кок китап. 1. Бізді заманымыза дейінгі жазу сызулар мен аыз жырлар
 Скачать 426.48 Kb.
|
|
( Ақжайлау мен Сандықтас) Дулат Бабатайұлының «Ата қоныс арқада» толғауында қандай тарихи тұлғалар кездесетіні : (Ақсак Темір, Әбілпейіз, Абылай) Дулат Бабатайұлының Ақсак Темір, Әбілпейіз, Абылай есімдері кездесетін туындысы: («Ата қоныс Арқада») Дулат Бабатайұлының өлеңі : («О,Ақтан жас, Ақтан жас» ) Жетім бала Ақтанның болашағын қатты толғанып,оның қатарға қосылатынынына ,жетілетініне сенім артып,ел қорғаны болуын аңсайтын өлеңі: («Ақтанға») «Сен де жетер ме екенсің? Жетімдіктің белінен Асып өтер ме екенсің? Жарық сәуле көре алмай ...»- деген үзінді авторы мен өлең жолдарындағы көркемдік тәсіл: (Дулат , риторикалық сұрау) Ел қорғаны болар ер туса деген идеяны ел зердесіне құю үшін жазылған дастанның авторы : ( Дулат Бабатайұлы «Еспембет») Дулат Бабатайұлының жетім бала туралы дастаны: («Еспембет») Еспенбет батыр жас кезінен жетім қалып, кімнің қолында тірбиеленген? (Нағашысы Қосай) Д.Бабатайұлы жырға қосқан Еспенбет батырдың тұлпары : (Ақбөрте) Ақбөрте қай жарыста оза шауып, бас бәйгені алды? (Сәтімқұл бидің ас берген тойында ) «Ер Еспенбет кешегі Ерекше ер деседі Тіл біткеннің шешені, Топта бермес есені,» -деген үзінді қай ақынның поэмасынан алынған? ( Дулат Бабатайұлы «Еспембет») «Ер Қабанбай ту байлап, Ерекше ер деседі. Тіл біткеннің шешені, Топта бермес есені,»- деген үзінді қай ақынның поэмасынан алынған? ( Дулат Бабатайұлы «Еспембет») «Ер Қабанбай ту байлап, Арқартаң атты борбайлап, Қалмақтарға лап қойды.» Үзінді алынған шығарма: ( Дулат Бабатайұлы «Еспенбет») Қабанбай батыр, Ақтанберді Дулат ақынның қай шығармасында кездеседі? («Еспенбет» поэмасында ) Дулаттың «Еспенбет » дастанындағы Еспенбет бейнесі : (Елінің жауын жеңуді мақсат етеді; Опасыз дүние-мүлікке қызықпайды) Д.Бабатайұлының «Еспенбет» дастаны кейіпкеріне жатпайтын қатар: (Қарасай) : (Жататын кейіпкерлер : Ер Қосай, Ақтамберді, Қабанбай , Еспенбет) Дулаттың тұңғыш өлеңдер жинағы қай жылы жарық көрді? ( «Өсиетнама» 1880 ж. Қазанда) Жетім баланың бойынан ел тілегін ақтайтын батырды көргісі келетін ақын(дар): (Д.Бабатайұлы «О,Ақтан жас, Ақтан жас» өлеңінде) Дулаттың арнау өлеңдері: ( «Бараққа» , «Ешенге », «Кеңесбайға», «Бараққа» Д.Бабатайұлының шаршы топ алдында атқамінерлердің теріс қылықтарын бетіне басатын өлеңдері: («Ешенге», «Кеңесбайға», «Бараққа» Д.Бабатайұлының өлеңдері : ( Ақжайлау мен Сандықтас, «О,Ақтан жас, Ақтан жас» , «Тегімді менің сұрасаң ») Д.Бабатайұлының туған жер тақырыбындағы өлеңдері: ( «Ақжайлау мен Сандықтас», «Аягөз, қайда барасың?», «О. Сарыарқа ,Сарыарқа» Дулаттың өлеңдері : («Аягөз», «Тегімді менің сұрасаң », «Бірінші сөз») Дулаттың өзін таныстыратын өлеңі : («Тегімді менің сұрасаң ») Дулаттың атақонысты жырлаған өлеңдері: («Ақжайлау мен Сандықтас», «Ата қоныс Арқада») Д.Бабатайұлы поэзиясындағы эпитеттер : («Тұнық жырмен жуынам», «Улы тілмен улаттым») Шортанбай Қанайұлы (1818-1881) Туған жері: Оңтүстік Қазақстан облысы, Түркістан ауданы,Қаратау-Қарнақ жері. Қайтыс болған жері: Қарағанды облысы, Шет ауданы. Шығармалары: «Зар заман», «Тар заман», «Бала зары», «Опасыз жалған», «Заман қайтіп оңалсын?», «Замана» , «Келер заман сипаты », «Осынша азды ел неден?», «Байды құдай атқаны», «Қалықтаған сұңқар ем», «Атамыз адам пайғамбар», «Жарлының жаны берік-ті», «Насихат»,т.б. Шортанбай Қанайұлының өмір сүрген жылдары: (1818-1881) Шортанбай Қанайұлының туған жері : (Оңтүстік Қазақстан облысы, Түркістан ауданы,Қаратау-Қарнақ жері). Шортанбай Қанайұлының өлеңдеріндегі сарын: (Қазақ даласына келген сауданы айыптау,елдің ақшаға құнығуын сынау) Шортанбай Қанайұлы қазақ халқын тәуелсіздіктен айыра келген қай саясатқа қарсылық білдірген? (Отаршылдыққа ) Шортанбай Қанайұлының шығармаларында қатты сынға ұшырайтындар: (Орыс патшасы,жандарлар,майырлар) Шортанбай Қанайұлының билікке таласқан ағайындас адамдарды теңеген: (Бірін-бері талаған ұялас қасқырға) «Атамыз адам Пайғамбар» толғауының авторы: (Ш.Қанайұлы) «Опасыз жалған» өлеңінің авторы : : (Ш.Қанайұлы) Ш.Қанайұлының өлеңі: («Жарлының жаны берік-ті») «Келер заман сипаты» толғауының авторы: (Ш.Қанайұлы) Ш.Қанайұлының ең танымал туындысы: («Келер заман сипаты») «Зар заман», «Бала зары», «Насихат» шығармаларының авторы:(Шортанбай) «Бір насихат айтайын» өлеңінің авторы: (Шортанбай) «Арқадан дәурен кеткен соң Қуғындап орыс жеткен соң Тіпті амал жоқ қазақтар, Енді сенің торыңа... Байлар ұрлық қылады,»- деген тармақтар алынған Ш.Қанайұлының шығармасы: («Зар заман) Шортанбай Қанайұлының «Зар заман» өлеңі неше түйдектен тұрады? (14 түйдектен) «Мына заман ,қай заман? Азулыға – бар заман, Азусызға – тар заман.» Үзінді авторы: ( Шортанбай «Зар заман » өлеңі) «Сауып ішер сүті жоқ, Мініп көрер күші жоқ, Ақша деген мал шықты »Үзінді авторы: ( Шортанбай «Зар заман » өлеңі) «Асылық азған заманда, Алуан-алуан жан шықты. Сауып ішер сүті жоқ, Мініп көрер күші жоқ, Ақша деген мал шықты,»- деген өлең жолдарындағы айтылған ой: («Қазақ даласына келген сауда») «Шолақ аттай діңкілдеп, Бір-біріне жетем деп, Аласұрып өліп жүр,» деп саудагрелерді сынаған ақын: (Шортанбай) «Еділ ,Жайық екі су, Алтын,күміс тас болар. Арпа,бидай ас болар, Бірігіп жан тусаң да, Қарап та жүріп қас болар,» -деген үзінді алынған Шортанбайдың өлеңі: («Замана») «Бай кедейді көрмейді , Кедей байға ермейді. Қызметін бір күн қылмаса, Майлы сорпа бермейді,»- деген үзіндіде Ш.Қанайұлының айтатын ойы: (Қазақ ауылындағы тап жігінің ашылғандығы) «Көшейін десең, жерің тар, Қамалып қазақ сандалды.» Үзінді алынғын Шортанбайдың өлеңі: ( «Заман қайтіп оңалсын») Шортанбайдың кедейлердің отырықшылыққа көше бастағанын, жермен кәсіп ете бастағанын суреттеген өлеңі: («Байды құдай атқаны») Мына заман қай заман? Азулыға бар заман, Азусызға тар заман...Үзінді авторы : (Ш.Қанайұлы) Кәпірді көрдің тіріңдей, Тілмашты көрдің жеңгеңдей. Дуанды көрдің үйіңдей, Абақты тұр қасыңда Қазылған қара көріңдей!...Үзінді авторы мен өлең жолдарындағы көркемдік тәсіл: (Ш.Қанайұлы, теңеу) «Әркімнен қалады екен дүние шіркін, Өтіңіз тәубе қылып аз жалғанда,»-деген үзіндіні қай ақынның шығармасынан алынған? (Шортанбай) Ш.Қанайұлының «Қалықтаған сұқар ем» өлеңі не жайында? ( Оғаш мінез-құлықты мінеп,сынайды) Шортанбай Қанайұлы өмірінің соңында қай бидің қолында болған? (Жанғұтты бидің) Шортанбай өлеңдері : («Тар заман», «Осынша азды ел неден?» «Байды құдай атқаны», «Опасыз жалған») Шортанбай өлеңдері : («Тар заман», «Зар заман») «Тар заман», «Зар заман», «Бар заманды» сипаттаған жырау: (Ш.Қанайұлы) Ш.Қанайұлының өлеңдерңндегі сарындар: (*Елдің ақшаға құнығуын сынау; *Қазақ даласына келген сауданы айыптау; *Патша әкімдерінің озбырлығын сынау) Шортанбай өлеңдеріндегі азған заман сипаты : (*Адамдар қарым-қатынасының өзгеруі; *Ақша сауда кпиталының келуі;* Құныққан байлардың құлқыны) Мұрат Мөңкеұлы (1843-1906) Туған жері: Атырау облысы, Қызылқоға өңірі. Шығармалары: «Үш қиян», «Сарыарқа», «Әттең , бір қапы дүние –ай!», «Өлім» , «Оқудан қайтқан жігітке хат», «Еліне жазғаны » , «Бір досқа », «Топқа түскендегі толғауы », «Мұраттың жалпыға айтқаны » , «Қыз », т.б. өлеңдері: Арнау өлеңдері : «Айжарыққа », «Қарақожа болысқа », «Естемір Тұрабай болысқа », т.б. Толғау –дастандары : «Қарасай –Қази », «Қазтуған », «Шәлгез» , Айтыстары : Жылқышымен (17 жасында ) , Бала Оразбен (20жасында ) , Жантолымен , Қаниязбен ,Тыныштықпен , Жаскелеңмен (25 жасында). Жас шағында Есет би мен Абылай ақыннан өнеге алады .мұрын жырау Сеңгірбайұлына ұстаздық еткен. «Қырымның қырық батыры »жырын ,Сыпыра жырау , Асан қайғы , Шалкиіз ,Қазтуған ,Жиембет ,т.б.шығармаларын жеткізуші . «Мұраттың Жантолы қызбен айтысы »-оның ақындық қабілет-қарымын жаңаша қырынан танытқан айтыс. Мұрат Мөңкеұлының өмір сүрген жылдары: (1843-1906) Атақты Есет шешеннен өнеге алған ақын: (Мұрат Мөңкеұлы ) М.Мөңкеұлының 17жасында айтысып жеңген ақыны: (Жылқышы) М.Мөңкеұлының айтысқы түскен ақындарына жатпайтын ақын :(Сүйінбай ) Беріште Есет , Айтуар , Анайы туған Қарқуар – Солардан қалған бұ дүния , Өлімнің сондай жайты бар, -деген шумақ алынған Мұраттың өлеңі: (Өлім) Киім кисе ,жеңі жоқ , Етегі бар да , белі жоқ ... Ел биледі бір сымпыс Екі бұты таралған ,- деген өлеі шумағы алынған ақын :(М.Мөңкеұлын) Болашақ ұрпақтың қамын ойлап зар толғаған үзіндінің авторы Мен қауіп еткеннен айтамын : Кейінгі туған баланың Ұстай ма деп білегін , Шая ма деп жүрегін, Ащы суға тойдырып, Бұза ма деп реңін:( М.Мөңкеұлы) М.Мөңкеұлының өлеңдері : (Үш қиян ,Өлім , Әттең , бір қапы дүние –ай!) «Әттең , бір қапы дүние –ай!» өлеңінің авторы :(М.Мөңкеұлы) Еділді тартып алғаны – Етекке қолды салғаны . Жайықты тартып алғаны – Жағаға қолды салғаны ,-деген үзінді кімнің өлеңінен алынған: (М.Мөңкеұлының) М.Мөңкеұлының шоқтығы биік толғауы:(Үш қиян) Асан қайғы , Қазтуған , Орақ , Мамай , Телағыс – Шораның шұбап кеткен жер ,-деген тармақтар алынған шығарма: (Үш қиян) Заманы қайтіп түзелсін – Ақшасына сүйеніп Қоңсыдан туған би болды . Айтқан сөзі пұл болды . Ақылсыздың баласы Заманың мұндай сұм болды !..Үзінді авторы :( М.Мөңкеұлы «Үш қиян») М.Мөңкеұлының әдемілік пен сұлулықты суреттеген өлеңі :(Жалғаншы пәни жалғанда). М.Мөңкеұлының жер ,құтты қоныс жайлы толғаулары : («Сарыарқы»,«Қазтуған ») ХV ғасырда өмір сүрген атақты жырау Қазтуған жайында толғау –дастан жазаған ақын :(М.Мөңкеұлы) М.Мөңкеұлының хат үлгісінде жазған үш туындысы: («Оқудан қайтқан жігітке хат» , «Еліне жазғаны » , «Бір досқа ») М.Мөңкеұлының эпостық поэма деуге болатын , ең көлемді эпикалық шығармасы: (Қарасай -Қази) М.Мөңкеұлының ноғайлы жұртының аңыздарын баяндайтын жыры: (Қарасай –Қази) Орақ батыр , Ақмырза , Кәрібоз , М.Мөңкеұлының қай шығармасынан кездеседі ?: (Қарасай -Қази) М.Мөңкеұлының жырында жастай жетім қалған батыр –ұландар :( Қарасай мен Қази ) ( Елге жау шапқан кезде Қарасай 17 , Қази 15 –те болған). М.Мөңкеұлына қатысы жоқ қатар :(«Қырымның қырық батыры »жырының авторы Абыл Тілеуұлы ). «Түре айтыс» , «Сүре айтыс » түрін шебер меңгерген зар заман ақыны: ( Мұрат Мөңкеұлы ). Түре айтыс –бір –бір ауыз өлеңмен қысқа да шапшаң жауаптасып отыратын ,көбінесе ақындармен қатар , жалпы көпшілік қолданатын қатар .Сүре айтыс- тек суырыпсалма өлеңге әбден төселген,нағыз ақындардың ,ұзақ сөйлеп ,көсіліп жырлайтын түрі. Мұрын жырау Сеңгірбайұлына ұстаз болған ақын :( Мұрат Мөңкеұлы ). Мұрын жырауға 14 батырдың жырын үйреткен. Мұрат ақынның үзіндісіндегі көркем сөздер: Жылы қылып сөйлейін , Жазғы желдің лебіндей :( Эпитете , теңеу.) Мұрат Мөңкеұлының отарлаушыларды батыл әшкерелеген өлеңі :(«Үш қиян» , «Сарыарқа», «Әттең , бір қапы дүние –ай!») М.Мөңкеұлының «Үш қиян » толғауында сөз болған жер –су атаулары: (Батыс Қазақстан өлесі , Атырау аңғары , Ойыл , Қиыл ,Жем , Сағыз.) М.Мөңкеұлының толғау –дастандары :(«Қарасай –Қази », «Қазтуған », «Шәлгез»). М.Мөңкеұлының өз заманының әр түрлі адамдарының бейнесін жасаған арану өлеңдері :(«Айжарыққа », «Қарақожа болысқа » , «Естемір Тұрабай болысқа ») . М.Мөңкеұлының айтыстарының ерекшелігі :(Түре айтыста да , сүре айтста да үздік шығуы,Халық атынан сөйлеуі.) Махамбет Өтемісұлы Махамбет Өтемісұлы (1803-1846) -ақын ,күйші , сазгер , отаршылдыққа қарсы И.Тайманов бастаған көтерілісті (1836-1838)ұйымдастырушылардың бірі ,осы көтерілістің алынды жыршысы .Алғаш 1908жылы Қазанда 100жолдан астам 2толғауы , 1911жыылы Орынборда өлеңдерінің үзінділері басылды.1939 жылы Қ .Жұмалиев ақын өлеңдерінің жинағын шығарды. 2003 жылы 200 жылдық мерейтойы ЮНЕСКО көлемінде аталып өтілді . 11 күйі ( «Өкініш », «Қайран , Нарын », «Жұмыр қылыш », «Терезе» т.б.) «Шашақты найза , шалқар күй » (1982) деген атпен жарық көрді . Туған жері : Батыс Қазақстан обл ,Жәнібек ауданы Бекетай құмы. Қаза болды : Қараой өңірі (Атырау облысы , Махамбет ауданы ) Махамбеттің әкесі :( Өтеміс) Махамбеттің туған жері :( Батыс Қазақстан облысы ) Махамбет дүниеге келген жер :( Нарын құм ) Нарын деген жерді ел құлағына сіңісті қылған батыр аты: ( Махамбет ) Адыра қалған Нарынның Теңіз деген суы бар , Жыңғылы мен тауы бар, Еңіреген ерлердің Жібектей желбіретіп ұстар туы бар ,- деп туған жері туралы жырлаған ақын: ( Махамбет ) Арабша , орысша хат білген ақын: ( Махамбет ) М.Өтемісұлының ағасы , Жәңгір ханның 12 биінің бірі : ( Бекмағамбет ) Махамбет жас кезінде қайда болған ? :( Хан ордасында ) Махамбет жас кезінде Орынбор қаласында кімнің қасында болды ?(Зұлқарнайынның ) Жыраулардың ой толғанысын жалғастырған ереуіл ақыны :( Махамбет ) « Қара қазан , сары бала қамы үшін қылыш сермеген » жауынгер жыршы : ( М. Өтемісұлы ) Махамбет қай ханның тұсында өмір сүрген ? ( Жәңгір хан) Жәңгір хан старшындыққа тағайындаған адам :( Махамбет ) Махамбеттің : « Хан емессің, қасқырсың , Қас албасты басқырсың. Достарың келіп табалап , Дұшпаның сені басқа ұрсын ! » - деп айтқан адамы :( Жәңгір хан ) Жәңгір ханның сарай ақыны атанған адам : ( Байтоқ ) Махамбет зілді сөздерін арнаған сұлтан: ( Баймағанбет) « Өтемістен туған он едік . Онымыз атқа мінгенде , Жер қайысқан қол едік ...» - деген үзінді алынған Махамбеттің өлеңі: ( « Махамбеттің Баймағанбет сұлтанға айтқаны ») |