кок китап. 1. Бізді заманымыза дейінгі жазу сызулар мен аыз жырлар
 Скачать 426.48 Kb.
|
|
« Жақсыларға еп едім , Жамандарға көп едім. Ерегіскен дұшпанның , Екі талай болғанда , Азыққа етін жеп едім , » -деген жолдар алынған Махамбеттің өлеңі: ( « Махамбеттің Баймағанбет сұлтанға айтқаны » ) « Мен ақ сұңқар құстың сойы едім , Шамырқансам тағы кетермін , » -деп басталатын өлең авторы : ( М. Өтемісұлы ) « Мен кескекті ердің сойымын , Кескілеспей басылман ! » -деген жолдар алынған Махамбеттің өлеңі: (« Махамбеттің Баймағанбет сұлтанға айтқаны » ) « Хан баласы ақсүйек , Қыларың болса қылып қал . Күндердің күні болғанда , Бас кесерін жасырман , » - деп басталатын Махамбеттің өлеңі арналған : ( Баймағанбетке ) Махамбеттің : « Күндердің күні болғанда , Бас кесермін жасырман , » -деп айтқан адамы: ( Баймағанбет ) « Елдің бойы ен тоғай – Ел қондырсам деп едім . Жағалай жатқан сол елге , Мал қондырсам деп едім , »- деген жолдар алынған Махамбеттің өлеңі: ( « Махамбеттің Баймағанбет сұлтанға айтқаны » ) М. Өтемісұлының өлеңінен алынған үзіндіде асты сызылған сөз нені атауы ? Әскер жиып аттандық , Бекетай еді тұрағым . Айқайлап жауға тигенде , « Ағатай , Беріш ! » ұраным ...( Соғыс болған жер ) М.Өтемісұлының жауынгер де абзал досы әрі көтеріліс басшысы : ( Исатай) Махамбеттің « Исатай басшы , мен қосшы »- деп айтуының себебі :( Исатай бейнесін жоғары көтеру ) Астына мінген Ақтабан Ақбөкендей ойлайды . Қасында ерген көп әскер , Маңыраған қойған шулайды , - деген үзінді алынған Махамбеттің өлеңі : ( Соғыс ) М.Өтемісұлының « Ей , Махамбет , жолдасым » , « Мұнар күн » өлеңдері арналған : ( Исатайға ) « Әй , Махамбет , жолдасым » өлеңін шығарған :( Махамбет ; Исатайдың атынан шығарған ) « Ауыр әскер қол ертіп , Жас құсқа барып кіргенде , Арыстандай ақырған Айбатыма шадамай ...» -деген үзінді Махамбеттің қай өлеңінен алынған ? ( « Әй ,Махамбет , жолдасым » ) « Жетімдерге жем бердім , Жесірлерге жер бердім . Ақырында дүние – ай , Сол ерліктен не көрдім ?! » - деген үзінді Махамбеттің қай өлеңінен алынған : (« Әй ,Махамбет , жолдасым » Махамбеттің Исатай өкінішін суреттеген өлеңі: (« Әй ,Махамбет , жолдасым ») Махамбеттің Исатай Тайманұлының сом тұлғасын жасаған өлеңі: ( « Тарланым » ) Үзінді авторы : Кермиығым , кербезім ! Керіскедей шандозым ! Құландай ащы дауыстым! Құлжадай айбар мүйіздім ! ( М.Өтемісұлы « Тарланым » ) ХІХ ғасырдың екінші жартысындағы қазақ ідебиеті Қашаған Күржіманұлы (1841-1929) Туған жері: Түркіменстанның Ташауыз қаласының маңы, 1929 жылы Маңғыстауда дүние салған. 30 шақты өлеңі: "Қонақкәде", Тойбстар", "Аралбайды жұбату", "Ерғали сұпыға айтқаны", "Байларға", "Оразалыға", "Көптілеу байға", "Қарашұбар ала ешкі", "Бұл дүниеде не жетім?", "Осы күн жолдас болдым сексенменен", "Қартайған шағында айтқаны" т.б. 5 айтысы: Нұрыммен, Ізіммен, Жаскелең, Берекет, Күлзипа, Ізбас... Дастандары: "Адай тегі", "Атамекен", "Топан", "Әзіретқали" Қашаған көңілайту, беташар, тойбастар, қонақкәде, тілек-бата, сияқты ауыз әдебиетіндегі тұрмыс-салт жырларын дамытып өз жанынан шығарып айтқан. Сондай жырларының бірі - "Қонақкәде". Ал "Аралбайды жұбату" жырында жалғыз ұлынан айрылып, жапа шегуші Аралбайды сөйлетеді. "Есқали сұпыға айтқаны" өлеңінде ағашты мақтай отырып, домбыраны қастерлейтін халық мінезін жанамалап айтуды шебер қолданған. "Атамекен" дастаны тарихи оқиғаға негізделген. "Топан" - Каспий теңізінің тасқынына ұшыраған халық мұңын шыншылдықпен бейнелеген, опатимистік рухы жоғары дастан. "Адай тегі" дастанында Адай елінің түпкі тегінен бергі таралу шежіресін аңыз негізінде баян етеді. "Аралбайды жұбату" кімнің жыры (Қашаған Күржіманұлы) Қашаған Күржіманұлының жыры: (Бұл дүниеде не жетім?) Қашағаннның Каспий теңізінің сұрапыл тасқынына ұшыраған халық қайғысы айтылатын дастаны: ("Топан") Қашаған Күржіманұлының "Атамекен" дастанына қатысты нұсқалар: (Тарихи оқиғаға негізделген; Хорезм бектерінің шапқыншылығына қарсы күрес; Хан-сұлтандардың өзара қықысқан қылықтары) Қашаған Күржіманұлы дамытқан тұрмыс-салт жырлары: (Беташар; Тойбастар; Көңіл ату;) (және қонақкәде, тілек-бата) Қашаған Күржіманұлының дастандары: ("Атамекен"; "Адай тегі"; "Топан") Нысанбай Жаманқұлұлы (1821-1870) М. Әуезов "өте ірі тұлға және көреген ақын" деп баға берген Нысанбай - Кенесары ханның ең жақын достарының бірі, оның сүйікті жырауы, жыраулық өнердің ірі өкіл. Кенесарының барлық жорықтарына қатысып, жырларымен жөн-жосық айтып отырған. Осы себептен де халық оны жырау атап кеткен. "Кенесары-Наурызбай" дастаны 1912 жылы Қазан қаласында Ж. Шайхисламұлының құрастыруымен жарық көрген Х. Досмұхамедовтың құрастыруымен 1923 жылы Ташкент қаласында жеке кітап болып басылып шықты. Кенесары қозғалысы туралы жазылған шығармалар: ("Жасауыл қырған", "Топ жарған", "Қаншайым", "Кененің арқамен қоштасқаны", "Кенесары-Наурызбай",т.б.) Кенесары-Наурызбай дастанының авторы: (Нысанбай жырау) Он төрт-он бес жасында "бала ақын" атанған жырау. (Нысанбай жырау) Бұдабай Қабылұлының (1848-1911) шығармасы: ("Көңіл") Шәңгерей Бөкеев (1847-1920) Туған жері: Батыс Қазақстан облысы, қазіргі Орда ауданы, Жасқұс деген жер. Шығармалары: "Жігіттің жақсы болса алған жары", "Адамнан артық ажар, ақыл-айлаң", "Қатшекейге", "Ұршық", "Қосаяқ", "Өмірдің өтуі", "Құйрық атып құлия", "Қияға мен бір қыран көз жіберген", "Алдаушы жалған" т.б. "Қашқын" поэма (М.Ю. Лермонтовтан аударған) Біраз өлеңдері "Шайыр" (1910) және "Көкселдір" (1912) деген жинақтарда жрияланған, бастырған- Ғұмар Қараш (1876-1921) Шәңгерей Сейіткерейұлы Бөкеев - Жәңгір ханның немересі . Көлборсы деген жерде ағаштан, тастан сәулетті үйлер, мешіт, медресе, мектеп салдырып, бала оқытқан. Ағаш отырғызып, бақша егіп, егін салып, асыл тұқымды мал өсірген, аңшылықпен әуестенген. "Жігіттің жақсы болса алған жары", "Адамнан артық ажар, ақыл-айлаң", "Қатшекейге", "Ұршық" - махаббат тақырыбындағы лирикалық өлеңдер. Шәңгерей адамның ішкі дүниесіне сүгіп, сырын ақтарып беретін сезімтал лирика, бейнелі суретті көрініс шебері ретінде танылған. Ол - кәсіби жазушылық мәдениетіне көтерілген ақын. Шәңгерейдің қаржылай көмек берген газеті: ("Қазақстан") 1911-1913 жылдары "Қазақстан" газетін шығаруға демеушілік жасаған ақын (Шәңгерей) "Ала ту Абылайдан ала аттансаң, Аламан артындағы біреуі мен... "- деп айтқан ақын: (Шәңгерей Бөкеев) Шәңгерейдің М. Ю. Лермонтовтан аударған аудармасы: (Қашқын) Һарун Шәңгерейдің қайшығармасының кейіпкері? (Қашқын) Орыс тілінен қазақ тіліне поэма аударудың алғашқы тәжрибелерінің бірі болған Шәңгерейдің шығармасы: ("Қашқын" поэмасы Лермонтовтан) Шәңгерей қазақ жастарына кімнен үлгі алуды ұсынады? (Эдиссоннан) Өнертапқыш ғалым Эдиссонды (1847-1931) мақтан ете, үлгі ете жырлаған ақын: (Шәңгерей Бөкеев) Ғұмар Қараш бастырған "Шайыр" (1910), "Көкселдір" (1912) жинақтарының авторы Ш. Бөкеев Шәңгерей Бөкеевтің шығармаларын жинақтап, кітап етіп бастырған: (Ғұмар Қараш) "Шәңгерей Бөкеев - қазақ поэзиясында жазба әдебиет дәстүрін орнықтырған ірі суреткер ақын" - деген пікірдің авторы: (Зәки Ахметов) Құйрық атып Құлия, Түлкідей қашқан жымия. Қараңды үзіп барасың, Бізден де қалған дүния! Үзіндінің авторы: (Ш. Бөкеев) Шәңгерей шығармалары: ("Жігіттің болса жақсы алған жары", "Адамнан артық ажар, ақыл, айлаң") Шәңгерей Бөкеев туралы дерек: (Жәңгір ханның немересі; Бітімші сот; Патша тарапынан дворян атағын алған қазақ) Шәңгерей Бөкеевтің ғалым тақырыбындағы шығармалары: ("Эдиссон") 1911-1913 жылдары Оралда Шәңгерей қаржылық көмек көрсеткен газет: ("Қазақстан" газеті) Мәшһүр Жүсіп Көпеев (1858-1931) Туған жері: қазіргі Павлодар облысы, Баянауыл ауданы Шығармалары: (Хал-ахуал", "Қазақ жұртының осы күнгі әңгімесі", "Жеті жетім", "Бес қымбат", "Көрінбес", "Жүсіптің тырнамен айтысы", "т.б Дастандары: "Гүлшат-Шеризат", "Ғибратнама", "Шайтанның саудасы", "Баяннама" т.б Кітаптары: "Хал-ахуал", "Тірлікте көп жасағандықтан көрген бір тамашамыз", "Сарыарқаның кімдікі екендігі" (1907 жылы Қазандағы Хұсайновтар баспасында); "Мес" кітабы (ауыз әдебиеті үлгілері енген) 1870 жылы Хамаретдин хазіреттің медресесінде, одан кейін Бұхарадағы Мірараб медресесінде білім алған. Ақын фольклортанушы "Ер Сайын", "Ер Көкше", "Көрұғлы", "Шора батыр", жырларын, Балта ақын мен Шөже, Жанақ пен Түбек, Күдер мен Ұлбике, Ұлбике мен Жангелді, Шортанбай мен Орынбай айтыстарын, Бұқар жырау, Шортанбай, Шөже, Орынбай т.б. жыр-толғауларын, ауыз әдебиеті үлгілерін жинап, қағазға түсірген. Шығыс зерттеушісі фольклоршы В. Радловпен таныс болған. 1875 жылдан бастап "Дала уалаяты" газетіне хат-хабар, мақала жіберіп тұрған. 1889-1894 жылдары "Дала уалаяты" газетінде оннан астам проблемалық материалдар, "Айқап" журналының 1912 жылғы екі санында көлемді мақала жариялаған. Қажымұқанмен кездесіп дос болған. Ақан серімен бірнеше рет кездескен. "Ақан серінің Құлагері өлген соң, бұрынғы серілік мінезді қалдырып, көп адам бас қосатын ас, жиын тойға бармайтын болып, дүние қызығынан мүлде көңілін суытты. Ақан сері адамзаттың сұңқары, қызыл тілдің ділмары, жігіттің құлпы жібегі еді" деп жазған. Мәшһүр - белгілі, әйгілі деген сөз. Ақын, фольклортанушы-этнограф қаламгер: (Мәшһүр Жүсіп) М.Ж. Көпеевтің қасиеттерін анықтай алатын жауап: Этнограф, тарихшы, жазба ақын. Мәшһүр Жүсіп білім алған медресе қай жерде? Баянауылда Мәшһүр Жүсіптің "Сарыарқаның кімдікі екендігі" кітабы қай жылы жарық көрген? 1907 жылы Мәшһүр Жүсіптің 1907 жылы басылып шыққан шығармасы: "Хал-ахуал" "Сарыарқаның кімдікі екендікі" кітабын жазған: Мәшһүр Жүсіп Мәшһүр Жүсіптің дастаны: "Гүлшат пен Шернияз" Мәшһүр Жүсіптің мысал жанрында жазған өлеңі: "Шайтанның саудасы" Мәшһүр Жүсіп Көпеевке тән қасиет: (Қазақтың белгілі тарихи тұлғаларымен кездесіп құнды естеліктер жазған) Мәшһүр Жүсіптің қазақтың өз жер-суынан айырылып, патшаның отаршылдық талауына түскенін жазған өлеңі: "Сарыарқаның кімдікі екендігі" Мәшһүр Жүсіп Көпеевтің кездесіп дос болған адамдары: (Қажымұқан, Ақан сері) Мәшһүр Жүсіп Көпеевтің дастандары: "Гүлшат-Шеризат", "Ғибратнама", "Баяннама", "Шайтанның саудасы" Мәшһүр Жүсіп Көпеевке тән ерекшеліктер: (Патша отаршылдығын сынға алды; Ауыз әдебиеті үлгілерін жинады) Нарманбет Орманбетұлы (1859-1918) Туған жері: қазіргі Қарағанды облысы, Ақтоғай ауданы, Саға деген жер. Өлеңдері: "Сарыарқаға қарасақ", "Жақыпқа", "Мектеп бастығына", "Қазақ ұлы біз тұрмыз", "Сарыарқа", "Шал қайғысы", "Жойқын құлан жосиды", "Сарыарқа, сайран жерім-ай", "Жастарға", "Құс болсаң, ақылға бай байғыз болсаң", "Бала қайдан?", "Кер заман" Нарманбетті алғаш оқытқан: (Қари молда) "Сарыарқа, сайран жерім-ай толғауының авторы: (Нарманбет) Нарманбетті 1916 жылғы маусым жарлығына байланысты жазған толғауы: "Сарыарқа, сайран жерім-ай" Нарманбетті Столыпин реформасынан зардап шеккен Арқа жеріне арнап жазған өлеңі: "Сарыарқа" Нарманбеттің отаршылдыққа жазған өлеңі: "Сарыарқа" Алғаш Нарманбеттің өлеңдер жинағы қашан жарық көрді? (1939 жылы "Нарманбеттің өлеңдері" құрастырушы Е. Ысмайлов) Нарманбет өлеңіндегі негізгі мәселе: Жақсылық істе адамға, Жақсы жол көрсет адамға. Жазықсыз жанды жаулама, Аш тазыдай жалақтап! (Адамшылық) Нарманбет Оманбетұлының Абай үлгісіндегі ағартушылық бағытта жазған өлеңі "Бала қайдан?" Нарманбет Орманбетұлы кезіккен ақын: Абай Шоқан Уәлиханов Шоқан (Мұхаммедқанафия) Шыңғысұлы Уәлиханов - қазақтың тұңғыш ғалымы, тарихшы, этнограф. географ, ＿ саяхатшы, ағартушы-демократ, әдебиетші, фольклоршы, зангер. Туған жері: қазіргі Қостанай облысы, Құсмұрын бекеті. Жерленген жері: Алматы облысы, Алтынемел тауы баурайындағы Көшентоған деген жер. Еңбектері: "Тәңірі (Құдай)", "Қазақтардағы шамандықтың қалдығы" (1855); "Жоңғария очерктері", "Қырғыздар туралы жазбалар", "Қазақтың халық поэзиясының түрлері туралы", "Ыстықкөл сапарының күнделіктері", "Қытай империясының батыс провинциясы және Құлжа қаласы" (1856-1857); "Сот реформасы туралы жазбалар" (1863-1864) т. б. "Қайғы Көрпеш-Баян сұлу", "Манас", "Семетей" т. б. жырларды жазып алған. Ш.Уәлиханов өмір сүрген жылдар: 1835-1865 Ш.Уәлихановтың шын аты: Мұхаммедқанафия Ш.Уәлихановтың туған жері:Қостанай облысы,Құсмұрын бекеті Ш.Уәлихановтың балалық шағы өткен мекен: Сырымбет Шоқанның әжесі Айқанымның қасиеті: Қарадан шығып,хандық дәрежеге көтерілген Ш.Уәлихановтың зираты : Алтынемелде Ш.Уәлиханов 1857 жылы Орыс Жағрапия қоғамының толық мүшесі: Семенов Тян-Шанскийдің ұсынысымен. Шоқанның бойындағы тамаша қабілеттің бірі: Суретшілік Ш.Уәлихановтың атқарған қызметі: Генерал-гумернатор Гасфорттың адьютанты Ш.Уәлихановтың аға сұлтан болғысы келген себебі: Халқын әкімдер мен зорлықшыл бай қазақтардан қорғағысы келді. Ш.Уәлиханов мына хатын жолдаған: «Жергілікті сұлтандармен ақсүйек қазақтардан шыққан байлармен қазір аразбын». А.Г.Майковка 1852жылы Костылецкийдің көмегімен Шоқан Петербург университетінің профессорымен танысты: И.М.Березин Ш.Уәлихановтың Омбы әскери кадет корпусында оқыған жылдары: 1847-1853ж Ш.Уәлиханов кадет корпусын қай жылы,неше жасында бітірген: 1853ж. 18 жасында Ш.Уәлихановтың досы : Г.И. Потанин Шоқан туралы естелік қалдырған Г.И.Потанин: Саяхатшы,географ,этнограф Шоқан жалпы жолдастарына,соның ішінде маған,ол еріксіз «Европаға ашылған терезе» сықылдыболды»-деп Шоқанға арнап пікір жазған досы: Потанин Ш.Уәлихановтың қырғыз елін зерттеу экспедициясына қатысқан жылы : 1856ж Ш.Уәлиханов өміріне қауіп төндірген ,бірақ аталған әлемге әйгілеген саяхаты :Қашқарияға саяхаты Шоқан саяхатқа барған Қашқар провинсиясының орналасқан орны : Қытайда Ш.Уәлихановтың Қашқарияға барңандағы лақап аты: Әлімбай Ш.Уәлихановт ың Қашқарға бару себебі : Өлкені зерттеуге Ш.Уәлихановтың Құлжа қаласында шұғылданған ісі: Жоңғария тарихымен шұғылдандына Ыстықкөл сапарына,Құлжаға бірге барған Шоқанның саяхатшы-географ досы: Семенов,Тян-Шанский Ш.Уәлихановтың саяхатшы –географ досы: : Семенов,Тян-Шанский Семейде жер аударылып келіп,Шоқанның досы болған орыс жазушысы : Ф.М.Достаевский Шоқанның әдеби зерттеу еңбектері қай жанрда жазылған : Хат,мақала,очерк Ш.Уәлиханов туындысы: Жоңғария очерктері Шоқанның қазақ халқының ауыз әдебиеті үлгілері мен славян халықтары мұраларының үндестігі барын көрсеткен еңбегі: Жоңғария очерктері Шоқанның Жоңғария очерктерінен алынған үзінді : Адамның басынан салынған мұнаралар пайда бола бастады. Ш.УәлихановтыңОрталық Қазақстан ,Жетісу мен тарбағатайды аралаған жылы:1855 Ш.УәлихановтыңОрталық Қазақстан ,Жетісу мен тарбағатайды аралап ,қазақ халқының тарихы ,әдет-ғұрпы ,діни үғымдары туралы жинаған материал еңбегі: Тәңірі,Қазақстандағы шамандықтың қалдығы. «Қазақстандағы шамандықтың қалдығы» деген еңбектің вторы: Ш.Уәлиханов «Көшпелі елдерді аң тәрізді жауыз тобыр санап ,беталды жүрген тағылардың есебінде түсінетін жалған ұғым қазірдің өзінде де Европада үстем болып келеді» деген пікірдің иесі: Ш.Уәлиханов. Ш.Уәлихановтың 1863-1864 жылдың қысында Омбы қаласына барңан мақсаты: Сот реформасын дайындауға. Ш.Уәлихановтың халық жағдайын жақсарту үшін ең керекті деп айтқаны: Реформаны,оның ішінде экономикалық және әлеуметтік реформа Ш.Уәлихановтың патша өкіметінің реформаларына қатысты ойын білдірген шығармасы: |