кок китап. 1. Бізді заманымыза дейінгі жазу сызулар мен аыз жырлар
 Скачать 426.48 Kb.
|
|
(«Өкінішті өмір») *«Дос мақтайды сені жақсы көрмек үшін, Дұшпан мақтар елірте бермек үшін... деген өлең жолдары алынған Шәкәрімнің өлеңі: («Мақтау мен сөгіс») *«Адамнан адам озар немен артып, Бұл сөзді ақылға сал кірге тартып...»- деген тармақтардың авторы: (Ш.Құдайбердіұлы) *«Адамның маған бәрі бір, Не мұсылман, не кәпір, Тамам адам- бір бауыр, Бөлінбесе өлген соң.-деген: (Ш.Құдайбердіұлы) «Еңбекке шыда ебін тап та, *Сабырдың түбі- сары алтын...» деген өлең жолдары алынған Шәкәрімнің шығармасы: («Анадан алғаш туғанымда») *Шәкәрімнің пайымдауынша , адам баласының ең бір мәртебелі парызы: (Еңбек ету, халқына пайдалы жұмыс істеу.) *Шәкәрімнің шығыс әдебиетінің үлгісінде жазған мысалы («Епті тышқан») *Шәкәрімнің поэмасы, шығармасы: (« Қалқаман- Мамыр») Шәкәрімнің поэмасы, шығармасы: «Қалқаман-Мамыр» Шәкәрімнің қай поэмасындағы оқиға «Ақтабан шұбырынды»жылдарында орын алады? («Қалқаман-Мамыр») Шәкәрімнің «Қалқаман-Мамыр» дастанындағы негізгі тартыс(жеті атадан қыз алыспау деген салт) Шәкәрімнің «Қалқаман-Мамыр» дастанындағы Мамырдың әкесі: Мәмбетей руынан шыққан бай Көкенай, Әнет баба қай шығармасының кейіпкері: «Қалқаман-Мамыр» Шәкәрімнің «Қалқаман-Мамыр» дастанында трагедиялық жағдайлар кімнің қолымен жасалған? Көкенайдың Мамырды атып өлтірген: Көкенай (аталас туысы) Шәкәрімнің «Қалқаман-Мамыр» дастанындағы Мамыр (Сұлу, ақылды, еркекшора) Шәкәрімнің «Қалқаман-Мамыр» дастанында Қалқаман мен Мамырдың қосылуына кедергі болған жағдай ( екеуі немерелес туыс болғандықтан) Қалқаманның еліне ренжіп кету себебі: (Елі аямай оққа байлап бергені үшін) Қалқаман өз еліне ренжіген соң кетеді (Ұлы жүз Еділбайдағы нағашыларына) Қалқаманның өмір мен өлім тайталасқан сәтте астына мінген аты (Ардакүрең) «Қалқаман-Мамыр» дастанында аты аталған баба: Әнет баба Шәкәрімнің «Қалқаман-Мамыр» дастанында Ақтабан шұбырынды кезінде Әнет баба қандай күйге ұшырайды? (Бес баласы өліп, өзі көшке ере алмай қалады) Қалқаманды іздемеу себебі; (Жоңғарлар шапқыншылығына ұшырап, өздері тоз-тоз боп кетеді) Шәкәрімнің қай шығармасынан? ...Ел қылып Тобықтыны тұра алмаймын, Ешкіммен ойнап-күліп жүре алмаймын. Өлерде аямайды, қайда аяйды Сендерге енді мойын бұра алмаймын (Қалқаман Мамыр) Қазақта бастан деген бір ырым бар, Мал сойып, жастар ойнап, бір жиылар «Қалқаман-Мамыр» дастанындағы «бастан» деген сөз (Әке-шешесі үйде жоқта, жастар мал сойып, құрбыларын жинап бас қосады) Шәкәрімнің дастандары: «Қалқаман Мамыр» ,»Еңлік-Кебек», « Айсұлу –Нартайлақ» «Еңлік-Кебек» тақырыбына Шәкәрімнен басқа қалам тартқан ақын: Мағауия Абайұлы Ш.Құдайбердіұлының «Еңлік-Кебек» шығармасы әдеби жанрдың қай түріне жатады? ( Лиро-эпикалық дастан) Жігіттер! Бұл өлеңді жазған мәнім Емес қой жастықпенен салған әнім. Қас қайсы, қаза қайсы, таза қайсы? Аларсың көп ғибрат байқағаның...» Қай шығармадан үзінді (Еңлік –Кебек) Ескі күн елім көрген енді ойласам, Көрінер кейде қорлық, кейде мазақ... қай шығармадан үзінді (Еңлік-Кебек) Нысан абыз кездесетінмШәкәрім поэмасы (Еңлік –Кебек) Батыр Кебекке алғаш рет бал ашқан адам (Нысан абыз) Батыр Кебек кімнің інісі (Жуантаяқ Тоқтамастың ) Көзі өткір, қараторы жігіт екен, Орта бойлы, тапалдау кең иықты деген портрет (Кебек) Көрінгенге көз сүзген көрсеқызар Әдепсіз қыз дейсің ғой әлдеқалай деген кейіпкер (Еңлік) Еңлік –Кебек поэмасы аяқталады (Бірге қаза табады) «Ләйлі-Мәжнүн» жазған адам (Шәкәрім) Шәкәрім «Ләйлі-Мәжнүнді» шығыстың қай ақынынан аударған (Физули) Физулидің «Ләйлі-Мәжнүн» дастанын 1907 ж қазақша жырлаған ақын (Шәкәрім) Шәкәрім «Ләйлі-Мәжнүнді» қай жылы аударды? (1907) Шәкәрімнің «Мәнді сөздері» қандай туынды (афористік топтама) «Әділ-Мария» шығармасын атаған (Қайғылы роман) Шәкәрімнің шағын прозалық шығармалар тобы ( «Бәйшешек бақшасы») Шәкәрімнің еңбегі «Үш анық» Шәкәрімнің еңбектері (Үш анық», «Қазақ айнасы», Ғылым туралы) Шәкәрімнің аудармалары (Ләйлі-Мәжнүн», «Боран», «Дубровский») Шәкәрім «Дубровский» романын кімнен аударды(Пушкин) Шәкәрім орыстың қандай жазушыларынан аударды (Пушкин, Толстой) Шәкәрімнің Толстойдан аударған шығармасы («Асархадон патша) Шәкәрім өз өлеңінде орыс ақын-жазушыларынан ұстазым деп көрсеткен (Толстой) «Мұтылғанның өмірі» атты өмірбаяндық жазбаны кім жазған? (Шәкәрім) Шәкәрім өмірінің соңында жазылған шығармасы (Мұтылғанның өмірі») Бесінде оқу білсіндеп, Ата-анам берді сабаққа. Жеті жаста жетім боп, Түскендей болдым абаққа Кімнің шығармасы («Мұтылғанның өмірі» Шәкәрім) Шәкәрімнің лақап аты (Мұтылған) «Ойым –у, өмірім –су» тіркестерінде Шәкәрім қолданған көркем тәсіл (метафора) Шәкәрім қолданған метафоралы балама (Менің биім – өзіңнің ақ жүрегің) Шәкәрім өлеңіндегі Абай қолданған шығыстың ұйқас түрі: Ескіден қалған сөз теріп, Өз ойымнан өң беріп, Үйретуді жөн көріп, Түзетпек едім адамды (Ғаруз ұйқасы) Шәкәрімді жауыздар қалай қорлаған (Сүйегін құдыққа тастаған) Шәкәрімнің сүйегін құдықтан тауып алып, жерлейтін баласының аты (Ахат Әнші – ақындар шығармашылығы Біржан сал Біржан сал Қожағұлұлы (1834-1897) Туған жері: қазіргі Көкшетау обл, Еңбекші ауд, Степняк қаласы, Жөкей көлінің маңы. Ақынның жары- Әпіш, балалары- Асыл, Ақық, Теміртас, немересі-Мұхаметқали. Біржан араб, парсы,шағатай тілдерін білген. 70- ке жуық ән шығарған. Шығармалары: «Ләйлім шырақ», «Көлбай-Жанбай», «Жанбота», «Адасқақ», «Айтбай», «Ғашығым», «Ақтентек», «Көкек», «Жамбас сипар», «Теміртас», «Алтын балдақ», «Бірлән», «Бурылтай», «Сырғақты», «Жастарға» (Арнау өлең) «Жақсы мен жаман» т.б. Айтысы: «Біржан мен Сара айтысы». Айтыс негізінде Мұқан Төлебаев «Біржан-Сара» операсын жазды. Әйгілі әнші, Арқадағы сал-серілік өнердің негізін салушы өнер иесі: (Біржан сал) Қазақтың әншілік- орындаушылық өнерін дамытып, халық музыкасын шығармашылығымен биік белеске көтерген өкілдер: (Біржан сал, Ақан сері) Біржан Сарыарқада сайраңдап күн кешкен кезін қалай атаған?( Алаш басындағы тәтті кездер) Біржан өмірдегі үлкен маңызды оқиға: (Абай аулына баруы, Абаймен жолығуы) Тобықты ішіне Абай аулына келген сыйлы қонақ : (Біржан сал) «Абай жолы» романында Абайдың қонағы болған өнерпаз: (Біржан сал) «Абай жолы» романындағы Абайды әншілік өнерге тәнті еткен Арқаның саңлақ әншісі: (Біржан сал) Біржан Қожағұлұлы ән шығарған Абайдың өлеңі: ( «Мен көрдім ұзын қайың құлағанын») Біржансалдың өлеңдері: ( «Айтбай», «Ләйлім шырақ») Біржан салдың өзінің қоғамдық-әлеуметтік көзқарасын айқындайтын шығармалар: («Біржан сал», «Жанбота», «Теміртас») Біржан сал Қожағұлұлының «Ләйлім шырақ» өлеңінің шығуына себепкер: (Көлбай, Жанбай) Біржан салдың ағайынды Көлбай, Жанбайдың қарындасына шығарған әні: («Ләйлім шырақ») «Ләйлім шырақ», «Көкек» әндерінің авторы: (Біржан сал) Біржан салдың әні: («Көкек») Біржан салдың өлеңі: ( «Жанбота», «Ләйлім») Біржан салдың өзінің қоғамдық-әлеуметтік көзқарасын айқындайтын өлеңі: («Жанбота») Біржан салдың «Жанбота» әнінің шығуына себепкер болған жайт: (Өткір ыза) Біржанды қамшымен сабаған адам: (Поштабай) Азынабайдың поштабайының озбыр қылығына орай туған Біржан салдың өлеңі: («Жанбота») Біржан салдың қызға арнап жазған өлеңі: («Айтбай») Біржан салдың шығармасы: («Теміртас») Теміртас, Қалкен қай әнші -ақынның балалары? (Біржан салдың) Біржан салдың «Ақтентек» әні кімге арналған? (Ақжарға) Жаны жомарт Қозыбақ әрекетіне ризашылықтан туған Біржан салдың әні: («Жайма шуақ») Біржан сал Қожағұлұлының әні: («Жамбас сипар») (жастық шағын еске алып, кәріліктің көңілсіз тұстарын ашу мақсатында шығарған әні. Біржан айтыстарының ішіндегі ең шоқтығы биік тұрған айтысы: (Сара қызбен) Орынбай, Бабақ және Нұрғайша, Сарамен айтысқан әнші- сазгер ақын: (Біржан сал) Ақан сері Қорамсаұлы (1843-1913) Туған жері: қазіргі Солтүстік Қазақстан обл, Айыртау ауд, Қоскөл деген жер. Шығармалары: «Қалқа бала», «Сырымбет», «Торыны талға байлап мінген қандай?», «Балқадиша», «Ақ көйлек», Жайықтың ақ түлкісі», «Үш тоты», «Құлагер», «Маңмаңгер», «Көкжендет», «Қараторғай», «Екі жирен», «Заманға қарап айтқан сөз», «Заман адамы», «Жақсы мен жаман», «Бара-бар крестьянға тең болмадық», «Асыл мен жасық», «Мылтық пен мергеншілік» т.б. 40 шақты ән шығарған. Ақан сері туралы шығармалар: І.Жансүгіров «Құлагер» поэмасы, Ғ.Мүсірепов «Ақан сері-Ақтоты» пьесасы, С.Жүнісов «Ақан сері» роман-дилогиясы, С.Мұхаметжанов «Ақан сері Ақтоты» операсы т.б. Ақан серінің шын аты: (Ақжігіт) Ақан дүниеге келген жер: (Көкшетауда) Ақан серіні әкесі діни оқуға берген жасы: (13) Қызылжардағы Уәли ахун хазіреттің медресесіне білім алған әнші –ақын: (Ақан сері) Ақан оқыған медресе: («Уәли» медресесі) Ақан сері оқыған қала: (Қызылжар) Ақан сері өмірден өткен уақыты: (1913 жыл, 70 жас) Ақан серінің жігіт адамның 13 түріне жеке-жеке сипаттама берген өлеңі: («Айтамын замандасқа біраз кеңес») «Заман туралы», «Заман адамы» деген өлеңдер авторы: (Ақан сері) «Жұпар мен гүл майының иісін білмес, Зұлматтың тұмауымен біткен мұрын. Іші зұлмат болған соң керегі жоқ Қаншама болса-дағы жүзі нұрлы,»-деген үзінді алынған Ақан серінің өлеңі: («Заман адамы») Ақан «Заман адамы» деген туындысында қазақтың артта қалу себебін көреді: (Еріншектік, жалқаулықтан) «Болғанда мұндай күйде заманымыз, Жай жатып сахарада қамаламыз. Болыс, би ет пен шайға мәз болуда, Қайткенде тура жолды табаламыз?»-деген үзінді алынған Ақан серінің өлеңі: («Заман адамы») Ақан серінің «Бара-бар крестьянға тең болмадық» өлеңінде айтылған ақын қарсылығының мәні: (Қазақтың жерін де малын да алып, пайда тауып отырған патша үкіметін сынайды.) «Бостаншылық берсе егер басымызға, Патшамыз мархабат қып ырзаласып. Бетімізбен біз де емес күнін көріп, Тыныштық жай іздер ек арып –ашып»,- деген үзінді алынған Ақан серінің өлеңі: «Бара-бар крестьянға тең болмадық» «Жақсының өзі өлсе де, сөзі өлмейді. Жаманнан үлгі болар сөз қалмайды,»- деген үзіндінің авторы: (Ақан сері) Ақан сері «Жақсының өзі өлсе де, сөзі өлмейді,»-деген пікірді айтатын өлеңі: («Жақсы мен жаман») «Жаманға жазатайым ісің түссе, Жабысып қалады екен аспан жерге,» -деген үзінді алынған Ақан серінің өлеңі: («Жақсы мен жаман») Ақан серінің қай өлеңінің әні жоқ?: («Жақсы мен жаман») Ақан Серінің «Жақсының өзі өлсе де, сөзі өлмейді» өлеңінде айтылған ақын қарсылығының мәні: (Қазақтың жерін де, малын да алып пайда тауып отырған патша үкіметін сынайды) «Аққаудың ақтығы жоқ шайнағанмен, Құр тілдің пайдасы жоқ сайрағанмен,»-деген үзінді алынған Ақан серінің өлеңі: («Асыл мен жасық») «Басына ер жігіттің бір іс түссе Арасы қас пен достың абайланар,»- деген үзінді алынған Ақан серінің өлеңі: («Асыл мен жасық») Жігіттің шешендігін дауда сына, Жігітті батырсынған жауда сына. Бұл нақылға айналған жолдардың авторы: (Ақан сері) Ақан серінің үш байлығы: (Қыран құс, жүйрік тазы, жүйрік ат) Қараторғай деген есімнің Ақан серіге қатысы: (Қыран құсы) Ақанның қыран құсына арнаған өлеңі: («Қараторғай») Ақан серінің саятшылық тақырыбына жазған өлеңі: («Мылтық пен мергеншілік») Ақан серінің аңшы психологиясын бере білген өлеңі: («Мылтық пен мергеншілік») Ақанның «Мылтық пен мергеншілік» өлеңіндегі бөлім саны: (3) «Атпағандар түсінбес құр айтқанға, Көңілінде мергендердің бәрі де анық,»- деген үзінді алынған өлең: («Мылтық пен мергеншілік») «Оқудан соңғы өнер – мылтық деген, Халайық, құлақ қойсаң тілге налып,»-деген үзінді алынған өлең авторы: (Ақан сері) Ақан серіге Құлагерді сатқан адам: (Шөкетай) Ақан серінің атын алысқа естіртіп, даңқын әуелеткен сәйгүлігі: (Құлагер) Ақанның жүйрік аты Құлагерден айырылып қалған жылы: (1876) Атақты Құлагер мерт болған Сағынайдың асын өткізген: (Паң Нұрмағамбет) Батырыш, Қотыраштардың Ақан серіге жасаған қастандығы: (Құлагерді мерт қылады) Ақан серінің өзін-өзі жұбату ретінде Құлагердің артын басар тұлпар аты: (Көкбесті) «Жыланды» деген жер аты кездесетін Ақан серінің туындысы: («Құлагер») Ақан серінің лирикалық-психологиялық жоқтау әні: («Құлагер») Төмендегі шумақта сипатталатын ат: Ор болып қалушы еді шапқан жерің, Шаттанып тұрушы еді қосқан елің. Атығай, Қарауылға олжа салған, Бота тірсек, қыз сағақ, сандал керім.: (Құлагер) Ақан серінің өлеңі: («Маңмаңгер») Ақан серінің махаббат лирикасына жататын өліңдері: («Ақ көйлек», «Жайықтың ақ түлкісі») Ақанның лирикалық кейіпкерді «ақ жамбыға», «қоңыр қазға», аққу құсқа» теңейтін өлеңі: («Ақ көйлек») Ақан серінің Ақтоқтыға арнаған «Ақ көйлек» өлеңіндегі сұлу бейнесі: (қоңыр қаз, ақ жамбы), (және аққу құсқа теңейді) «Етегін ақ көйлектің алтындаған, Ажарың ақ жамбыдай жарқылдаған..» - деген үзінді алынған Ақан серінің өлеңі: («Ақ көйлек») « Ертістің құба талы секілденіп, Алдымнан майысып бұрал – дағы..» - деген үзінді алынған Ақан серінің өлеңі: («Жайықтың ақ түлкісі») Ақан серінің сұлулықты сүйсіне жырлаған өлеңі: («Жайықтың ақ түлкісі») «Ақтоқты», «Ақсаусақ», «Мақпал» өлеңдерінің авторы: (Ақан сері) Ақан серінің әйелдердің бас бостандығын аңсаудан туған өлеңі: («Сырымбет») (Соңғы музыкалық шығармасы) Ақан серінің соңғы музыкалық шығармасы: («Сырымбет») Ақан серінің Жамал қызға арнаған өлеңдері: («Қалқа бала»; «Сырымбет») (Соңғы музыкалық шығармасы) Ақан серінің «Сырымбет», «Үш тоты», «Балқадиша» тағы басқа ән өлеңдерінің тақырыбы: (Әйел бостандығы) Ауылы Сырымбет саласыны қонған әнші – сазгер: (Ақан сері) Ақан сері Қорамсаұлының ғашықтық, сүйіспеншілікке арнаған өлеңі: («Балқадиша») Ақан серінің ылғи қаратпа сөз арқылы жасалған өлеңі: («Балқадиша») Ақан серінің өмірінің соңғы кезеңіне сәйкес келетін жауап: (Қоскөл бойында жалғыз өмір сүрді) Ақан сері қартайған шағында ата қоныс мекені Қоскөл, Сарыкөлден айырылу себебі: (Патша үкіметі тартып алып, орыстарды қоныстандырды) Ақанның әніне жатпайтын қатар: («Айтпай» Біржан салдікі) «Ақан сері-жігіт көркі, сөздің бұлбұлы еді. Ақан серінің Құлагері өлген соң серілік бақыты бастан тайды, шын сорлы болып қалды ғой»,-деп айтқан замандасы: (Мәшһүр Жүсіп Көпеев) «Әдебиет және искусства» атты журналда жарияланған «Ақан сері» деген сақаланың авторы: (Е.Исмайылов. 1941ж. №2 санында) Ақан сері өмірінің трагедиялық сипатын суреттеген поэма жазған қаламгер: |