бел яз1. 1. Беларуская мова нацыянальная мова беларускага народа. Дзве формы беларускай нацыянальнай мовы і іх характарыстыка
 Скачать 113.72 Kb.
|
|
10.Пазіцыйныя чаргаванні галосных гукаў. Аканне і яканне. Прыстаўныя і ўстаўныя галосныя. Чаргаванне – змена гукаў адной марфемы ў розных формах слова або ў аднакарэнных словах: рэкі-рака, воды-вада, лес-лясны. Пазіцыйныя чаргаванні адбываюцца ў залежнасці ад месца гука ў слове і адлюстроўваюць фанетычныя нормы сучаснай мовы. Чаргаванне [о], [э] з [а]. Закон акання – пераход [о], [э] пасля цвёрдых зычных ў ненаціскным становішчы гукам [а]: рэчка-рака. Да пазіцыйнага чаргавання адносім яканне – змена гукаў [о], [э] пасля мяккіх зычных у першым складзе перад націскам на гук [а]: неба-нябёсы, вёска-вясковы. Да пазіцыйнага чаргавання адносіцца чаргаванне гукаў [і]:[ы] і гукаў [і]:[й]: ісці-зайсці, падысці. Аканне – пераход галосных [о], [э] не пад націскам пасля цвёрдых зычных у [а]: сорак-саракавы, год-гады. Яканне – пераход галосных [о], [а] у першым складзе перад націскам у [а] пасля мяккіх зычных: вёсны-вясна, белы-бялявы. У словах іншамоўнага паходжання аканне і яканне звычайна не назіраюцца: дэкрэт, бензін, веранда. Прыстаўныя і устаўныя галосныя 1. Прыстаўная галосная і пішацца: - у пачатку слова перад спалучэннямі зычных з першай літарай м: імшара, імгла, імчаць, імгненне; -у пачатку некаторых слоў перад спалучэннямі зычных з першымі літарамі р, л, калі слова з такімі спалучэннямі зычных пачынае новы сказ або стаіць пасля знака прыпынку ці слова, што заканчваецца на зычную: іржа, іржаць, ірваць; ілгун, ільдзіна. Калі слова з такім пачатковым спалучэннем зычных стаіць пасля слова, якое заканчваецца на галосную, і пасля яго няма знака прыпынку, то прыстаўная літара і не пішацца: Азалаціла восень поле ржышчам, дрэвы лічцем, гумны снапамі. 2. У некаторых словах можа з’яўляцца прыстаўная галосная а: імшара і амшара, іржаны і аржаны. 3. Пасля прыставак і першай часткі складанага слова, якія заканчваюцца на галосную, прыстаўныя літары і і а перад р, л, м не пішуцца: заржавець, заржаць, замглёны, замшэлы, прымчацца, вокамгненна. 11. Гістарычныя чаргаванні галосных гукаў. Сярод гістарычных чаргаванняў зычных гукаў можна вылучыць некалькі асноўных мадэлей: 1. губны – губны+[л'] [б(б') – бл'] работа – рабіць – раблю [п(п') – пл'] сыпаць – сыплю, купіць – куплю [м(м') – мл'] корм – карміць – кармлю [в(в') – ўл'] слава – славіць – слаўлю [ф(ф') – фл'] графа – графіць – графлю 2. чаргаванне зубных з шыпячымі [д(z') – ž] хада – хадзіць – хаджу [т(ц') – ч] плата – плаціць – плачу [з(з') – ж] вязаць – вяжу, вазіць – важу [с(с') – ш] пісаць – пішу, касіць – кашу 3. чаргаванне заднеязычных з шыпячымі [h] – [ж] бераг – беражок [к] – [ч] рука – ручка [х] – [ш] смех – смяшыць 4. чаргаванне заднеязычных са свісцячымі [h] – [з'] нага – на назе [к] – [ц] рака – рацэ [х] – [с'] страха – на страсе 5. чаргаванне [л] – [ў] у дзеясловах мужчынскага роду прошлага часу: пісала – пісаў, чытала – чытаў. Гістарычныя чаргаванні гукаў.(2) Чаргаванне гукаў можа быць не звязана з пэўнай фанетычнай пазіцыяй.Так,чаргаванне [д-ž]у словафотрмах ха[д]а-ха [ ž]у не зележыць ад фанетычнай пазіцыі: абодва гэтыя гукі могуць у аднолькавай пазіцыі- пасля пераднаціскнога [а] перад націскным [у]:ха[ž]у – на ха[д]у.Чаргаванне [д] - [ž] – гэта фанетычна непазіцыйнае чаргаванне.Яго можна растлумачыць граматычна:[ž] паяўляецца замест [д] перад дзеяслоўным канчаткам –у пры ўтварэнні асабовых формаў цяперашняга часу дзеясловаў з асновай на [д].Гістарычна гэта чаргаванне звязана са з’явай палаталізацыі [д],[т] перад [j] і пераходу іх у мяккія [ж],[ч](якія пазней у беларускай мове зацвярдзелі).Фанетычна непазіцыйныя чаргаванні называюцца гістарычнымі або традыцыйнымі чаргаваннямі.Яны адлюстроўваюць фанетычныя змяненні,якія адбываліся ў старажытны перыяд і таму не абумоўлены заканамернасцямі сучаснай беларускай літаратурнай мовы.Паколькі ў большасці выпадкаў гістарычныя чаргаванні атрымалі пэўную марфалагічную функцыю,гэта значыць сталі сродкам слова- і формаўтварэння,то яны падрабязна вывучаюцца ў марфаналогіі.Асноўныя,найбольш пашыраныя ў бедарускай мове густарычныя чаргаванні гукаў прыводзяцца ніжэй. Большая частка гістарычных чаргаванняў зычных узнікла ў выніку змякчэння зычных перад [j].Да ліку такіх чаргаванняў адносяцца: 1)чаргаванне губных зычных са спалучэннем «губны+[л’]»,якое ўзнікла на месцы старажытнага спалучэння«губны+[j]»: работа –рабіць – раблю сыпаць – сыплю,купіць – куплю корм – карміць - кармлю слава – славіць- слаўлю графа – графіць – графлю 2)чаргаванні зубных з шыпячымі.убныя спалучэнні з [j] палаталізаваліся і замяніліся на мяккія шыпячыя,якія затым у беларускай мове зацвярдзелі: хада – хадзіць – хаджу плата – плаціць – плачу вязаць – вяжу,вазіць – важу пісаць – пішу,насіць – нашу 3)чаргаванне заднеязычных з шыпячымі.Заднеязычныя ў спалучэнні з [j],таксама перад галоснымі пярэдняга палаталізаваліся і замяніліся на шыпячыя: друг – дружу,бераг – беражок клікаць – клічу,рука – ручка страх – страшу,смех – смяшыць Як вынік памякчэння заднеязычных перад [ѣ]ўзнікла чаргаванне залнеязычных [γ],[к],[х] са свісцячымі [з’],[ц’],[с’]: нага – назе страха – страсе рука – руцэ Да гістарычных таксама адносіцца чаргаванне [л] - [ў],не звязаннае з памякчэннем зычнага.Гэта чаргаванне адбываецца звычайна ў дзеясловах прошлага часу мужчынскага роду:чытала – чытаў,была – быў.Яно ўзнікла ў выніку змяненне [л] на [ў] у былых нескланяльных дзеепрыметніках мужчынскага роду ,якія ў сучаснай беларускай мове з’яўляюцца формай прошлага часу дзеясловаў. Гістарычныя чаргаванні галосных адлюстроўваюцьразнастайныя змены,якія адбываліся ў сістэме галосных у розныя эпохі развіцця мовы.Самым старажытным з’яўляецца чаргаванне [э’] - [а]:лезці – лазіць,сесці – садзіць. Вядомы ў беларускай мове чаргаванні галосных,якія развіліся з ранейшых дыфтонгаў: сухі – сохнуць – высыхаць бяру – збіраць – збор – сабраць кую – каваць,днюю – дняваць Рад чаргаванняў узнік у выніку замены насавых галосных ненасавымі: вязаць – вузел,узяць – вазьму,мяць – мну імя – імёны,зняць – зніму Вынікам страты глухіх рэдукаваных [ъ],[ь] з’яўляецца чаргаванне [о],[’э] – нуль гука:радок – радка,дзень – дня,канец – канца. 12.Артыкуляцыйная класіфікацыя зычных гукаў. Артыкуляцыя (ад лац. аrticulatio, articulo – членараздзельна вымаўляю) – рух маўленчых органаў пры ўтварэнні гукаў. Артыкуляцыя кожнага гука складаецца з трох фаз: 1. экскурсіі – прымання маўленчымі органамі становішча, неабходнага для ўтварэння канкрэтнага гука; 2. вытрымкі – фіксацыі органаў маўлення ў пэўным становішчы; 3. рэкурсіі – вяртання органаў маўлення ў нейтральную пазіцыю або ў становішча, неабходнае для ўтварэння наступнага гука. У маўленчай плыні гукі рэдка вымаўляюцца ізалявана, а гэта значыць, што экскурсія наступнага гука супадае з рэкурсіяй папярэдняга гука, а апошняя фаза (рэкурсія) артыкулюецца адначасова з пачаткам (экскурсіяй) наступнага гука. Пры артыкуляцыі гука ў маўленчай плыні фаза вытрымкі можа і зусім адсутнічаць (напрыклад, у выбухных зычных), паколькі змяненне становішча маўленчых органаў характарызуецца вялікай хуткасцю. У маўленчай плыні назіраецца своеасаблівае напластаванне фаз артыкуляцыі, што схематычна выглядае наступным чынам: Э1→В1→Р1 ↕ Э2→В2→Р2 ↕ Э3→В3→Р3 і г.д. Пры характарыстыцы зычных гукаў увага звяртаецца на чатыры артыкуляцыйныя прыметы: 1. месца ўтварэння; 2. спосаб утварэння; 3. удзел голасу і шуму; 4. наяўнасць або адсутнасць палаталізацыі. Па месцы ўтварэння ўсе зычныя гукі ў залежнасці ад актыўнасці тых ці іншых органаў маўлення падзяляюцца на губныя, або лабіяльныя (ад лац. labialis – губны) і язычныя. Гэта значыць, што ў губных зычных актыўным органам маўлення з’яўляецца ніжняя губа, а ў язычных такім органам будзе язык. У залежнасці ад таго, да якога пасіўнага органа дакранаецца актыўны (ніжняя губа), губныя зычныя гукі падзяляюцца на наступныя падгрупы: 1. губна-губныя, або білабіяльныя (ад лац. bi, bis – двойчы + labialis – губны). Пры іх утварэнні ніжняя губа 13.Асимиляцыя и дысимиляцыя зычных гукау. Асимиляцыя-гэта фанетычны працыс прыпадабнення аднаго гука да другога. Напрыклад, звонки гук у становишчы перад глухим вымауляецца як глухи – асимиляцыя па глухасци: дарожка-[дарошка], казка-[каска]. Асимиляцыя па глухасци трэба адрозниваць ад аглушэння звонких зычных у абсалютным канцы слова: зуб[зуп]. Вымауленне канцавых глухих и звонких зычных не адрозниваецца: грып[грып].Аглушэнне канцавога звонкага зычнага выкликае аглушэнне папярэдняга звонкага зычнага :з’е[ст]. Глухи перад звонким вымауляецца звонка-асимиляцыя па звонкасци:просьба-[проз’ба]. Асимиляцыя па мяккасци праяуляецца у прыпадабненни зычных[з][с][дз][ц] да наступных мякких:зничка-[з’н’ичка]. У працэсе маулення свисцячыя [з][с] перад шыпячыми[ж][ш][дж][ч] прыпадабняюцца да шыпячых: перавозчык –[перавошчык], а шыпячыя перад свисцячыми вымауляюцца як свисцячыя:купаешся-[купас’ся]. У некаторых выпадках асимиляцыя прывяла да сцяжэння зычных и стала адлюстроувацца на письме: мноства-множства. Дысимиляцыя – гэта замена аднаго з двух аднолькавых або падобных гукау иншым, менш падобным па вымауленни.Напрыклад, у вынику страты рэдукаваных ъ,ь у словах къто,чъто побач стали близкага утварэння [кт][чт],што прывяло да замены [к][ч] на [х][ш]: хто,што. Распадабненне спалучэнняу гукау[дт][тт] адбылося у словах весци, плесци ,месци. Асимиляцыя у сучаснай бел.ли-най мове-жывы и актыуны працыс. Дысимиляцыя-з’ява вельми рыдкая, вядомая па сваих выниках з минулых эпох. 14.Сцяжэнне зычных гукаў на стыку кораня і суфікса. Фанетычнае падаўжэнне зычных. Беларускай мове уласцива падаужэнне зычных гукау [дз’][з’][л’][л‘][н’][с’][ц’][ж][ш][ч] кали яны стаяць памиж галосными :суддзя, рыззё, ралля, сумленне. Падоужаныя зычныя ужываюцца у зборных назоуниках: вецце, збожжа, у абстрактных назоуниках:захапленне,сумленне, у адзеяслоуных назоуниках:снеданне,жыццё, у творным склоне адзиночнага назоуникау ж.роду и личэбникау:пяць,дзевяць,у некаторых прыслоуях:пешшу,рыссю. Падаужэнне зычных узникла у вынику страты рэдукаваных и асимиляцыйнага змянення зыячнага у спалучэнни з наступным [й]. Сучасным падоужаным зычным адпавядала спалучэнне [ь][й]. Падаужэнне трэба адрозниваць ад падваення зычных на стыку марфем: пад-добрыцца,пад-дубник,сан-ны 15.Спрашчэнне груп зычных. Дзеканне і цеканне. Змена зычнага[д] пры яго памякчэнни на мякки [дз’] называецца дзеканнем, а зычнага [т] мякки [ц’]-цеканнем. Абедзве гэтыя з’явы засведчаны беларускими письмовыми помниками 14-15ст.Дзеканне и цеканне адбываецца перад галосными, а таксама перад мякким [в’]:дзед,дзераза,дзёгаць,дзюба. Перад мякким [в’] неи мяняюцца [д]прыставачны и [т] суфиксальны:адвечны,адвёртка. У большасци слоу иншамоунагав паходжання дзеканне и цеканне не назираюцца:дэбют,дэвиз,тольки некаторыя словы вымауляюцца з [дз’][ц’], што адлюстроваецца на письме:эцюд,камандзир 16.Прыстаўныя і ўстаўныя зычныя. Зычны ў і яго паходжанне. Прыстауныя и устауныя гуки-адметная рыса бел.мовы. У рускай мове словы вымауляюцца без гэтых гукау.Прыстауныя гуки з’яуляюцца у пачатку слова.Гэта галосныя [а][о][и] перад санорными[р][м][л] и зычныя[в][j][г]:аржаны ,имчаць,Ганна,вока.Устауныя гуки з’яуляюцца у сярэдзине бел. слоу. Гэта галосныя, што узникаюць памиж зычными перад санорными:бабёр, и зычныя[в][j]навука,библиатжка.Адметнай беларускай фанетычнай рысай, якая адзначаецца СА старажытных часоу, з’яуляецца прычстауныя и устауныя гуки.Прыстауныя [а][о][и] узникли пасля падзеня рэдукаваных.Прычынай их з’яулення было тое, што санорныя [л][р] аказалися у нязвыклай для их пазицыи:у пачатку слова пры збегу зычных.И тады санорны запатрабавау сабе галоснага суседа[льгота]-[л’гота]-[ил’гота]Устауныя галосныя таксама узникаюць у тых выпадках, кали санорны аказваецца не у сваёй пазицыи,пры збегу зычных:бабёр,дзёран.У якасци прыстауных и устауных зычных выступаюць гуки[в][j][г].Прыстауны[в]узникае перад нацисками галосными [о][у] у пачатку слова, усьауны[в]-у сярэдзине некаторых слоу:возера,вока,вулица.Прыстауны [в]не развиваецца перад [у]прыставачным(ураджай,указ) перад словами унук,удава,а таксама у словах неславянскага паходжання:орган,ордэн,университэт.Прыстауны и устауны [j]узникае перад нацискным [и],яки пачынае слова або склад[jишы][каляjина].Не развиваецца прыстауны перад[и] у словах неславянскага паходжання,а таксама у словах,дзе[и] сам прыстауны гук:инстытут,ильдзина.У словах иншамоунага паходжання ужывецца устауны зычны [j]пасля галосных[и][ы]перад[а][о][э]:[библиjатэка]. Прыстауны зычны [г]сустракаецца у адзинкавых словах иншамоунавга паходжання перад пачатковым [а]: Ганна. 17.Пазіцыйныя чаргаванні зычных гукаў. Пазицыйнае чаргаванне зычных адбыаюцца пад уплывам суседних зычных гукау у сярэдзине слова або залежаць ад становишча зычных у канцы слова. Да пазицыйных чаргаванняу адносяцца: А)чаргаванни звонких и глуких у сярэдзине слова у вынику асимиляцыи: [б]-[п] галубы-галубки, [г]-[х]бягу-бегчы, [з]-[с] павазиць-павозка, [д]-[т] павадок –на павадку, [дз’]-[ц’] дзядзечка-дзядзька, [ж]-[ш]стажок-сташка, Б) чаргаванни звонких и глухихи як выник аглушэння звонких зычных на канцы слова: [б]-[п]кубики-куб, [у]-[х]мураги-мурох, [з]-[с]паравозы-паравоз, [д]-[т]брады-брад, [дз’]-[ц’]у завадзи-завадзь, [ж]-[ш]пейзажы-пейзаж, [дж]-[ч]дажджы-дождж. В)чаргаванни цвердых и мякких зычных як выник асимиляцыи па мяккасци,змякчэння зычных перад [э][и]пры змене формы слова и утварэнне новых слоу: [з][з’]звон –звинець, [с]-[с’]радасны-радасць, [д][дз’]чарада-у чарадзе. Г) чаргаванни заднеязычных [у][к][х][у’][к’][х‘] [у]-[у’]ворага-вораги, [к]-[к’]клетка-клеки, [х]-[х’]арэх-арэхи. 18. Гістарычныя чаргаванні зычных гукаў. Найбольш дауним и пашыраным гистарычным чаргаваннем з’яуляецца чаргаванне заднеязычных [у][к][х]з шыпячыми[ж][ч][ш]: вага-важыць, рака-рэчка. Г.этае чаргаванне адбываецца у розных дзеяслоуных формах:магу-можаш,пры формаутварэнни и словаутварэнни прыметникау:доуги-даужэйшы,лёгки-лягчэйшы, а таксама назоуникау рог-ражок. Да гистарычных чаргаванняу алносяцца чаргаваннни заднеязычных[у]-[к][х] СА свисцячыми[з’][ц‘][с‘]:дарога-на дарозе,вышка-на вышцы. Гистарычными з’яуляецца чаргаванни у дзеясловах зычных[дз’][ц’][з‘][с‘] з шыпячыми[дж][ч][ж][ш]:хадзиць-хаджу,плациць-плачу,а таксама губных з губными +[л’]: [б’]-[бл‘]раздравбиць-раздраблю, [п’]-[пл‘паступиць-паступлю, [м’][мл’]задрамаць-задрамлю, [ф’][фл’]раграфиць-раграфлю. Пашырана гистарычнае чаргаваннне[л]-[у нескладовае], якое адбываецца у родавых формах дзеяслолвау прошлага часу:спявала-спявау,шумела-шумеу. 19.Націск у беларускай мове. Нациск-выдзяленне аднаго СА складоу слова з дапамогай гукавых сродкау-вышыни,працягласци. У вынику слова набывае адиетнае фанетычнае абличча. Ярка гэта выяуляюць прыклады, кали словы адрознивае тольки нациск. У бел. мове слоуны нацичк разнамесны ци свабодны,ен можа быць на першым ци другим,трэцим и г.д. складзе. Гэтая асабливасць нациску дазваляе адрозниваць розныя словы,якия складаюцца з аднолькавых гукау:каса-каса,атлас-атлас. Разнамесны нациск бел. мовы у адных словах бывае нерухомым,пры утварэнни розных словаформ застаецца на адным и тым жа складзе,а у других-рухомы,пры утварэнни словаформ пераходзиць з аднаго склада на иншы. Тольки некаторые словы, так званыя акцэнтныя дублеты, могуць ужывацца з двума нацисками:навокал-навакол. Для бел. маулення не характэрны вяликия межнацискныя интэрвалы. Таму у шматскладовых складаных и складанаскарочаных словах, акрамя асноунага, паяуляецца дадатковы, так званы пабочны нациск:добраупарадкаваны. Паяуленне пабочнага нациску тлумачыцца и тым,што ненацискныя галосныя павинны вымауляцца выразна.Пабочны нациск дапамагае шматскладоваму слову лепш прыстасавацца да патрабаванняу рытмичнай структуры фразы. У бел. мове большасць службовых слоу не мае нациску. Такия словы называюцца клитыками. Яны прымыкаюць да пауназначных слоу , утвараючы разам з ими адзинае фанетычнае слова. Ненацискные словы,якия прымыкаюць спераду да нациску, навзываюцца праклитыками: пад акном.А тыя ,што стаяць пасля нацискных – энклитыками:сказау бы.. У кожнай фразе адно са слоу мае больш моцны нациск, чым астатния, што дазваляе слухачу засяродзиць на им большую увагу,выдзелиць яго лагична.Таки нациск называецца лагичным. 20. Інтанацыя, яе кампаненты і роля ў маўленні. Интанацы—гэта сукупнасць фанетычных сроджкау, якия служаць для афармлення фразы ци яе частак як адзинага цэлага. Такими сродками з’яуляюцца:1)мелодыка-змяненне тону голасу,2)интэнсиунасць-сила голасу 3)тэмбр 4)тэмп маулення5)пэунае размяшчэнне пауз. Интанацыя есць у кожным выказванни. З яе дапамогай маулення падзяляецца на пэуныя частки, чна служыць для выражэння эмацыянальнага стану гаворачага, яго адносин да прадмета гаворки и суразмоуцы. Интанацыя выражае эмацыянальную накираванасць маулення, а таксама интанацыя з’яуляецца лагичнай асновай. Асноунай интанацыйны аформленай адзинкай у бел. мове з’яуляецца фраза, интанацыйны малюнак цалкам рэализуецца у фразе як камуникатыунай адзинцы. Фраза у залежнасци ад сэнсу ,даужыни можа складацца з аднаго, двух и больш мауленчых тактау, на працягу яких и вымауляецца интанацыя.Менавита наяунасць интанацыи адрознивае мауленчы такт ад фанетычнага слова-адзинки нижэйшага узроуню, якая не мае асобнай интанацыи. |