (акадэмію), пасля чаго вучыўся за мяжой. Падчас вучобы ў Кіеве і Вільні ён пісаў на старабеларускай, старапольскай і лацінскай мовах. Большасць яго польскіх і лацінскіх вершаў можна аднесці да т.зв. “школьнай паэзіі”, якая ўяўляла сабой выклад тагачаснай універсітэцкай навукі сілабічным вершам. Атрымаўшы ў Кіева-Магілянскай калегіі званне “дыдаскала” (настаўніка), Сімяон Полацкі працаваў настаўнікам брацкай пачатковай школы пры Богаяўленскім манастыры ў Полацку. Там малады настаўнік імкнуўся прымяніць тыя метады навучання, якія засвоіў сам. Напрыклад, на выпадкі грамадскіх і царкоўных урачыстасцяў ён даваў вучням заданне складаць вершы. На ўрачыстыя выпадкі Полацкі складае дэкламацыі – панегірычныя вершы, якія прызначаны для публічнага выканання адным або некалькімі вучнямі. Напрыклад, прывітальныя вершы з нагоды прыезду цара Аляксея Міхайлавіча разлічаны на чытанне дванаццаццю “отракамі”. У сучаснай школе дагэтуль існуе своеасаблівая форма дэкламацыі – літаратурны мантаж, які развівае і маўленчыя навыкі, і памяць, і акцёрскія здольнасці вучня. У 1664 г. цар Аляксей Міхайлавіч запрасіў яго ў Маскву, дзе Сімяон Полацкі стаў карыстацца пашанай і павагай за сваю шырокую адукаванасць, бяспрыкладную працавітасць, паэтычны талент і педагагічныя здольнасці. Неўзабаве ён быў прызначаны настаўнікам спадчынніка − царэвіча Аляксея, а пасля яго смерці ў 1670 г. выхавальнікам новага спадчынніка − Фёдара. Пад яго кіраўніцтвам выхоўваліся таксама царэўна Соф’я і будучы цар Пётр I. Асабліва вялікую пашану і павагу Сімяон Полацкі набыў пры цары Фёдары Аляксеевічу, які ўступіў на цараванне ў 1676 г. Росквіту паэтычныя і педагагічныя здольнасці Полацкага дасягнулі ў маскоўскае шаснаццацігоддзе. Там у адной сваёй асобе, па сведчанні сучаснікаў, ён быў і “міністрам культуры”, і “міністрам адукацыі”, які сам “загадваў і сам жа выконваў загады”. Падчас палемікі са стараверамі (трактат “Абвяржэнне чалабітнай папа Мікіты”) ім была прапанавана унікальная асветніцкая праграма, якая прадугледжвала адкрыццё на Русі школ. Уплыў паэта на царскі двор асабліва ўзмацніўся пасля 1667, калі “старац Сімяон” быў прызначаны выхавальнікам і настаўнікам дванаццаці царскіх дзяцей. На дварцовых абедах яго нярэдка садзілі на ганаровым месцы недалёка ад цара Аляксея Міхайлавіча. Прыхільныя адносіны Аляксея Міхайлавіча да вучонага беларуса, апякунства з боку ўплывовага саветніка па царкоўных справах Паісія Лігарыда і іншых царкоўных іерархаў садзейнічалі таму, што Сімяон атрымаў магчымасць прыходзіць да цара з вершаванымі віншаваннямі. Так, да дня нараджэння царэвіча Сімяона ён паднёс цару “Благоприветствование”, напісанае ў выглядзе крыжа і васьміканцовай зоркі. У Маскве яму ўдалося ажыццявіць сваю даўнюю мару – заснаваць пры царскім двары т.зв. “Верхнюю друкарню”, незалежную ад патрыяршай цэнзуры. Сярод першых надрукаваных у ёй кніг падручнік для дзяцей “Букварь языка словенска”. У той час грамаце вучыліся звычайна па біблейскім зборніку гімнаў і песняў, вядомым пад назвай “Псалтыр”. Полацкі ўзнавіў яго вершаваную форму, страчаную падчас перакладу, на царкоўнаславянскай мове і выдаў пад назвай “Псалтыр рыфматворная” (з дадаткам вершаванага “Месяцаслова”). Наогул, выкладчык шырока выкарыстоўваў вершаваную форму, лічачы яе найбольш зручнай для засваення розных ведаў. За 16 гадоў жыцця ў Маскве Сімяон Полацкі напісаў, выдаў або падрыхтаваў да друку 14 кніг, палову з якіх складаюць кнігі навучальныя або дзіцячыя. Самымі буйнымі яго стварэннямі з’яўляюцца паэтычныя кнігі “Рыфмалагіён”, які складаецца з 1308 старонак вялікага фармату, і “Вертаград шматколерны” − 1316 старонак. Яны былі завершаны паэтам за два гады да смерці. За год да смерці Сімяон Полацкі, здолеўшы пераканаць двор папярэднікаў Пятра І у неабходнасці народнай адукацыі паводле еўрапейскага школьна-ўніверсітэцкага метаду, распрацаваў праект вышэйшай школы на ўзор Кіева-Магілянскай калегіі. Дзякуючы гэтай рабоце была адчынена першая на Русі Славяна-грэка-лацінская акадэмія. Памёр Сімяон Полацкі 25 жніўня 1680 г. Глава 2 ПЕДАГАГІЧНЫЯ ПОГЛЯДЫ СІМЯОНА ПОЛАЦКАГАСімяон Полацкі надаваў вырашальнае значэнне выхаванню і начыста адмаўляў наяўнасць у чалавеку прыроджаных заганаў. Душу дзіцяці ён лічыў падобнай да “скрыжалі ненапісанай”, на якой настаўнік “што жадае, напісаці можа”. У гэтых адносінах ён быў папярэднікам Джона Лока. Найбольш дзейсным сродкам выхавання ён лічыў станоўчы прыклад, які могуць даць бацькі і выхавальнікі. Плод от древа си поблизу падает, Чадо от отца своего получает. Галоўнае месца ў педагагічных поглядах Сімяона Полацкага займае працоўнае выхаванне. Ён лічыў, што працаваць павінны ўсе, без адрознення па ўзросце, грамадскім і саслоўным становішчы, у тым ліку і цары. “Любатруддзе”, “працавітасць”, “праца”, “працалюбства”, “любатруднік” і іншыя падобныя словы − найбольш частыя ў яго творчасці. Ён лічыў, што працаваць трэба вучыць чалавека з дзяцінства, толькі тады праца стане для яго звыклай справай. Не возленися трудов положити, Имат бо тебе польза многа быти. Аще ся видит досадно труждати, Но сладко плоды трудов собирати. Усхваляючы любатруднікаў, паэт востра выкрываў дармаедаў, якіх, паводле яго слоў, варта выганяць з грамадства. Пад цяжкасцю разумеў ён не толькі працу фізічную, але і разумовую дзейнасць, чытанне, вучэнне, кіраванне дзяржавай. Паэзія Сімяона Полацкага поўная гімнамі кнізе, грамаце, чытанню. Кніга, паводле яго слоў, прыносіць велізарную карысць: развівае розум, пашырае адукацыю. Яна здольная “душу моцна насаладзіць”, робіць чалавека мудрым. Але сапраўднымі мудрацамі ён лічыў тых, хто, валодаючы ведамі, шчодра дзеліцца імі з іншымі і з вялікай карысцю прымяняе іх у паўсядзённым жыцці. Глава 3 НАВУЧАЛЬНЫЯ І ДЗІЦЯЧЫЯ КНІГІСІМЯОНА ПОЛАЦКАГАПрыбыўшы ў Маскву, Сімяон Полацкі прыняў удзел у падрыхтоўцы да выдання буквара 1664 г., для якога напісаў дзесяць прывітанняў, звернутых да дзяцей, іх бацькоў і дабрадзеяў. У 1667 г. ён выдаў новы, цалкам ім складзены буквар, які быў перавыдадзены ў 1669 г. Вучэбны матэрыял быў узяты для яго ў асноўным з “Маскоўскай азбукі” 1637 г. выдання. Асабліва выдзялялася ў ім прадмова, якая з’яўляецца першым друкаваным педагагічным трактатам на рускай мове. Праз 10 гадоў, у 1679 г., Сімяон склаў і выдаў новы буквар, які з’яўляецца вынікам больш чым векавога развіцця рускага падручніка. Для гісторыі дзіцячай літаратуры найбольшую цікавасць маюць два вершы, змешчаныя ў чытанцы 1679 г. Гэта “Прадмова да юнакоў, што хочуць вучыцца” і “Пераконванне”. Па сваёй кампазіцыі “Прадмова” нагадвае верш Савація, апублікаваны ў “Маскоўскай азбуцы” 1637 г. У абодвух творах усхваляецца асвета і распавядаецца пра сапраўдную кнігу. Як і ў іншых сваіх творах, Сімяон Полацкі заклікае дзяцей пастаянна працаваць, бо той, хто працуе з юнацтва, будзе жыць у спакоі ў старасці. Грамата, з яго слоў, вялікі дар, асяроддзе мудрасці. Хоць яна не мае голасу, але разносіцца бязмежна далёка. Усё тое, што адчувае сэрца, пра што разважае розум, − усё гэта праз грамату становіцца вядома іншым. Калі голас таго, хто стаіць побач чуваць нямногім, то думкі таго, хто піша, могуць быць дастаўлены куды заўгодна. У кнізе, як у люстэрку, адлюстроўваецца жыццё чалавека і ўсяго чалавецтва. Гэта “лекі ад усіх ран”. Іншая роля пісьменнасці − захаваць тое, што адбываецца, быць помнікам і паказаць шлях у будучыню. У пачатку і ў канцы “Прадмовы” паэт непасрэдна звяртаецца да дзіцяці: Отроче юный, от детства учися, Письмена знати и разум почтися. Заключаны ў такую кампазіцыйную рамку верш выглядае больш цэласным і духоўна насычаным. Па сваёй паэтыцы верш гэты адрозніваецца ад іншых твораў паэта, напісаных для дарослых. Тут няма звычайных для яго гістарычных або біблейскіх паралеляў, прыпадабнення, спасылак на антычных і візантыйскіх аўтараў, ўскладненых стылістычных канструкцый. Гэта цёплая, адкрытая гутарка з дзіцяці, на даступнай яму мове і на блізкую яму тэму. Другі верш − “Пераконванне” − змешчаны ў канцы кнігі і прызначаецца не ўсім, а толькі гультаям і свавольнікам. У ім выказаны адзін з педагагічных поглядаў Сімяона Полацкага − прызнанне фізічных пакаранняў. Паэт пераконвае маленькага чытача: калі ён хоча быць адукаваным і разумным, то павінен пастаянна працаваць, выконваць пэўныя патрабаванні. А той, хто парушае правілы, вымушаны будзе атрымаць пакаранне розгамі, таму што Те орудия глупых исправляют, Плоти целости ничтоже вреждают. Розга ум острит, память возбуждает И волю злую в благу прелагает. У канцы верша паэт зноў заклікае дзяцей працаваць, каб не атрымліваць пакаранняў. Цар Фёдар Аляксеевіч спецыяльна для выдання твораў свайго любімага настаўніка адкрыў так званую Верхнюю друкарню. Ёй Сімяон Полацкі кіраваў, у ёй выдаў дзве кнігі для дзіцячага і юнацкага чытання: “Тастамент, або Запавет Васіля, цара грэцкага, для сына яго Льва Філосафа” (студзень 1680 г.) і “Аповесць пра Варлаама і Іасаафа” (верасень 1680 г.). Першую кнігу можна аднесці да вядомага з самых старажытных часоў жанру павучання. Акрамя іншых шматлікіх настаўленняў у ёй выдзелены спецыяльныя главы пра кнігі і чытанне. Сімяон Полацкі напісаў да “Тастамента” вялікую вершаваную прадмову, звернутую да юных чытачоў. У ёй гаворыцца пра ролю чытання ў жыцці чалавека, а таксама пра дадзеную кнігу: каментуецца яе змест, падкрэсліваюцца галоўныя моманты, каб акцэнтаваць на іх асаблівую ўвагу дзіцяці і праз гэта зрабіць кнігу больш даступнай. Паэт пераконвае, што “кніжыца гэтая дабру навучае”, але не ўсякага, а толькі таго, хто будзе не толькі чытаць, але і прытрымлівацца яе парадаў. Звычайна грандыёзныя паэтычныя кнігі “Рыфмалагіён” і “Вертоград многоцветный” (“Сад шматколерны”) Полацкага не звязвалі з дзіцячай літаратурай. Між тым паэт ствараў іх у тыя гады свайго жыцця, калі займаўся актыўнай педагагічнай дзейнасцю, што не магло не адбіцца на іх змесце і на іх структуры. Большасць твораў, перш чым ўключыць у кнігі, аўтар чытаў сваім вучням. У падзагалоўку да “Рыфмалагіёна” гаворыцца, што вершы гэтыя складзеныя “на карысць юных і старых”. Асноўнае месца ў “Рыфмалагіёне” займаюць вершы, прысвечаныя падзеям з прыдворнага жыцця, а таксама пасланні і прывітанні. Сярод іх нямала прывітанняў ад дзяцей да розных асоб: вершы ад сына да бацькі, вершы да царэвіча, ад ўнука да дзядулі, да бацькоў, да дабрадзея. Як у гэтых, так і ў іншых вершах паэта адбіліся асаблівасці дзіцячай літаратуры, своеасаблівасць дзіцячага ўспрымання свету, дзіцячай гаворкі. Над некаторымі з іх Сімяон Полацкі працаваў з такім стараннем, што ствараў па 20 і больш варыянтаў. Многія прывітання ад дзяцей адрозніваюцца цеплынёй, душэўнасцю. У іх выяўленыя дзіцячая непасрэднасць, жвавасць і наіўнасць, што робіць іх яшчэ больш даступнымі дзецям, Желаю тебе многодетно жити, А ты изволь мя внука си любити, гаворыць маленькі ўнучак, звяртаючыся да свайго дзеда. Отче мой честный, мне любимый зело, Живи век долгий здраво, весело. А мене изволь в любви си хранити, Иже тя имам сынолюбно чтити, звяртаецца сын да бацькі. Зборнік вершаў “Вертоград многоцветный” (“Сад шматколерны”), выдадзены амаль адначасова з “Псалтыр’ю...”, на той час служыў ледзьве не адзінай энцыклапедыяй ведаў па гісторыі, антычнай міфалогіі, натурфіласофіі, касмалогіі, тэалогіі, маралі і хрысціянскай сімволіцы. У яго Сімяон Полацкі ўключыў і цыкл вершаў прыродазнаўчага зместу. У “Вертограде многоцветном” шмат твораў, даступных дзецям. Вершы, якія ўвайшлі ў гэтую кнігу, размешчаны ў алфавітным парадку. Такі кампазіцыйны прыём запазычаны аўтарам з акравершаваных азбук. Ужо гэтым “Вертоград” звязаны з дзіцячай літаратурай. У “Прадмове да набожнага чытача” прама паказваецца, што кніга гэтая прызначаная чытачам усіх узростаў. Паэт хацеў, каб дзіця вучыўся па ёй чытаць, абдумваць і разумець прачытанае. У цэлым у “Вертограде” шмат пазнавальнага матэрыялу. Звесткі пра планеты, мінералы, сузор’і, раслінны і жывёльны свет, з усеагульнай гісторыі, геаграфіі − усё мільгае перад чытачом нібы ў энцыклапедыі. Але веды не заўсёды з’яўляюцца самамэтай аўтара. Нярэдка яны служаць толькі падставай для маральна-этычных высноў. Такія, напрыклад, падобныя на казкі сюжэтныя вершы пра жывёл. У вершы “Дапамога” распавядаецца пра сланоў. Адзін са статка сланоў трапіў у яму-пастку. Усе астатнія сланы дапамагаюць выбрацца небараку: яны носяць дрэвы, галінкі, зямлю і пясок, а той, які ў яме, прымінае ўсё гэта, і, нарэшце, выбіраецца на паверхню. Паэт захапляецца высакароднасцю жывёл і дакарае людзей, якія не дапамагаюць адзін аднаму ў небяспецы, а, наадварот, штурхаюць свайго брата ў яму. Некаторыя вершы пра жывёл ўяўляюць сабой своеасаблівыя вершаваныя навелы або балады з легендарнымі сюжэтамі. Так, у вершы “Леў” распавядаецца, як беглы раб Андрод выцягнуў стрэмку з лапы льва, за што той носіць выратавальніку ў пячэру здабытую ежу і, нарэшце, ратуе яго ад смерці, калі Андрода злавілі і кінулі ў клетку да ільвоў. Нямала ў “Вертаградзе” чыста пазнавальных вершаў пра Зямлю, мінералы, магніт, Сонца, планеты. Вось радкі пра Зямлю з верша “Стыхіі чатыры”: Земли три части мокнут под водами, Четверта токмо суха под ногами. Всех есть ходящих, и разум имущих и зверей сущих. У вершы “Сонца” гаворыцца, што яно напаўняе святлом свет, ажыўляе ўсё, што расце на зямлі: “усялякія плады з зямлі выводзіць”; усё добрае і прыгожае на зямлі ствараецца ім. Не божым намерам, а з’явай прыроды малюецца вясёлка ў чатырохрадковым вершы “Дуга”: Дуга в облаци родится, Егда на нее сияние солнца изводится. Во дузе три суть цвета: багряный, зеленый, Третий им примесися видом сый — червленый. Сустракаюцца тут і пейзажныя вершы, у якіх робіцца спроба намаляваць карціны прыроды ў розныя поры года. Пазнавальнае значэнне мае цэлы цыкл вершаў пра старажытнарымскіх і візантыйскіх імператарах. Вершы гэтыя будуць кароткія, выразныя, апавядальныя па стылі, часам нават інфармацыйныя. Вось невялікі верш пра Юлія Цэзара: Иулию Кесарь сильный Рима покоритель, Непобедимый родов браньми укротитель. От ближних ков сотворивших живота лишенный, Во претории мечами многими пронзенный. У вершах пра Актавіяна Аўгуста адзначаецца, што пры ім Мир бяше во вселенной, даже се коваху Лемеши из оружия и тем ораху. У многіх вершах “Вертограда многоцветного” ўсхваляюцца асвета, веды, грамата, кніжная мудрасць і чытанне. Большасць твораў з гэтай велізарнай кнігі былі даступныя дзецям і ствараліся для іх. Сімяон Полацкі вядомы і як нястомны эксперыментатар у галіне вершаскладання. Вось, напрыклад, яго вершы з рыфмаванымі паўрадкоўямі: Не люби цела и будет цела Душа, конечно, поживёт вечно. Три жизни, хлебе, со Христом в небе… А вось узор верша, у якім рыфмуюцца не толькі канцы радкоў, але і канцы пэўных слоў унутры радка: Есть прелесть в свете, як в полном цвете, ту ты остави. Возлюбленные, душе грешная, от зноб воспряни. Приходит время, а грехов бремя тя угнетает, демон же смелый на тебе в стрелы яд свой впущает. Ёсць у Сімяона Полацага і вершы ў два слупкі, якія чытаюцца і паасобку і разам: Бог сый в небе Боже благий Радость в тебе Свете драгий Да дарует Да храните Честь и славу Марфу здраву Мужу праву За тваю славу Да готуем Юже зримее За то, яко Тя, любяшу Всем благ всяко И служашу Бываеши Сердцем правым Бедным милость Умом десным Скорбным радость Словом честным… Як і іншыя кнігі паэта, “Вертоград многоцветный” (“Сад шматколерны”) і “Рыфмалагіён”, цесна звязаныя з яго асветніцкай дзейнасцю, з дзецьмі, з педагагічнай практыкай. Усё гэта дае права лічыць Сімяона Полацкага выдатным педагогам, дзеячам асветы і дзіцячым паэтам XVII стагоддзя. Ён нібы падсумаваў дасягненні дзіцячай літаратуры і педагогікі за ўсё папярэднія стагоддзі іх развіцця і падрыхтаваў глебу для дзеячаў наступных эпох. СПІС ВЫКАРЫСТАНАЙ ЛІТАРАТУРЫ Беларуская дзіцячая літаратура : вучэбны дапаможнік / А. М. Макарэвіч [і інш.]; пад агульнай рэдакцыяй А. М. Макарэвіча, М. Б. Яфімавай. – Мінск : Вышэйшая школа, 2008. – 688 с. Старажытная беларуская літаратура (XII-XVII стст.) / Укладанне прадмова, каментарыі І. Саверчанкі. − Мінск : Кнігазбор, 2010. − 453 с. |