кок китап. 1. Бізді заманымыза дейінгі жазу сызулар мен аыз жырлар
 Скачать 426.48 Kb.
|
|
«Омарқұл мен Табия» айтысында сөз болтын мәселе: (Қыз бен жігіт арасындағы көңіл) Құнанбай «Өзіңе келетін сөзді білмейсің!»-деп , Балтны қуып шығуы қай айтысқа байланысты екенін тбыңыз: («Балта мен Шөже» айтысы) Айтысқа түскен ақындар Шөжеге қандай мін айтқан : ( Соқырлығы) Алшынбай мен Құнанбайды өлтіре сынп, оларды қорғй сөйлеген Балтаны жеңген ақын (Шөже) Осы күнгі айтыскер ақындардың тізбесі: (Ринат,Дәулеткерей, Балғынбек) Шешендік сөздер .Шешендік сөздердің жанрлық түрлері: шешендік арнау, шешендік толғау, шешендік дау. Шешендік өнердің кеңінен дамып биіктеген кезеңі: /15-18ғ/ Екі адамның белгілі бір талас мәселесін,даудың шешімін шығарушылар: билер,шешендер Елге белгілі адамдардың қайсыбіроқиғаға байланысты айтқан тапқыр сөздері: шешендік сөздер Шешендік сөздердің басты ерекшелігі: халқымыздың даналық ойының үлгісі Шешендік толғаудың ерекше түрі:қанатты сөздер Нақыл сөздердің белгілері: Ғибратты, тәлім берерлік мәні бар терме жырлар,өлеңдер. «Қазақтар ... мүдірмей ,кідірмей ерекше екпінмен сөйлейді.Ойын дәл айқын ұғындырады,ауызекі сөйлеп отырғанның өзіңде ...бейне бір өлең екен деп таңғаласың»-деп шешендікке баға берген ғалым: В:В.Радлов Қазақтыың шешендік өнерінің тарихы басталады: Майқы би мен Аяз биден «Түгел сөздің түбі бір,түп атасы....»-деген халық сөзің толықтыратын бидің аты: Майқы би «Тіл-қылыш,тиімсіз жерде тый,Тиімді жерде жи,»-деген қанатты сөздің мағынасы: « Тіл тәрбие құралы» «Би бол,би болмасаң би түсетін үй бол»дегенге түсінік: Әйелің жақсы болсын дегені Айтушының табиғат құбылыстары мен әлеуметтік өзгерістерге өзінің қөзқарасын білдіретін шешендік сөздің түрі: Шешендік толғау «Бұл дүниеде не өлмейді?»деген Жәнібек ханға Жиреншенің қайтарған жауабы шешендіктің қай түрі: шешендік толғау Сөздері аңыз әңгімеге айналып кеткен шешен: Жиренше шешен Шешендік арнаудың негізгі мазмұнын құрайтын тілектер: Қуанышқа бата беру,ауыр қайғыны жеңілдету үшін тоқтау айту ,елін жерін қастерлеуге ,қорғауға үндеу. «Сөзден тәтті нәрсе жоқ. Сөзден ащы нәрсе жоқ.Сөзіңді тіліңе билетпе ақылыңа билет...» деген сөздің авторы: Бөлтірік шешен Бөлтіріктің шешендік сөздерінің көпшілігі неге негізделген: Өз ұлтының қасиетті ұғымдарына сипаттама беруге Үлкен алдында иіліп сөйле, Кіші алдында сызылып сөйле Иіліп сөйлегеннен белің бүгілмейді, Сызылып сөйлегеннен сөзің үзілмейді./Бөлтірік шешен/Шешендік сөздің жанрлық түрі: Шешендік арнау Малайсары би Сырыммен қоштасарында: «Есіңе салар үш сөзім бар: обал,сауап,борыш».Осы үш сөз есіңде болса,елің жаныңнан кетпес, елің барда дұшпаның басыңа теппес»-деген екен.Үзінді: Шешендік өсиет Әрі батыр,әрі шешендігімен танылған: Сырым Малайсары: «Есіңе сақтайтын 3 сөз бар: обал,сауап, борыш»-деп кімге айтқан: Сырымға «Кеудең толы бауыр болсын,арқаң қара жауыр болсын. Бірақ жасың жетпіске жетпесін»-деген батаны Сырымға кім берген: Малайсары Тарихта Сырым Датұлына бата берген би: Малайсары «Дау мұраты-біту,Қыз мұраты-кету,Сауда мұраты –ұту, Жол мұраты –жету»-деп айтқан: Сырым Ақсауыт би: «Баланың екі түрі болады: біреуі үй баласы,біреуі ел баласы.Ел бүтіндігін сақтайын деп тұрған бала екенсің...»-деп айтты: Сырымға «Ел баласы» деген сөздің мағынасы: Көптің қамын ойлайтын бала Кісі болар баланың кісіменен ісі бар,Кісі болмас баланың кісіменен несі бар?»-деген малайсарының нақыл сөзі : Шешендік нақыл «Байдалы шешеннің Уәлидің ханымы Айғанымға айтқаны» атты шешендік сөзі: Шешендік арнауға жатады Соқыр Абыздың Жәнібек батырға айтқан батасы шешендіктің қай түріне жатады: Шешендік арнауға Шешендік дау түрлері: Жер дауы ,жесір дауы,құн дауы , ар дауы Мұса Шормановтың бес ауыз жұмбағын шешкен шешен:Қанжығалы Саққұлақ /Жұмбағы :Ағат деген немене?Сағат,Қанат,Жанат,Ханым деген немене?/ Төле би, Қазыбек би,Әйтеке би өмір сүрген кезең: 18ғ «Қарлығаш би» «Қарлығаш әулие» атанғанби: Төле би «Жаңбыр жаумаса жер жетім,Басшысы болмаса ел жетім,Ұқпасқа айтқан сөз жетім...» деген сөздің авторы: Төле би Әйелің жақсы болса, Бірінші-иманың,Екінші –жиғаның,Үшінші-ырысыңның тұрағы...деген: Төле би «Атадан ұл туса игі, Ата жолын қуса игі,Өзіне келер ұятын Өзі біліп тұрса игі,» деген би: Төле би Тәуке ханның атақты «Жеті жарғы »жасасқан би : Төле би Төле бидің: «Ағайын ала болғанда , Ауыздағы ас кетер.Аңдыған дұшпан көбейіп, Жау қолында бас кетер,»-деген сөзінің мағынасы: Ел бірлігі Төле бидің баласына келіні Данагүлдің өзі таңдап әперу себебі : Ердің бақытын келтіретін де, кетіретін де әйел екенін білгендіктен. «Құлдық ұрсаң дұшпанға, арылмайтын сорың бар» - деген сөздерді Төле би Күлтөбенің басында үлкен жиында айтқан . Жоңғар мен қазақты бітістіру мақсатында дипломатиялық қызмет атқарған шешен : Қаз дауысты Қазыбек би . Қалмақ ханына Қоңтажыға елшілікке барғанда Қазыбектің жасы 14-те «Біз қазақ деген мал баққан елміз.Ешкімге соқтықпай ,жай жатқан елміз…»- деген сөздің авторы : Қазыбек би . Он үш жасында қалмақ ханы Қоңтажыға: «Қазақ – қалмақ баласы , Табысқалы келгенмін .Табысуға көнбесең ,Түрысатын жеріңді айт!»-деген би :Қазыбек би Қартайған шағында Қазыбек биге бірден онға дейін санының мағынасын айтып беруді сұраған жырау: Бұқар жырау Қаз дауысты Қазыбек бидің: «...сен қабылын болсаң, мен-арыстан,алысқалы келгенбіз ; жаңа үйреткен жас тұлпар – жарысқалы келгенбіз, тұттқыр сары желіммін, жабысқалы келгенбіз» шешендік Сөзіндегі қолданылған көркемдік тәсіл: Метофора Өркенім өссін десең,кекшіл болма – кесапаты тиер еліңе.елім өссін десең,өршіл болма-өскеніңді өшіресің. Үзінді қай бидің толғауынан? Қазыбек би Әйтеке бидің шын есімі: Айтық «Қасқакөл дауында» ел мүддесін көздеп сөйлеудің асқан үлгісін көрсеткен би: Әйтеке би «Дұрыс сөзге тоқтай білген, басқаны сөзіне тоқтата білген жігітт-жақсы жігіт,» - деп атқан : Әйтеке би Төле би,Ер Қазыбек, тілді Әйтеке, Асқар тау-Қазығұрттай білімді еді.Бірі – күн, бірі туған айдай болып,заманға сәйкесімен келіп еді, - деп, үш биге бата берген хан: Тәуке хан *** Шешендік толғауға жататындар: *Нақыл сөздер; *көркем бейнелі сөздер; *Шешендік жұмбақтар ***Шешендік сөздердің мазмұнына қарай түрлері: *шешендік толғау;*Шешендік дау; *Шешендік дау; *Шешендік арнау *** «Сырым мен Малайсапры» шешендік әңгімесінде кездесетін мәтелдер: * «Қырықтың бірі – Қыдыр»; * «Асыл тастан, ақыл жастан» ***Байдалы шешеннің Айғаным ханымға көңіл айтуға келгенде айтқан сөздері: *Ер қартайды , Мал тайды, Екеуледі ей, ханым...*Жылау деген азап бар , қуартып отқа жандырар. Мен қайғыңды қозғағалы келген жоқ, қайратыңды қолдағалы келдім ***Қазыбек пен Бұқар жыраудың шешендік сөздерінде кездеспейтін сөздері:*Бес дегеніміз-бірлесе білмеген халық жаман; *Үш дегеніңіз – үш жүзіміз біріге алмаса , сол жаман; *жеті дегеніміз – Жылай беретін балаң жаман;(Дұрыс және толық нұсқасы: бір дегеніңіз – бірлігі кеткен ел жаман, екі дегеніңіз – егісіп өткен ер жаман; Үш дегеніңіз-үш бұтақты шідерден шошыған ат жаман, Төрт дегеніңіз-төскейге шыға алмаған кәрілік жаман,Бес дегеніңіз –білікті адамнан белгілі бала тумаған жаман, Жеті дегеніңіз-жетем деген мақсатына жете алмаған жаман,Сегіз дегеніңіз-серкесіз бастаған қой жаман, тоғыз дегеніңіз-толлғаныңыз,Он дегеніңіз Шешендік туралы жазған Аристотельдің кітабы: Риторика XV-XVIII ҒАСЫРЛАРДАҒЫ ҚАЗАҚ ӘДЕБИЕТІ /Хандық дәуір әдебиеті/ Жыраулар поэзиясы Қазтуған жырау Сүйінішұлы (ХҮ ғасыр) Туған жері: Еділ бойында(қазіргі Астрахань облысының красный Яр қаласының маңы) Толғаулары: «Мадақ жыры» , «Еділ», «Алаң да алаң, алаң жұрт», «Салп-салпыншақ анау үш өзен», «Белгілі биік көк сеңгір» , т.б *Аңыз жырлардағы асан қайғымен және оның баласы Абатпен пікірлес болған жырау: (Қазтуған) *Асан қайғы, Шерқұтты би, Ер Абат атты есімдер кездеседі: (Қазтуғанның шығармаларында) *Қазтуғанның шыққан тегі: (Шонжар) * Қазтуғанның әкесінің аты: (Сүйініш) *Қазтуғанның шешесінің аты: (Бозтуған) *Қазтуған жырларының арқауы: (Туған елі) *Қазтуған жырау ру басы, көсем әрі әскербасы және батыры болған тайпа (Түркі тайпалары) *Тайпалар көсемі, әскер басы, отты биі болған ХҮ ғ. жырауы: (Қазтуған жырау) *Тайпалар көсемі, отты биі болған Еділіне деген перзенттік қалтқысыз сезімін емірене өрнектеген шешен: (Қазтуған) * Өзін «сөйлегенде қызыл тілдің шешені», «буыршынның бұта шайнар азуы» деп таныстыратын жырау: (Қазтуған) *Өзін «буыршынның бұта шайнар азуы», «бидайықтың көп жайқаған жалғызы» деп таныстырған жырау: (Қазтуған) * «Бұдырайған екі шекелі Мұздай үлкен көбелі» - деген үзінді алынған өлең аты: («Мадақ жыры») өлең тармақтарының авторы: (Қазтуған) *Қазтуған жыраудың өзін таныстыратын жыры: («Мадақ жыры») * Қазтуғанның атын шығарған жыр: («Мадақ жыры») *Қазтуғанның («Мадақ жыры») арналды: («Өзіне») *Атамыз біздің бұлСүйінші Күйеу блып барған жұрт Анамыз біздің Бозтуған Келіншек болып түскен жұрт . Қай жыраудың өмірінен: («Қазтуған») *Алаң да алаң, алаң жұрт, Ақ ала ордам қонған жұрт Атамыз біздің бұ Сүйініш Күйеу болып барған жұрт. («Қазтуған») *«Алаң да алаң, алаң жұрт» деп, туған елін тебірене жырға қосқан жырау: («Қазтуған») * Қазтуған туып-өскен жер аттары: («Еділ, Жайық, Ойыл») * Қазтуғанның жыры:(«Еділ») * «Қайран менің Еділім» деп еңіреп өткен жырау: («Қазтуған») * « Боташығы бұзаудай, Боз сазаны тоқтыдай» -деп Қазтуған жырау мадақтаған өзен атауы: («Еділ») * «Бұлт болған айды ашқан, Мұнар болған күнді ашқан» - деген үзіндіде Қазтуған айтып отыр: («Өзі туралы») * «Қарағайдан садақ будырып, Қылшанымды сары жүн оққа толтырып, Жанға сақтау болған жұрт,» - деген өлен шумағында Қазтуған жыраудың айтқан мәселесі («Туған жер») *Қазтуған: «Азамат ердің баласы, Жабыққанын білдірмес. Жамандар мазақ қылар деп» - деген өлен шумағындағы қозғаған мәселесі: («Ерлік, елдік») * Арғымақтың баласы, Арыған сайын тың жортар. Арқамнан қосым қалар деп, Ақ дария толқын күшейтер» - деген үзінді алынған өлен: («Белгілі биік көк сеңгір») * «Салп-салпыншақ анау үш өзен» толғауының авторы: («Қазтуған») * «Жарлысы мен байы тең, Жабысы мен тайы тең, Жары менен сайы тең...»-деген үзіндіде айтылған өзен немесе өлеңнің аты: (Қазтуған жырау) («Салп-салпыншақ анау үш өзен») * «Жабағылы жас тайлақ Жардай атан болған жер. Жатып қалып бір тоқты Жайылып мың қой болған жер...» деген өлен : («Қазтуғанның «Салп-салпыншақ» толғауы) *Қазтуған туралы толғауда: «Жауды көрсе жайнаған, Жай тасындай қайнаған. Еділде тұрып оқ атса, Жайыққа түсіп жоғалған» - деп қозғаған мәселесі: («Ерлік») Шалкиіз жырау Тленшіұлы (1465-1560) Туғун жері: Жайықтың шығыс беті. Толғаулары: «Би Темірге бірінші толғау» «Жел, жел есер, жел есер» «Ағынды сулар, аймақ көл» «Жауынды күні көп жүрме» «Қоғалы көлдер, қом сулар» «Алаштан байтақ озбаса» «Шығармақ бұлт жай тастар» «Балпаң, балпаң басқан күн» «Асқар ,асқар, асқар тау» «Жебелей жебе жүгірген» «Жалп-жалп ұшқан жапалақ» «Ер шобан» т.б «Ор,ор қоян, ор қоян...» Осы толғаулар енген жинақ: («Алдаспан», «Жазушы баспасы») *Шалкиіздің өмір сүрген уақыты: (1465-1560 ж.ж) * Шалкиіз жырау өмірге келген жер: (Жайық) * Шалкиіз жыраудың өмір сүрген ғасыры (ХҮ – ХҮІ ғ) * Жиһангез атанған жырау: (Шалкиіз) * Шалкиіз жырларының басты тақырыбы (Ел бірлігі) * «Ғабіл төре ел бастар Батыр жігіт жау бастар Аға жігіт қол бастар Шешен адам сөз бастар» - деген өлең шумақтың иесі: (Шалкиіз) *«Ғаділ төре ел бастар» деп ел тағдыры, болашағы, әділ басшыға байланысты деп ой түйген жырау: (Шалкиіз) * «Батыр жігіт қол бастар» - деп ерлікті, батырлықты жырына ту еткен жырау: (Шалкиіз) *Би Темірге жыр арналған жырау : (Шалкиіз) * «Сен - алтынсың, мен - пұлмын, Сен – жібексің, мен – жүнмін» - деген жолдарды Шалкиіз арнады: (Би Темірге) *Шалкиіз толғау шығарды: (Темірге) * Темір бидің көмекшісі болған жырау: (Шалкиіз) *Шалкиіз арнап толғау шығарған батыр: (Ер Шобан), «Ер Шобан» шығармасының авторы: (Шалкиіз) * «Есендікте малыңды бер де, батыр жи Басыңа қыстау іс түссе Дұспанның қолы жете алмас!» - деп Шалкиіз жырау көтеріп отырған мәселе : (Бірлік - ынтымақ) *«Жағаға дұспан қолы тимеске, Артында туысқанның көбі игі, «Асау тулап жықпасқа, Арты айылдың беркі игі» - деген үзінді алынған шығарма: («Жауынды күні көп жүрме») *«Жаманға жақыным деп сөз айтпа, Күндердің күні болғанда Сол жаман өз басыңа айғақ-ты!» - қай шығармадан алынған : ( «Жауынды күні көп жүрме») *«Ағайынның ішінде Бір жақсысы бар болса, Қолқалаған көп жаман Сол жақсыны көре алмас» - деген шумақ авторы: (Шалкиіз) «Жалп – жалп еткен жапалақ Жазы да кімге жолдас болмаған?» «Саздауға біткен қара ағаш, Кімдерге сайғақ болмаған?» «Жағы түкті жылқы айуан, Иесін қайда жаяу салмаған?» «Жағаңа жалаң жібек байлаған, Арулар кімнен қалмаған?» - деген үзінділер алынған шығарма : («Қоғалы көлдер, қом сулар») *Шалкиіз жыраудың «қоғалы көлдер, қом сулар» толғауының не жайында: (Өмірдің өткінші екендігі) * «Қоғалы көлдер, қом сулар» толғауында дүниенің үнемі бір қалыпты тұрмайтындығын айтып, болашақ ұрпаққа өмірден аларыңды алып, береріңді беріп қал деген ой айтқан жырау: (Шалкиіз) *Шалкиіз жыраудың: «Бір жақсымен дос болсаң, Азбас-тозбас мүлкі етер Бір жаманмен дос болсаң, Күндердің күні болғанда Жімле ғаламға күлкі етер» - деп көтерген мәселесі: (Достық, жолдастық жайлы) *«Жел астына қарасам, Қоға менен тал өсер Ораздының ұлы өсер» «Кенелемін деген жігіттің Сүбеде алтау-жетеу ағайыны тез өсер» «Сүйейін деген жігіттің Жылқы ішінде екі арғымағы тең өсер» - деген үзінділер алынған: ( «Жел, жел есер, жел есер» шығармасынан) *«Толарсақтан саз келсе Қажымай оған жүретін. Қабырғадан қан келсе Қажымай оған күлетін » Осы үзіндіде айтылады: (Батырлық жайында) *«Ағайынның ішінде Бір жақсысы бар болса, Қоңқалаған көп жаман Сол жақсыны көре алмас» - деген шумақ: ( «Шалкиіздікі») *«Дулығаның төбесі туған айдай болмаса, батыршылық сүрмен-ді» - деп батырлықты жоғары бағалаған жырау: (Шалкиіз) *Шалкиіз шығармашылығына жатпайтын қатар: («Еңсегей бойлы Ер Есім», Жиембетттікі) |