бел яз1. 1. Беларуская мова нацыянальная мова беларускага народа. Дзве формы беларускай нацыянальнай мовы і іх характарыстыка
 Скачать 113.72 Kb.
|
|
21. Арфаэпія. Прычыны адхіленняў ад арфаэпічнай нормы. Тэрмін арфаэпія разглядаецца у вузкім і шырокім значэнні. Пры шырокім разуменні Арфаэпія –гэта сукупнасть вымауленчых нормаў нацыянальнай мовы якія забяспечваюць адзінства яе гукавога афармлення.Пры вузкім разуменні Арфаэпія –раздел мовазнаўства у якім вывучаюцца вымауленчыя нормы. Арфаэпія вырашае наступныя задачы: Апісанне літаратурнага вымаўлення. Выпрацоўка правілаў аднастайнага вымаулення. Вывучэнне гукаў і іх размяшчэння у словах. Даследаванне арфаэпічных варыянтаў Выпрацоўка вымаўленчых рэкамендацый. Арфаэпія ахоплівае літ вымаўленне, а таксама суперсігментнай фанетыкі(націск, тон і інш.) Арфаэпічные нормы складваюцца гістарычна разам с фарміраваннем нац мовы. Правілы вымаўлення становяцца абавязковымі нормамі толькі пасля унармовання арфаграфічнай сістэмы.Сярод арфаэпічных нормаў адрозніваюць: непасрэдна вымаўленчыя нормы, а так сама нормы суперсігментнай фанетыкі(нормы пастаноўкі націску і выкарыстання унтанацыйных сродкаў) Арфаэпія адрознівае месца націску у слове, у словах-амографах(словы якія пішуцца аднолькава, але вымаўляюцца па рознаму атлас ), у граматычных формах (сУшыць - сушЫць).Практычнае значэнне арфаэпіі заключаецца у выкарыстанні арфаэнічных ведаў у методыццы выкладання бел мовы і літ чыт пры навучэнні дзяцей гукавой і пісьмовай формам мовы. Арфаэпія вызначае правілы чытання літар іх спалучэнняў, вучыць правільна чуць літ маўленне, а таксама суадносіць націскные і ненацічкные склад. Арфаэпія вызначае пэўныя рысы гаворачага на выкарыстанне арфаэпічных норм грунуецца выр чыт і сцэнічнае майстэрства. Адной з асноўных прычын, якія парушаюць літаратурнае вымаўленне, - уплыў вымаўлення народных гаворак (дыялектаў). Адхіленні ад норм літ вымаўлення звязана з уплывам арфаграфіі.(літара чытаецца так як яна гучыць у алфавіце, не улічваючы злітнага чытання і уплыву сусудніх гукаў). Под уздеяннем рускай мовы таксама ідзе нарушэнне нормаў вымаўлення.( памылка пастаноўкі націску здАлі (рус) здалІ (бел)) Веданне арфаэпічных норм бел літ мовы вызначае правільнае, літ вымаўленне – істотны элемент культуры мовы, які сведчыць і аб культуры чалавека. 22. Вымаўленне галосных. Галосныя гукі у бел мове звычайна вымаўляюццавыразна, як у моцнай так і у слабай пазіцыі. * Ётавыя галосныя у пэўных пазіцыях абазначаюць два гукі(у пачаку слова, пасля галосных …) * Літара і вымаўляецца як [ы] калі знаходіцца пасля прыстаўкі на зачны, або пасля першай часткі слова на зычны(медінстытут і=[ы]). Калі папярэдняе слова заканчвпецца на галосны то ў насупным слове якое пачынаецца з і вамаўляецца [й] (да Івана і=[й]) але да іх і= [йі]. Злучнік і вымаўляецца як [ы] калі папярэдняе слова заканчваецца на цвёрды зычны(Брэст і Мінск і-[ы]). Калі папярэдняе слова заканчваецца на ь (мяккі знак) ці на г к х то у вымауленні застаецца [і] (радасць і гора). Калі папярэдняе слова закончваецца на галосны то злучнік і вымаўляецца як [й] (бацька і сын і=[й]) * Гук [ў] вымаўляецца у пачатку геаграфічных назв, імён, прозвішчаў калі папярэбняе слова закончваецца на галосны (на Урал, ва Уладзіміра у=[ў]) . * Правілы акання (якання) дзейнічаюць у межах аднаго фанетычнага слова (не быў е=[а]) * Словы з ро- ло- замяняюцца на ры- лы- не пад націскам (гло́тка - глыта́ць) 23. Вымаўленне зычных і спалучэнняў зычных. На характар вымаўлення зачных уплываўць у першую чаргу якасць гуцкавога акружэння зычнага, месцазнаходжання зычнага у слове (на стыку слоў, на граніцы марфем, у пачатку або ў канцы слова) Зацвярдзелыя гукі [р] [ж] [ш] [дж] [ч] [ц] (які не паходзіць з [т]) вымаўляюцца цвёрда (цацка, саджу) Для бел мовы характэрны фрыкатыўны гук [г] і толькі у некаторых запазычаных словах сустракаюцца выбухны [ɣ](галлё - гузік) У бел мовен афрыкаты [дж] [дз] [дз’] вымаўляюцца злітна, асобнае вымаўленне [д] [ж] і [д] [з] характэрна дрля літар д ж д з якія стаяць на стыку марфем. Асаблівасць бел мовы зьяўляецца наяўнасцьпадоўжанных зычных. Ніколі не падаужаюцца губныя зычныя і [р] Звонкія і глухія выразна вымаўляюцца перад усімі галоснымі і санорнымі. У слабай пазіціі вымаўляюцца або глуха або звонка Свісцячыя і шыпячыя калі стаяць перад галосным гучаць выразна. Слабымі пазіцыямі для свістячых і шыпячых з’яўляецца іх суседзцтва (расчоска) Слабай пазіцыяй для выбухных д т і афрыкат ч ц з’яўляецца іх суседзцтва (верталётчык) Спалучэнне каранёфых д т ч к з суфіксальнам с у вымаўленні перадаецца гукам [ц] Спалучэнне стч вымаўляецца як [шч] (брэстчына стч=[шч]) Спалучэнне чн вымаўляецца нязменна(ручнік чн=[чн]) Каранёвые з с г перад суфіксам –ск вымаўляюцаяк [ск] (петербургскі гск=[ск]) У геаграфічныз назвах і назвах народаў каранёвае к пераж суфексам -ск вымаўляецца як [цк](таджыкскі) 24. Фарміраванне беларускага літаратурнага вымаўлення. У канцы 19 с пачалося фарміраванне сучаснай бел літ мовыаднак у той час яно не мела дасканалага правапісу не былі распрацаваны арфаэпічныя нормыякія складваюцца дазней за арфаграфічныя.Сучасная бел літ мова развівалася на базе народных гаворак. 20-я гады 20 ст спрыялі развіццю бел лут мовы. У 1920г у Мінску адкрыуся БелДзяржТэатр у 1926 г другі БелДзяржТэатр адкрыўся у Віцебску, зьяўляюцца бел газеты “наша ніва” “наша доля”. У 20вялікай папулярнасцю карыстаецца ”першая бел грамата для школы” Бр. Тарашкевіча (1918г). у канцы 20-х гадоў пачатку 30-х гадоў 20ст пачынаюцца сталінскія рэпрэсіі –шмат паліт дзеячаў і літураведаў былі рэпрэсіраваны. У 1933 быў падрыхтаваны праект правапісуякім афіцыяльна карысталіся да 50-х гадоў.у 1957 быў зацверджаны новы праект зменаў і ўдасканаляння бел правапіса. бел літ вымаўленне к канцу 30-х гадоў набыло узаконены хороктар, арфаэпічныя нармы удасканаліліся разам са зменамі у правапісе. Вывучэнне норм вуснага бел вымаўлення пачалося толькі паслі ВАВ аднак ужо да 60-х гадоў дасканала даследавалася, перш за ўсё зьяўляюцца пісьмовая форма мовы, у 70 былі сфарміраваны агульныя больш тыповыя правілы выр чыту, і тэхнікі вуснага маўлення(былі выданы працы А.каляды “выр чыт” Ф Янкоўскага “Бел літ вымаўленне” у 1976асноўнымі звесткамі пра бел арфаэпію зжьяўляюцца працы Бірылы, Ввгоннай, Падлужнага (на счёт правельности фамилий не уверена) 25. Змест і задачы графікі. Этапы развіцця пісьма. Графіка – сукупнасць сродкаў пісьма, сістэма адносін паміж літарай і гукам. Графікак – раздел мовазнашства, які служыць для перадачы вуснай мовы на пісьме. пісьмо -сістэма графічных знакаў для перадачы вуснай мовы на адлегласці і замацавання яе ў часе. Узнікла пісьмо ≈ 3 тыс гадоў таму а раннекласавым грамадстве з мэтай фіксацыіі пэўнай інфармацыі для захавання яе ўчасе і перадычы на адлегласці. Перад пісьмом была прадменая перадача інф – гэта пасланні якія складаліся з набору прадметаў і сімвалічных значкоў. Затым было графічнае пісьмо – сродкамі такога прісьма выступалі графічныя знакі на розных матэрыялах. У сваім развіцці пісьмо прайшло 3 асноўя этапы. 1.Піктаграфічнае пісьмо (малюнкавае) – піктаграмы гэта схематычныя малюнкі якія перадаюць прадметы і зьявы навакольнага свету.існавала ў 8 -6 тысгоддзе да нашай эры. Піктаграмы перадавалі цэлыя фразы але не былі звязаны з гукавым маўленнем. З дапамогай піктаграм не магчыма перадаваць дакладную інф. так як разшыфроўваць піктаграмы можна па рознаму. 2.Ідэаграфічнае пісьмо – адметнасць якога у тым, што паведамленне падзяляецца на часткі і кожная часка абазначае пэўнае паняцце, адпаведна паняццю кожнага слова . 3.Фанаграфічнае пісьмо – у якім фанаграма азначае адзін гук. Гукавыя элементы слова – склады і гукі. Мае дзве разнавіднасці: а) складавы – графічны знак абазначае склад у слове(грэчэскае пісьмо, лацінскае і славянскае) б) літарнае пісьмо – кожны гук на пісьме перадаецца літарай (бел пісьмо – літарна-гукавое ) 26. Літарныя і нялітарныя графічныя сродкі. Беларускі алфавіт. Літары – гэта графічныя знакі якія выкарыстоўваюцца для абазначэння на пісьме гукаў, таму галоўнай задачай графікі зьяўляецца ўстанаўленне узаемаадносін паміж гукамі вуснай мовы і алфавітам. Асноўнымі графічнымі сродкамі гэта літары, акрамя іх да графічных скродкаў адносяцца і нялітарныя сзнакі (про это я не нашла …мне кажется что это знаки препинания, ударения и тд и тп). Алфавіт – гэта сукупнасць ліар размешчаных у паэўным парадку.у бел алфавіце 34 літары (23 зычныя, 10 галосных, і мяккі знак ) кожная з якіх выступае у дзвюх разнавіднасцях – як вялікая так і малая. Бел алфавіт мае у сваім складзе ў (у нескладовае), адсутнічае у ім ъ щ, крыху іншы малюнак мае і У бел алфавіце прысутнічаюць два дыграфы дж і дз . Апостраф ‘ літарай не з’яўляецца. Літары бел алфавіта лёгкія для успрымання і напісання. У ім мала дыякрытычныз знакаў якія патрабуюць адрыву рукі пры напісанні (ё й ў і) 27. Суадносіны паміж літарамі і гукамі. Прынцыпы беларускай графікі. У алфавіце літар значна менш чым гукаў. Гэта тлумачыцца тым, што адна ліара можа абазначаць некалькі гукаў. Напрыклад літар з у розных становішчах можа абазначаць розныя гукі збіць з=з’ разжыцца з=ж зажыць з=з казка з=с. літара можа мець асноўнае і другаснае значэнне. Асноунае значэнне літары маюць тады калі абазначаюць гукі у моцнай пазіцыіі. У бел мове ёсць літары: адназначныя – літары якія маюць адно гукавое значэнне. Да іх адносіцца Ы У А О Э Й Ў Р Д Т Ш Ж Ч. двузначныя – літары якія маюць два гукасыя значэнні. Да іх адносім літары якія маюць пары (зычныя) і ётавыя галосныя. Асаблівасцю бел графікі з’яўляецца складавы прынцып абазначэння гукаў. Ён заключаецца у тым што у якасці адзінкі чытання высіупае склад . Складавы прынцып графікі адносіцца да абазначэння цвёрдых і мяккіх зычных і да абазначэння ёта(й). У бел алфавіце адсутнічаюць спецыяльныя літары для абазначэння цвёрдых і мяккіх зычных, таму цвёрдасць-мяккасць абазначаецца наступнай галоснай, у сувязі з гэтым у нашым алфавіце ёсць два раздзелы галосных(ётавыя і няётавыя). Гукавы прынйып графікі заключаецца у тым, што адзін і той жа гук абазначаецца адной і той жа літарай. Гэты прынцып выкарыстоўваецца ва жыванні адназначных зычнах і няётавых галосных. 28. З гісторыі беларускай графікі. Сучасная бел графіка заснована на старажытнай кірыліцы якая была складена у 9ст на аснове грэчэскага алфавіта і атрымала шырокае распаўсюджванне на Русі з канца 10ст у сувязі з прыняццем Хрысціянства. Кірылаўскае пісьмо было прыстасаванадля перадачы гукаў старажытнаславянскай мовы. Гэы алфавіт быў двойчы рэфармаваны пр Петре І (1708 -1710) быў уведзены “Грамадзянскі алфавіл” створаны і. Капіевічам, які меў больш спрошчаны абрыс літар, з яго было выведзена 8 літар якія былі непатрэбны для перадачы фанемнага складу. Пазней рус алфавіт папоўніўся літарамі Й Ё, у 1918г былі выведзены з алфавіта І Ђ(яць), віта, адменены ъ на канцы слова. У канцы 19 пачтку 20ст пачалі ужывацца дыграфы (дж дз). Спалучэнні шч на месцы ц , з’явілася Ў, значок апострафа, Але былі выведзеня щ ъ. 29. Змест і задачы арфаграфіі. Асноўныя паняцці арфаграфіі. У сучаснай практыцы тэрмин арфаграфия мае некальки значэнняу: -раздзел мовазнауства, яки вывучае правилы перадачы вуснай мовы на письме. -систэма агульнапрынятых написаняу, якая склалася гистарычна и якой карыстаецца грамацтва. -правилы якия патрабуюць аднастайны абавязак для усих нойсбитау, мовы правильнае написане слоу и часта у тых выпадках дзе выкарыстоуваюцца розныя написани. Задача: выпрацавауць такия правилы написання, якия адначасова были простыя у выкарыстанни адлюстраванне гукавых складоу вуснай мовы и захоували нязменнасць некаторых марфем. Паездка, паесдка, паезтка. Правапис – зъяуляецца калькай грэчаскага слова. У адрозненне ад тэрмина арфаграфии ён мае больш шырокае абазначэнне(арфаграфия + пунктуацыя). Тыя написанни якия не патрабуюць выкарыстанне арфаграфичных правилау, а апираюцца на слых называюцца апорными: - абазначэне нацискнога галоснага. – абазначэнне зычных перад галосными и санорными. – абазначэнне й на канцы слоу пасля галосных. – у(нескладовае) у сярэдзине слоу пасля галосных перад зычными. – абазначэнне мяккасци ь. Арфаграма – правильнае написанне, якое патрэбна выбраць з рада магчымых пры адным и тым жа вымауленни и адпавядаючы иснуючыми правилу ци традыцыи. Расчоска. У бел арфаграфии можна вылучыць 5 раздзелау: - правилы перадачы на письме галосных и зычных. – правилы злитнага и паузлитнага и асобнага написання слоу. – правилы ужывання вяликай литары.- правилы пераносу слоу. – правилы скарочанага написання слоу. Арфаграфичнае правила – якое прапаноувае нарматыунае написанне слова у адпаведнасци з канкрэтным арфаграфичным прынцыпам. Агульнае правила беларускай арфаграфии- праверка арфаграм слабай пазицыи па моцнай. 30.Фанетычны прынцып сучаснай беларускай арфаграфіі і заснаваныя на ім правілы. Арфаграфичны прынцып – пэуная закономерность звязаная з нацыянальнай спецыфикай мовы на аснове якой грунтуюцца и абъядноуваюцца у групы канкрэтныя правилы написання. Фанетычны – таки прынцып паводле якога гуки перадаюцца на письме адпаведна литаратурнаму вымауленню, на фанетычным прынцыпе пабудованы наступныя правилы: - написанне э, о, а, е, ё, я холад-халады, сэрца-сардэчны, белы-бялютки, лён-лянок. – правапис галосных у складаных словах: доугачасовы, дауганосы. – правапис прыстауных галосных: быу иржавы, амшара. – правапис у(несклад). – правапис д-дз, т-ц:добры-дзве, крэдыт-цир. – правапис прыставак на з, с: расказаць, разбегчыся – расол, ростань, расадник, разява. 31. Марфалагічны прынцып сучаснай беларускай арфаграфіі і заснаваныя на ім правілы. Марфалагичны – пры яким агульныя для роднасных форм марфемы перадаюцца на письме нязменна ва усих словах незалежна ад их вымаулення. – правапис звонких воз (с) – ваза. – правапис шыпячых. -правапис д пред суфиксам с: гарадски. -правапис карней з, ж, ш, г, х перад суф с у прыметникау утвораных ад геаграфичных назвау, назвау народау и нацый:беларус-беларуски, таварыш-таварыски. – суседняя мяккасць. 32. Дадатковыя прынцыпы сучаснай беларускай арфаграфіі. Традыцыйны – пры яких выбар написання ажыцяуляецца на аснове этамалогии и традыцыи. Раней писалася па традыцыи дзевяты, дзесяты. Дыференцыйны – выкарыстоуваюцца для адрознення слоу або их форм, якия супадаюць у вымауленни: колас(злак)-Колас(письменник), раман-Раман. 33. Правапіс о, э-а; е, ё-я. 1. У беларускім алфавіце 10 галосных літар: а, о, у, ы, э, е, ё, і, ю, я. 2. Літары а, о, э, у пішуцца ў пачатку слова і пасля цвёрдых зычных для абазначэння адпаведных галосных гукаў. Літара і пішацца ў пачатку слова, пасля зычных пішацца ы або і ў залежнасці ад цвёрдасці або мяккасці зычных. Літары е, ё, ю, я ў пачатку слова, у сярэдзіне слова пасля галосных, ў (у нескладовага), раздзяляльнага мяккага знака і апострафа абазначаюць на пісьме спалучэнне зычнага гука [й] з галоснымі [э], [о], [у], [а]: елка –– [йэ]лка, юны –– [йу]ны, яма –– [йа]ма; паехаў ––па[йэ]хаў, паёк –– па[йо]к, саюз –– са[йу]з; здароўе –– здароў[йэ]; льеш –– ль[йэ]ш; аб’езд –– аб[йэ]зд, б’ю –– б[йу], сям’я — сям[йа]. 3. Літары я, ё, е, ю, і пасля зычных абазначаюць мяккасць зычных і адпаведныя галосныя гукі [а], [о], [э], [у], [і]: сяду –– [с’а]ду, вязу –– [в’а]зу, мёд –– [м’о]д, лета –– [л’э]та, люты –– [л’у]ты, ліст –– [л’і]ст. Літары о, ё 1. Літара о пішацца толькі пад націскам: год, кот, скрозь, шоўк, ко'лас, мо'ва, до'ўга, по'суд, аро'л, шо'лах, плячо', даро'га, разго'ртваць, дапамо'га, дадатко'ва, жніво', дэпо', во'дар, о'канне, о'да, о'птам, о'рдэн, о'фіс, о'пера, Об, Орша, Омск, Обнінск, Осла, Оксфард, Орск, То'кіа, Ватэрло'а. 2. Літара ё пішацца пад націскам: лёс, вёска, сёстры, цёмны, цёплы. Літара ё пішацца не пад націскам у словах з коранем ёд- і ёт-: ёдапіры'н, ёта'цыя, ётава'нне. Літары э, е 1. Літара э пішацца: у пачатку выклічнікаў э, эге, эге-ге, эй, эх; пасля прыстаўной літары г у слове гэты і вытворных ад яго (дагэтуль), а таксама ў выклічніках гэ, гэй і назвах літар (бэ, вэ і інш.); пасля шыпячых, [р], [д], [т] і цвёрдага [ц]: жэрдка, жэмчуг, шэры, нашэсце, чэрствы, чэк, нараджэнне, абуджэнне, рэкі, рэзаць, халадэча, сардэчны, пустэча, мястэчка, цэны, у руцэ. 2. У пачатку запазычаных слоў літары э, е як пад націскам, так і не пад націскам пішуцца ў адпаведнасці з літаратурным вымаўленнем: э'ра, эсэ', э'ўрыка, э'пас, э'тыка, Эўклі'д, Эўрыпі'д, Элі'ста; е'гер, е'рась, ерэты'к, Еўро'па, еўрапе'йскі, Еўпато'рыя, Ерэва'н, ерэва'нец, Еўфра'т. На канцы запазычаных нязменных слоў, а таксама ўласных імён і геаграфічных назваў пасля зычных, акрамя л, к, пішацца э: купэ', рэзюмэ', рэнамэ', кафэ', галіфэ', кашнэ', кабернэ', фрыкасэ', плісэ', каратэ', дэкальтэ'; Стру'вэ, Мерымэ', Эйвэ', Хасэ', Мо'рзэ, Табі'дзэ, Брыгва'дзэ, Каба-Ве'рдэ, Душанбэ', Сан-Тамэ'; але: са'льта-марта'ле, філе', камюніке', піке'. 3. Літара э ў запазычаных словах пасля губных зычных, а таксама пасля з, с, н пішацца згодна з літаратурным вымаўленнем. Так, словы капэ'ла, сурвэ'тка, экзэмпля'р, маянэ'з, тунэ'ль, сэ'рвіс, інтэрнэ'т пішуцца з літарай э, а словы меда'ль, ме'неджмент, не'рвы, парла'мент, перспекты'ва, газе'та, серві'з –– з літарай е. 4. У запазычаных словах, адзначаных у пунктах 2 і 3 гэтага параграфа, напісанне э, е вызначаецца па слоўніку. Перадача акання на пісьме 1. Галосныя гукі [о], [э] ў ненаціскным становішчы чаргуюцца з [а]: дом –– дамы', мо'ва –– маўле'нне, цэ'гла –– цагля'ны, шэпт –– шапта'ць. 2. Незалежна ад паходжання слова гук [о] ў ненаціскных складах вымаўляецца як [а], што перадаецца на пісьме: гара', вада', баранава'нне, ко'лас, хо'лад, бало'та, Бандарэ'нка, Ко'ханава, Ку'нцава, Гаме'р, Сакра'т, арганіза'цыя, педагагі'чны, электара'т, харэагра'фія, заало'гія. Не падпарадкоўваюцца аканню словы са спалучэннямі ро, ло, якія чаргуюцца з ры, лы: кроў –– крыві' –– крыва'вы, дро'вы –– дрыво'тня, кро'шка –– крышы'ць, бро'вы –– брыво', гром –– грымо'ты –– грыме'ць, брод –– брысці', гло'тка –– глыта'ць, бло'хі –– блыха'. 3. У словах славянскага паходжання і запазычаных словах, цалкам адаптаваных у беларускай мове, галосны [э] ва ўсіх ненаціскных складах чаргуецца з [а] і абазначаецца на пісьме літарай а: стрэ'хі –– страха', шэ'ры –– шарэ'ць, чэ'ргі –– чарга', крэмль –– крамлёўскі, жэ'мчуг ––жамчу'жына, арэ'нда –– арандава'ць, майстэ'рня –– ма'йстар. Ва ўласных імёнах са славянскай лексічнай асновай і ў даўно запазычаных словах з неславянскіх моў у ненаціскных складах гук [э] падпарадкоўваецца агульным правілам акання –– пасля цвёрдых зычных ён чаргуецца з [а] і абазначаецца на пісьме літарай а: Беразіно', Чарапаве'ц, Жамчу'жнікаў, Чарнышэ'ўскі, Шаўчэ'нка, Чалю'скін, лі'тара, транслітара'цыя. 4. Перадача на пісьме [э] ў іншых запазычаных словах у ненаціскных складах асновы вызначаецца наступнымі правіламі: у пачатку слова [э] перадаецца на пісьме літарай э ў адпаведнасці з беларускім літаратурным вымаўленнем: экано'мія, экза'мен, эква'тар, этажэ'рка, элеме'нт. Літара э пішацца пасля прыставак і ў другой частцы складанага слова: праэкзаменава'ць, трохэлеме'нтны, квінтэсэ'нцыя; пасля шыпячых, [р], [д], [т] і цвёрдага [ц] пішацца э: жэто'н, Жэне'ва, Жэра'р, жэлаці'н, чэкме'нь, рэспу'бліка, рэфо'рма, Рэма'рк, рэкла'ма, рэа'ктар, рэві'зія, агрэга'т, рэжы'м, рэко'рд, рэе'стр, рэвалю'цыя, дэта'ль, гардэро'б, Дэтро'йт, Дэфо', дэлега'т, дэманстра'цыя, о'рдэн, тэо'рыя, тэа'тр, тэлегра'ф, тэлефо'н, ветэра'н, ка'тэт, тэрмо'метр, тэарэ'ма, цэнтралі'зм, цэві'та. 5. У запазычаных словах напісанне э і а пасля зычных, акрамя шыпячых, [р], [д], [т] і цвёрдага [ц], вызначаецца па слоўніку: панэ'ль; але: шыне'ль. 6. Ненаціскныя фіналі -эль, -эр у запазычаных словах перадаюцца як -аль, -ар: шні'цаль, шпа'таль, мі'таль, фо'рталь, ка'рцар, грэ'йдар, лі'дар, камп’ю'тар, пэ'йджар, рэйсфе'дар, эспа'ндар, тэ'ндар, о'рдар, ме'неджар, фарва'тар, а'льма-ма'тар, кра'тар, прэсві'тар. Ненаціскныя фіналі -эль, -эр ва ўласных імёнах іншамоўнага паходжання перадаюцца нязменна: Ландэр, Одэр, Пітэр, Юпітэр. Перадача якання на пісьме 1. Галосныя е, ё ў першым складзе перад націскам абазначаюцца на пісьме літарай я: зе'млі –– зямля', зе'лень –– зялёны, се'м’і –– сям’я', сёлы –– сяло', сёстры –– сястра', вёслы –– вясло', вёска –– вяско'вы, е'лка –– ялі'на, е'здзіць –– язда', ёмкі –– ямчэ'й, ёрш –– ярша', лён –– ляно'к, мёд –– мядо'к, дзе'нь –– дзянёк, лес –– лясны', снег –– снягі', ве'цер –– вятры', сце'ны –– сцяна', дзе'вяць –– дзявя'ты, дзе'сяць –– дзяся'ты, сем –– сямна'ццаць, во'сем –– васямна'ццаць, цецеруко'ў –– цецяру'к, перане'сці –– перанясу'. У іншых ненаціскных складах е захоўваецца: селяні'н, зеляні'на, вестуны', леснікі', векаве'чны, верацяно', нерухо'мы, безупы'нны, во'зера, ве'села, во'сем, за'едзь, вы'светліць, вы'ехаць, во'сень, це'мень, дзевятна'ццаты, дзесятко'вы. 2. Літара я пішацца ў першым складзе перад націскам у імёнах, прозвішчах і геаграфічных назвах са славянскай лексічнай асновай і ў даўно запазычаных словах з неславянскіх моў: Бялы'нічы, Лемяшэ'вічы, Алякса'ндр, Сярге'й, Бялі'нскі, Няхо'да, дзяжу'рства, калянда'р, яфрэ'йтар, сяржа'нт, Яршо'ў, Яфі'м. 3. Заўсёды захоўваецца е ў першым складзе перад націскам пасля заднеязычных г, к, х: геро'й, Гера'сім, кера'міка, кефі'р, Херсо'н. 4. Часціца не і прыназоўнік без заўсёды пішуцца з літарай е: не быў, не браў, не ідзе, не спыніць, без меры, без жартаў, без прычыны, не без вынікаў, не без работы. Пры напісанні разам не і без становяцца прыстаўкамі і падпарад¬коўваюцца агульным правілам напісання галосных літар е, я: няха'й, нясто'мна, няшта'тны, бязме'жны, бязлю'дны, бяско'нца; але: непісьме'нны, безупы'нны, безапеляцы'йны, бескары'сны, беспаваро'тны. 5. Літара я пішацца ў некаторых каранях слоў нязменна: ві'цязь, су'вязь, за'яц, яравы', вяза'ць, за'вязь, по'вязь, мяккава'ты, цягаві'ты, цяжкава'ты, святкава'ць, ме'сяц, по'яс, па'мяць, дзе'вяць, дзе'сяць, ты'сяча, Бе'сядзь, Пры'пяць; япру'к –– япрука', япруко'вы; ядло'вец –– ядлаўцо'вы. 6. Літара я пішацца ў паслянаціскных складах у некаторых суфіксах назоўнікаў (ро'ўнядзь, бо'язь, дро'бязь) і дзеясловаў (ла'яць, ве'яць, се'яць, ка'шляць, ба'яць, му'ляць), а таксама ў аддзеяслоўных назоўніках (ла'янка, ве'ялка, се'ялка). |