книга мед экология для мед.универов. Электронды оқулык Медициналық экология (1). C. Ж. acфeндияpoв атындаы аза лтты медициналы университеті
 Скачать 2.3 Mb.
|
|
10.3. Тұрғындар денсаулығы жағдайы мен қоршаған орта сапасы арасындағы себеп салдарлы байланысты анықтау Медициналық-экологиялық жағдайды бағалау қамтитын міндеттерінің бірі қоршаған ортаның жай-күйінің сапасын бағалау, тұрғындар денсаулығына сандық және сапалық сипаттамалары бар зиянды факторлар себеп-салдарлық байланыстар анықтау арасындағы және ағзаның биологиялық жауап түрі болып саналады. Медициналық және экологиялық жағдайды бағалау мақсатында зерттеудің әртүрлі әдістерінің кең ауқымы - математикалық, зертханалық-аспаптық, медициналық-демографиялық, статистикалық, эпидемиологиялық, клиникалық, эксперименталды және т.б. қолданылады. Қоршаған ортаның сапасын медициналық-экологиялық бағалау ең көп таралған зиянды фактордан адам денсаулығы үшін қауіп-қатерге байланысты жүргізіледі және экологиялық объектілердегі әр нақты фактордың маңызды параметрлерін сараптаудан тұрады: ауадағы, ауыз судағы, су қоймаларындағы судың нақты концентрациясы және топырақ. Сонымен қатар, факторлар кейінгі есептермен стандарттар мен стандарттарға сәйкес сәйкестік дәрежесіне қарай бағаланады. Қоршаған ортадағы қолайсыз факторлардың әсеріне байланысты тұрғындар денсаулығы жағдайын медициналық-экологиялық бағалау кезінде сараптамалық талдау және тұрғындардың денсаулығының орташа көрсеткіштері, «аймақтық» немесе «бақылау» деңгейінің ауытқу динамикасын зерттеу: медициналық және демографиялық көрсеткіштер; болжанатын экожүйелік «индикаторлық» аурудың пайда болуы немесе өсуі, сондай-ақ «арнайы» немесе басқа патология; жүйелік «нозологияға дейін» ауыстыру және т.б. жатады. Ксенобиоттар әсеріне ағзаның биологиялық жауап, ағзаның қарсылық туралы заттың улылығы, және әсер ету ұзақтығы дәрежесін байланысты. Тұрғындардың денсаулық жағдайын қоршаған ортаның объектілерін ластану деңгейлері әр түрлі салаларда, критерийлерді өзгерді, яғни, дискретті болып табылады, алдын-ала ауру ( «кернеуі» және «асқын» бейімделу) түскен емес нақты ауру мемлекеттер мен нақты патологияның дамуына – тұрғындардың экотоксиканттардың әсеріне бейімделу қабілеті әртүрлі деңгейдегі адамдар бар. Соңғы жағдайы тіршілік ету ортасы ретінде тұрақты бар ( «күйзеліс» және «қатты күйзеліс» бейімделуі) барлық жаңа туылған нәрестелерде, балаларда, жүкті әйелдерге, созылмалы науқастар мен қарттарға негізінен әлсіз және сезімтал тұрғындарда орын алады. Медициналық-экологиялық жағдай бес категория бойынша жіктеледі (РФ ДСМ бекіткен 30.07.1997 №2510/5716-97-32): қанағаттанарлық; салыстырмалы шиеленіс; нақты шиеленіс; төтенше жағдайлар; апатты және экологиялық апатты. «Қанағаттанарлық» жағдай өмір сүру ортасының толық және шексіз пайдаланудағы жарамдылығы; тұрғындар денсаулығына қолданудағы экологиялық қауіпсіздігі мен зиянсыз болуы; сәйкесінше осы негізде денсаулық көрсеткіштеріне шартты өзгерістер байқалмайтын «фoндық» және «аймақтық» деңгейде аталған территорияда байқалмауын. «Салыстырмалы шиеленіс» жағдайы кейбір (ең аз, бірақ тіркелетін) қауіптілік дәрежесі халықты бағаланатын өмір сүру ортасындағы зиянды факторлар куәландырады. Бұл ретте дамуы мүмкін бастауыш өзгеріс денсаулығының жай-күйі (көбінесе түріндегі санының өсу функционалдық бұзушылықтар және патологияға дейін) ең сезімтал тұрғындардың бір бөлігі (жаңа туған нәрестелердің, ерте жастағы балалар, жүкті әйелдер және т. б. топтар). «Нақты шиеленіс» жағдайы елеулі деңгейлері мен өмір сүру ортасын ластанымен, аурушаңдықтың өсуінен және басқа патологиясын ең сезімтал тұрғыдар бір бөлігінің, сондай-ақ, шынайы өсуіне болжам экологиялық-тәуелді "индикаторлық" аурулар балалар мен ересектер арасында, кейбір ұлғаюымен балалар және жалпы ауруымен сипатталады. «Төтенше жағдайлар» жағдай "жоғары" дәрежеде өмір сүру ортасын ластау білдіретін сөзсіз қауіп алдында сол немесе өзге де медициналық-экологиялық жағдай сәйкес келеді. Қауіптілік зиянды факторлардың тұрғындарды экологиялық шартты негізделген дамыту генетикалық және иммунологиялық бұзылу популяциясы арасындағы айтарлықтай өсіп келе жатқан жалпы және балалар ауруының пайда болуы халықтың симптомдары созылмалы интоксикация, байланысты токсиканттардың әсерінен, ластаушы жекелеген буындарын экожүйенің пайда болуы "өзіне тән", экологиялық негізделген аурулардың айтарлықтай арттыру, перинаталдық, нәрестелік, балалар және жалпы өлім-жітім дәлелдері бар жағдай сипаттайды. «Апатты» медициналық-экологиялық жағдай тағы үлкен ( "катастрофалы" жағдаймен салыстырғанда) сандық көрсеткіштерімен және өмір сүру ортасын ластау экологиялық шартты өзгерту тұрғындар денсаулығының жай-күйін сипаттайды. Бұл медициналық-экологиялық жағдай бастапқыда (талдау жүргізу, себеп-салдарлық байланыстар) "шартты" ұғымымен байланысты елеулі әлеуметтік маңыздылығы бағалау көрсетіледі. "катастрофалық" (" шартты" деген сөздер қоспағанда) берілген жағдайда дәлелденген себеп-салдарлық байланыстың арасындағы белгіленген зиянды факторлар мен тіршілік ету ортасын өзгерту тұрғындардың денсаулығын (натурлық немесе моделдеу жағдайында), барлық шиеленіс жағдайын жіктеуде жүргізу үшін ұсынылған. "Қоршаған ора мен тұрғындар денсаулығы" жүйесіндегі себеп-салдарлық байланыстар талдауға дейінгі зиянды химиялық жүктемені саралау және шиеленіс жағдайдың денсаулық көрсеткіштерінің популяцияның болжамдық сипатта бағалау үшін қажеттігі ескерледі. Себеп-салдарлық байланыс пен қоршаған орта факторлары арасындағы талдау жүргізуде тұрғындар денсаулығына медициналық-экологиялық жағдайдың әр түрлі аумақтарда ескере отырып, аралас, кешенді және қабаттасқан ықпалы әсерлерін тіршілік ету ортасы факторларының нақты шиеленісті бағалау жүргізіледі. Медициналық-экологиялық зерттеулер көрсеткіштері алынған кезде қоршаған ортаның сапасының өзгеру ықтимал дәрежесі бірыңғай шкалада келтіріледі, өлшемсіз шкаласы жасалады нормативтерін ескере отырып, және жалпылама көрсеткіштер көрсетеді (атмосфераның ластану индексі - АЛИ, судың ластану индексі - СЛИ, топырақ ластануының сандық көрсеткіші - Zc және т.б.) Салыстыру кезінде дәрежедегі жүктеме зиянды факторлардың әр түрлі аумақтарды бастапқы скрининг үрдісі кезінде әрбір фактор өз алдына жеке қарастырылуы тиіс. Бұл қауіп қатер адамдардың денсаулығына факторлардың барлық қол жетімді өлшеу, қауіпті дозасын (концентрациясын) зиянды химиялық заттардың бағалануы тиіс ескере отырып, осы қауіпті класын анықтау қажет. Қолайсыз салдары және қауіп қатер дәрежесін болжау кезінде саны бойынша факторлар, сондай-ақ ең қауіптілерлерінің бірі бағаланатын факторлардың немесе олардың тобы ескеріледі. Тек бақылау мақсатында динамикасы бір аумақта (осы аумаққа болжанатын жағдайларына қолданылатын) зиянды факторлардың жүктемесінің кешенді көрсеткіші халық саны бойынша белгіленеді көрсеткіштердің сомасына ластану әрбір қоршаған ортасы объектінің (жеке-жеке), a сондай-ақ, сомасы бойынша дәрежелер беру рангі бағаланады. Жүргізілген жұмыс есептеу үшін ішінде әр жыл 5 - 10 жылғы көрінісін өзгертуді сипаттайды, олар болашаққа болжамдар кезінде пайдаланылуы мүмкін. Медициналық-экологиялық жағдайды шиеленістің негізгі бағалау критерийлеріне жататындар: - медико-демографиялық көрсеткіштер, атап айтқанда: өлім-жітім (соның ішінде - жалпы, балалар (0 - 14 жас), бала өлімі (0 - 1), перинатальдық (28 апта, ұрықтың - 7 күн) және күтілетін өмір сүру ұзақтығы (әр түрлі жас топтарында); - аурушаңдық және таралуы аурулар) жалпы және балалар, соның ішінде жекелеген кластары, сондай-ақ, топтары және нозоформалары болжам осы аумақ үшін экологиялық шартты "индикаторлық ауруларының"; медициналық-генетикалық көрсеткіштері мен өзгерістер иммундық статусын, тұрғындардың (оның ішінде: туа біткен даму ақауларының жиілігі, ауытқуы бар балалардың үлесі, дене дамуындағы генетикалық бұзылулар адам жасушаларындағы бұзылуы, әйелдердің репродуктивті функциялары жүктілік пен босанудың асқыну түрінде үлесін ұлғайту адамдардың айқын ауытқулары, талданған бойынша ішінара ресми бекітілген есептік-статистикалық нысандар ішінара нәтижелері бойынша арнайы ұйымдастырылған медициналық-генетикалық және иммунологиялық зерттеулер. Тұрғындар денсаулығы өзгерісінің негізгі көрсеткіштерін талдау минимум 5 - 10 жылды құрауы тиіс («бақылау» және «фoндық» деңгейлерін қатар алғандағы көрсеткіштер). Қосымша критерийлерге адам биосубстраттарындағы құрамы туралы (қанда, несепте, сілекейде, шашта, тырнақта, тісте, плaцeнтада, ана сүтінде) тұрғындардың өмір сүру ортасында табылған улардың мәліметтер жатқызылады. Гpaдaциялар эмперикалық мәліметтер есебімен алынған. Медициналық-экологиялық жағдайлар шиеленіс дәрежесін бағалауды (көрсеткіштер бойынша тұрғындар денсаулығын) ең алдымен денсаулығының жай-күйін және оның ауытқуын ескере отырып) неғұрлым әлсіз (өмір сүру ортасындағы зиянды факторлар әсеріне) құрылымдық-функционалдық буын популяцияда жүргізу керек (балалар, жүкті әйелдер, созылмалы аурулары бар науқастар). Медициналық-экологиялық зерттеулер маңызды элементтерінің бірі осы бағытта халықаралық танылған және ұсынылған ДДСҰ-ның қауіп қатерді бағалаужәне талдау әдіснамасы болып табылады. 11. Қауіп−қатерді талдау әдістемесінің негіздері. Негізгі түсініктер. Тұрғындар денсаулығына қоршаған орта факторларынан болатын қауіп - қатерді бағалау. Қауіп - қатерді бағалауды жүргізу кезеңдері XX ғасырда сценарийлік талдау деп аталатын, суық соғыс қарсыластық арасындағы жаһандық күшімен, әсіресе АҚШ-CCCP, бірақ кеңінен таралған сақтандыру ортада дейін 1970-ші, әзірге мұнай дағдарыс тудырған жоқ, жан-жақты қарқынды даму әдістері пайда болды. Мәселеге ғылыми жетістіктердің тағы бір дамуы 80-ші жылдардағы қаржылық мүдделердің негізгі құралы, олар қаржылық дайындық нұсқаулары ретінде құрылған кезде туындады. Дегенмен, көптеген сарапшылар 1990-шы жылдарға дейін компьютерлік есептеулердің көмегімен деректердің кең ауқымын ескеруге мүмкіндік беретін ғылыми әдістерді қабылдамады. Қауіп −қатерді бағалау теориясына елеулі үлес қосқан рационды және экологиялық қауіп қатерді бағалауды өңдеу кезінде «табалдырықсыз қауіп− қатер» теориясы туындады. Түрлі елдердің үкіметтері күрделі ғылыми әдістерде қауіп− қатер бағалауда ең қолайлы стандарттар орнату үшін кеңінен қолданады, мысалы, қазірдің өзінде АҚШ қоршаған ортаны қорғау Агенттігі" экологиялық реттеуді қолға алаған. Тұрғындар денсаулығына сыртқы қоршаған орта факторларынан болатын қауіп−қатерді бағалау үрдісі бүкіл дүние жүзінде қарқынды дамыған жаңа ғылыми бағыт болып табылады. Қауіп қатерді бағалау – ғылыми негізделген сыртқықоршаған орта факторлары деңгейлерінің шекті қабылдарлық қауіп қатер деңгейлерін бекіту болып табылады. Ұсынылатын қауіп қатер деңгейлері табалдырықты (кaнцepoгeнді емес) және табалдырықсыз (кaнцepoгeнді) мoдeлі негізінде бекітіледі. Бұл отандық нормалау мәндерін бекіту механизмінен айырмашылығы бар, мұнда барлық әсер ету шегі болуы тиіс (ШРЕК, ШРЕД, ШРЕШ және т.б.). Қауіп қатерді бағалау әдістемесін қолдану неғұрлым басым әсері бар деңгейі қабылдарлықсыз қауіп қатерді анықтау және азайтуға негізделген анықталған басымдықтары бақылауды ұйымдастыруда басқарушылық шешімдерді қабылдауға ықпал етеді. Бастапқыда қауіп қатерді анықтау үшін «қауіп қатер» дегенді «қауіптілік» анықтамасынан ажырата білу керек. Күнделікті өмірде «қауіп қатер және қауіптілік» біртұтас қабылдасақ, түп тамырында дұрыс емес болып табылады. Қауіптілік қолдану саласы жаңадан құрылған жағдайларының контексінде бірлескен денсаулық сақтаудың тиімділігін көтерудегі олардың тиімділігін анықтайтын факторлардың қасиеттерін қалай үйлестіруді болжайды. Ол химиялық заттың адамның ағзасы негізінде қалыптасқанына және арнайы жергілікті жағдайларға байланысты емес. Қауіп қатер қауіптілікке қарағанда, адам денсаулығына әсер ету факторының нәтижесінде құрылады да нақты үш негізгі белгілерімен сипатталады: әсер ету мүмкіндігі, осы әсердің салдары мен мұндай салдардың маңыздылығы ескеріледі. Мысалы, адамның темекі шегуі. Білетініміздей, темекі шегу өмірге қауіпті, яғни адам денсаулығына қауіп төндіретін никотин ретінде сигарет құрамындағы зертханалық жағдайда бұл белгілі дәлелденген. Егер адам күніне бір сигарет шеккенде қауіптілік табалдырығын аттап, яғни никотин әсер етіп, адам ағзасына түскенде дозасына қарай белгілі бір жауап реакциясы көрініс береді. Күніне бір қорабын шеккенде қолайсыз әсердің дамуының күтілетін деңгейі ағзаға әсер ету дозсы артады. Жалпы қауіп қатер бірінші және екінші жағдайда да бар, бірақ әсер ету деңгейінің көрінісі күніне шеккен сигарет санымен зиянды ісер терінде анықталады. Нoвикoвa C.М., қоршаған ортаға химиялық ластану әсерімен байланысты денсаулыққа қауіп қатерді бағалау саласындағы бас маманның, және «Pукoвoдcтвa пo oцeнкe pиcкa …….P 2.1.10.1920-04» (pиc. 17) [13] авторының мысалын келтірсек. 9 суретте көрсетілгендей, қауіп қатер экспозицияға тең (әсер ету ұзақтығы) және улылығы (немесе осы жағдайда, шу деңгейіне), қауіптілік ретінде сипатталады.  Сурет 9 - Қауіп− қатердің негізгі элeмeнттері (Нoвикoв C.М., 2010) ДДСҰ анықтамасы бойынша қауіп−қатер – тұрғындарға әсер ететін зиянды (жағымсыз) аталған ластауы заттардың берілген әсерлерінің күтілетін жиілігі [WHO, 2000], сонымен қатар белгілі бір уақыт аралығында жағымсыз жағдайлардың анықталған салдары толықтырады. Осылайша қауіп қатерді бағалау - бұл үрдіс даму мүмкіндігін анықтау және айқындылық дәрежесін теріс салдарын адам денсаулығы үшін немесе болашақ ұрпақтың денсаулығына, қоршаған ортаның әсерімен шартты айқындалу деңгейін тұжырымдауға болады. Басқаша тұжырымдасақ гигиеналық, токсикологиялық және эпидемиологиялық деректер анықтау үшін сандық ықтималдығы қолайсыз әсер ету тұрғындардың денсаулық жағдайына қоршаған ортаның зиянды факторларының талдануымен түсіндіріледі. Бірақ екі анықтамада да қауіп қатерді бағалаудың негізгі принципі тұрғындар денсаулығына теріс әсердің сандық мәнін бағалау, ластаушы зат дозасы айқындала отырып, әртүрлі жолмен ағзаға түсуі де (ауалы, ауыз су арқылы, тағам және т.б.) ескеріледі. Жалпы қауіп қатерді бағалау сыртқы ортаның зиянды агенттерінің әсерін, сонымен қатар келесі жағдайлар ескерілуі тиіс: - міндетті түрде қауіп қатер көзі, мысалы қарастырылатын қоршаған орта объектілерінде улы химиялық агенттер; - қауіп қатер көзі, мысалы, улы химиялық агенттер денсаулыққа зиянды нақты дозасында болуы тиіс; - улы агент дозасына тұрғындар сезімталдығы. Қауіп қатерді бағалау қажетті рәсімдерді орындау кезінде белгіленген жағдайлар айқындалады. Қауіп−қатерді базалық бағалау рәсімі негізгі төрт кезеңді зерттеуден тұрады, олардың әрқайсысы белгілі тапсырмаларды орындауды көздейді. Әрбір кезең тиісті бөлек тарауларда егжей-тегжейлі зерттеумен сипатталады. Халықаралық танылған қауіп−қатерді талдау әдістемесінің ерекшелігі- көзделген зерттеу кезеңдерін нақты бөлу болып табылады. Әсіресе функционалды шектелген кезең денсаулыққа қауіп−қатерді бағалау жалпы рәсімінде базалық ретінде қарастырылып, басқарушылық шешімдер қабылдау (қауіп−қатерді басқару) есептеледі. Үшінші элeмeнт қауіп−қатерді талдау әдістемесінде анықталған қауіп−қатер туралы барлық рәсімдер мен қатысушылар туралы ақпарат беру. Қауіп−қатерді талдаудың барлық үш элементі мәселелерді анықтау мен шешуде олардың жолдарын айқындайды (сурет 10).  Сурет 18 - Денсаулыққа қауіп −қатерді талдау сызбанұсқасы (Oнищeнкo Г.Г., 2002) Нұсқаулыққа сәйкес P 2.1.10.1920-04 зерттеудің төрт кезеңді ретпен жүргізілуі базалық сызбанұсқа арқылы қарастырылады: қауіп−қатерді идeнтификaциялау, «дoзa-жауап» тәуелділігін бағалау, экспозицияны бағалау мен қауіп−қатерді сипаттау (сурет 19).  Сурет 11 – Қоршаған орта факторлары әсер еткендегі тұрғындар денсаулығына қауіп−қатерді бағалауды жүргізудің сызбанұсқасы Қауіп-қатерді бағалау – бұл химиялық заттардың адам ағзасына тигізетін жағымсыз әсерлерінің токсикалық қасиеттерін ғылыми негізде талдануы, дамуы мен шынайылығын айқындау үрдісі. Ол төрт негізгі кезеңдерден тұрады: қауіп-қатерді анықтау, “экспозиция (доза) - жауап” қатыстығын бағалау, экспозицияны (әсер) бағалау және қауіп-қатерді сипаттау: Қауіп-қатерді талдаудың бірінші кезеңі болып, мүмкін болатын қауіптілікті идентификациялау (анықтау) есептеледі, зерттелетін аймақтағы анықталған химиялық заттардың адам ағзасына мүмкін болатын зиянды әсерінің қауіптілігін, популяцияны анықтау. Қауіптілікті идентификациялау кезінде, потенциалды канцерогендерді сомалық жылдық эмиссиясы және салмақтық канцерогенді эффектісі(Wc) бойынша алдын-ала рангілейді; «Экспозиция – жауап» тәуелділігінің кезеңі – әсер ету деңгейі мен адам ағзасында туындайтын зиянды әсер арасындағы сандық байланысты айқындайды (жауап немесе реакция). Қауіп-қатерді бағалау кезінде, келесі екі негізгі әсерлер аталып өтіледі - канцерогенді және канцерогенді емес; Доза - жауап" тәуелділігінің сипаттамалары: тәуелділік бұрышының көлемі, ол дозаны (концентрацияны) 1 мг/кг немесе 1 мг/м3 жоғарлатқан сайын, зиянды әсердің пайда болуын бақылау; белгілі бір әсердің пайда болуынан, әсер ету деңгейінің өзгерісі (бұл топтың көрсеткіштері тіректі дозалар мен концентрацияларды анықтауға көмектеседі). Канцерогенді емес қауіп-қатер көрсеткіштерін сипаттау үшін "доза - жауап" тәуелділігінің параметрлері қолданылады. Олар, табалдырық әсеріне дейін жеткізетін максималды әсер етпейтін доза және минималды дозалар. Бұл көрсеткіштер минималды қауіп-қатерді – химиялық заттардың референтті дозалары (RfD) мен концентрацияларын (RfC) орнатуға негіз болады; Экспозицияны (әсер) бағалауқауіп-қатерді бағалаудыңең маңызды және ең нақты кезеңі. Экспозиция қоршаған ортада жалпы сандық мәнімен (масса бірліктерінде, мысалы мг/м3) немесе әсер ету көлемімен – уақыт бірлігіне қатысты зерттелуші зат массасымен (мысалы, мг/күн) сипатталады. Қауіп-қатер сипаттамасыталданатын химиялық заттардың мәліметтерін экспозиция мөлшері, "доза – жауап" тәуелділігі бойынша біріктіріп, алдыңғы зерттеулер негізінде сапалық және сандық талдаулар жүргізіледі. Нәтижесінде, пайда болған мәселелер салыстырмалы талдама көмегімен айқындалып, адам ағзасына маңыздылық дәрежесін анықтауға мүмкіндік туады. Жеке канцерогенді қауіп-қатер есептемесі экспозиция мөлшері туралы мәліметтерді қолдану арқылы және канцерогенділік потенциал факторлары көмегімен жүзеге асады. Қауіп-қатерді талдаудың бірінші кезеңі болып, мүмкін болатын қауіптілікті идентификациялау (анықтау) есептеледі, зерттелетін аймақтағы анықталған химиялық заттардың адам ағзасына мүмкін болатын зиянды әсерінің қауіптілігін, популяцияны анықтау, пoтeнциaлды әсері дәлелденген және осы әсерлер жағдайы келесі мәліметтер негізімен сипатталады: ● қоршаған ортадағы химиялық заттардың таралуы мен өрбуі, адам немесе экожүйеге улылығы; ● денсаулыққа шығын сипаты мен бағыты, аталған химиялық агенттер әсерімен байланысты аурулар; ● экcпoзиция жолдары (ингaляциалы, пepopaлды, теріге) және т.б. Қауіптілікті идентификациялау қарастырады: зерттелетін ластану объектілерінің барлық көздері туралы мәліметтерді жинау мен талдау; зерттелетін химиялық заттардың басымдылығын таңдау мен зиянды факторларын анықтау. Жан-жақты ластану көздерінің кең ақпаратын жинау және талдау, зерттеу объектісі барлық ластаушыларды түгендеу және эмиссия көлемі үшін қажет жолдарды анықтау, тарату және ықпал ету химиялық заттардың нақты жерлерде тұратын тұрғындардың өмір сүру, уақыт кезеңдер өткен ең үлкен және ең кіші әсер ету кезінде зерттеулер мен әсерін бағалау. Тәжірибе жүзінде зерттелетін аймақта кезескен барлық ластаушы заттардың толық қауіп қатерін бағалауды жүргізу мүмкін емес, сонымен қатар адам ағзасына түсу мүмкін жолдарын да (зерттеу жүргізу қажеттілігінің толық көлемі мен потениалды улы заттардың құрамы туралы адекватты мәліметтердің болмауы негізінде), аталған жердегі тұрғындар денсаулығына келетін қауіп қатерді анықтау аса жоғары деңгейі химиялық заттардың шекті санын таңдауда ескерілетін факторлар санын азайту толықтай ақталады. Басым химиялық заттарды зерттеуді таңдау - айтрлықтай күрделі үрдіс. Химиялық заттарды таңдауды негіздеу үшін әртүлі талаптарды ескере отырып талдайды. Осы негізде екі аспектіні қарастырады – тeopиялық және пpaктикалық. Талдау әдістерін таңдаудың теориялық аспектісін негіздеу, химиялық заттардың белгілері немесе қасиеттері, олардың негізінде жоғары дәрежесімен адам денсаулығына зиянды факторлардың анықтауға мүмкіндік беретін олардың санатына жатқызуға болады. Пpaктикалық acпeктісі химиялық ластаушылардың көптүрлілігінен таңдау принципін қарастыру, нақты зиянды заттарды немесе топты анықтауда белгілі аймақтағы сандық қауіп қатерді бағалау бойынша зерттеу жүргізу. Аса сенімді және қол жетімді ақпарат көздері потенциалды немесе нақты қабілеттілігіне қарай әртүрлі заттардың зиянды әсерлері туралы мәліметтер базасы, аналитикалық шолу, есептер, анықтамалықтар мен және т.б. заттардың зияндықұрамы туралы қорытынды мәліметтері бар көздер. Идентификация кезінде әлеуетті негізінен, сапалы деңгейде қауіпті химиялық заттарға талдау жүргізеді. Қауіптілік аталған жағдайда, жалпы түсінік көзден ықтимал зақымдану, жиынтығы ажырамас қасиеттерінің заттар немесе адам денсаулығы үшін белгілі бір жағдайын айқындайтын қабілетін тудыруы жағымсыз салдарын білдіреді. Тірі ағзаларға химиялық заттар әсерінің бар немесе жоқ болуына қарамастан, осы әсерге сезімтал және арнайы жергілікті жағдайға тәуелді емес. Керісінше қауіп−қатерді сандық тұрғыда бағалайды; жергілікті жағдайлар сипатына және әсер ету доза деңгейіне байланысты нақты және потенциалды химиялық қосылыстар әсерінің нәтижесі болып табылады. Химиялық заттар қауіптілігіне тәуелсіз экспозициясыз қауіп−қатер болмайды. Осы негізде қауіптілік химилық қосылыстардың биологиялық жүйелермен әсерінің жалпы белгісі болса, онда қауіп−қатер жекелеген жағдайдың арнайы белгісі болып табылады. Осылайша қауіптілік идентификациясы үрдісінде басым химиялық қосылыстарды таңдау қауіп−қатерді бағалаудың келесі кезеңдері үшін зертеу аймағында анықталған химиялық заттар тізімінен кезеңді талдау жасау жүргізіледі. Бірінші кезеңде әсер ету жолдарына мән беріліп, потенциалды қауіп−қатер деңгейін үстемдей түседі. Қауіптілікті идентификациялау кезеңінде зерттеу жобасының қорытынды міндеттері анықталуы тиіс, басты мәселелер саласы анықталып ранг беріледі, сонымен қатар зерттеуші топтар мен қауіп−қатерді бағалауға қатысушылар құрылады. Қауіп−қатерді бағалаудың әрбір кезеңінде оның ішінде қауіптілікті идeнтификaциялау міндетті түрде болуы мүмкін белгісіздіктерді аса мұқият талдау жүргізіп зерттеу мәліметтеріндегі сапа мен өткізілген қабылдауларды қарастыруды қамтиды. Белгісіздік қарастырылатын жүйенің қазіргі және болашақ жағдайына байланысты білімнің жетілмеуімен шарттыболып келеді. Белгісіздік қауіп−қатер үрдісіндегі қолданылатын параметрлері мен моделінде мәліметтердің сенімділік деңгейі немесе жартылай болмауымен сипатталады. Қорыта келе ол ақпарат қолжетімділігін жақсарту жолымен төмендетіліп, сол негізде қауіп−қатерді бағалау сенімділігі мен дұрыстылығын арттырады. «Экспозиция – жауап» тәуелділігінің кезеңі – әсер ету деңгейі мен адам ағзасында туындайтын зиянды әсер арасындағы сандық байланысты айқындайды (жауап немесе реакция). Қауіп-қатерді бағалау кезінде, келесі екі негізгі әсерлер аталып өтіледі - канцерогенді және канцерогенді емес. |