книга мед экология для мед.универов. Электронды оқулык Медициналық экология (1). C. Ж. acфeндияpoв атындаы аза лтты медициналы университеті
 Скачать 2.3 Mb.
|
|
10. Денсаулық пен аурушаңдықтың мeдициналық-экoлoгиялық аспектілері. Патология дамуы қауіп - қатерлерінің факторлары. Экoлoгиялық тәуелді және экoлoгиялық шартты аурулар Белгілі болғандай, сауықтыру, салауатты өмір сүру мен қоршаған ортаның жағдайы да аурушаңдығы мен өлім-20-50% төмендетеді. Көбінесе, қоршаған және әлеуметтік ортаның факторларының әсеріне байланысты болуы мүмкін ауруларда пайдаланылады терминдер "экологиялық тәуелді аурулар", "экоаурулар", "экопатология", "өркениет аурулары" мен салауатты өмір салтын (Румянцев Г. И., 2012) айтуға болады. Шамамен 20 созылмалы аурулар нақты экологиялық фактордың әсерінен (ауру итай-итай ауруы, Минамата, флюороз және т. б.) этиологиялық немесе себеп−салдарлы ролінде жүреді. Мұндай жағдайларда оның әсер етуі детерменирленген деп атайды. 10.1. Денсаулық пен аурушаңдықтың мeдициналық-экoлoгиялық аспектілері Патологиялық жағдайлардың медициналық және экологиялық аспектілері көп. Олар қоршаған ортаны ластаумен және табиғи шығуымен, өмір салтымен байланысты болуы мүмкін. «Өмір сүру салты» патологиялары мен аутогенді аспектілері. Аталған топқа көптеген аурулар, тікелей немесе жанама түрде, қозғалыс белсенділігінің бұзылуы мен ауытқулары, тамақтану, демалу мен еңбек режимі, шамадан тыс дене жүктемелері, психикалық эмоционалды күйзелістер әлеуметтік байланыстармен жүріп отырады. Бұл факторлар көптеген психикалық жүйке және гормоналды, жүрек-қантамыр жүйесі, қан аурулары, зат алмасу бұзылыстары, ас қорыту жүйесінің аурулары, тірек-қимыл жүйесі аурулары, несеп-жыныс жүйесінің аурулары, жүктілік және босану асқынулары, сондай-ақ басқа да патологиялық жағдайларда көптеген аурулар болып табылады. Аталған аурулармен адамдардың үштен бір бөлігі зардап шегеді. Жер шарының бір миллиардтан астам тұрғыны жүрек-тамыр жүйесі ауруларының әртүрлі нозологиялық түрлерінен зардап шегеді. Әртүрлі елдердегі келген сарапшылардың пікірінше, өмір салты денсаулығына әсер ететін барлық факторлардың үлесі 50-55 пайызды құрайды. Салауатты өмір салтын қалыптастыру оң психо-физиологиялық мемлекетті қалыптастырады. Салауатты өмір салты адамның әртараптандырылған дамуына, тұрақты психо-эмоционалды жағдайға, өмір сүру сапасын жақсартуға ықпал етеді, ол сайып келгенде белсенді ұзақ өмір сүруге ықпал етеді. Жақсы ойлар денедегі физиологиялық үрдістерді жақсартады. Жан-жақты емес өмір салты, керісінше, жағымсыз психо-физиологиялық жағдай мен патологиялық жағдайларға әкелетін жағымсыз эмоциялардың жинақталуына әкеледі. Қоршаған орта ластануымен байланысты патологиялар. Қоршаған ортаның ластануы адам денсаулығына әсер ететін теріс фактор болып табылады. Адамдар өмір бойы жиі қалдықтар мен түрлі қоқыс өзін қоршаған қажетінен артық мөлшерде пайдаланады. Осындай жағдайларда адам айналасында биотикалық орта қалыптасты. Нәтижесінде, мал шаруашылығымен, қоршаған ортаның ластануы, әртүрлі микроағзалар, саңырауқұлақтар, шыбындар, тарақандар, биттер, кенелер, бүргелер, тышқандар, егеуқұйрықтар, торғай, қарғалар, эндопаразиттер, гельминттер жинақтала бастады. Олар антропогендік түрлі органикалық заттармен шыққан және сонымен бірге табиғаттың биотикалық циклына түседі, сонымен бірге жұқпалы және паразиттік аурулардың тасымалдаушысы болып табылады. Санитарлық жағдайлардың гигиеналық білімдерін дамыта отырып, күшті дезинфекциялаушы және мамандандырылған улы заттар (биоцидтер мен пестицидтер) қолданыла бастады, бұл қоршаған ортаның ластануының сапалы өзгеруіне әкелді. Қоршаған ортасында, биогенді органикалық, патогенді және инфекциялық және паразиттік аурулардың салмағы төмендеді, бірақ сол уақытта ластану синтетикалық ластағыштар зиянды органикалық емес заттардың, ксенобиотиктер, және басқа да техногендік радионуклидтердің агенттер өсті. Табиғи қоректік ластағыштар адам иммундық жүйесі қалыптасқан болса, онда адамдардың заманауи ластаушы жеткілікті тиімді емес, қорғаныс, детоксикация және жою тетіктері арттыру химиялық дене ауыртпалық жеңе алмайды. Сонымен қатар, мутагенді қасиеттері бар көптеген синтетикалық ластаушылар патогендік микроорганизмдерде және басқа да агенттерде қауіпті өзгерістерге әкелуі мүмкін, мысалы, «сиыр құтыруы», адамдағы Крейцфельда-Якоба синдромы және т.б. тудырады. Қауіптіліктің жоғары деңгейінің тәуелсіз санаты қарулы қақтығыстар, терроризм, техникалық апаттар, табиғи апаттар және экологиялық апаттарға байланысты химиялық немесе физикалық агенттердің өткір зақымдануының айқын белгілері болып табылады. Күнделікті өмірде адамға антропогендік шығудың әртүрлі факторларының ұзақ мерзімді аралас әсерінің нәтижесінде туындайтын денсаулығының нашарлауы анық көрінетін белгілері жоқ. Бұл жағдайда жиі симптомдар экологиялық емес этиологияның басқа патологиясының аясында болады. Осыған байланысты, аурудың этиологиясына антропогендік ластану үлесін анықтау және жиі кездесетін ауруларды анықтау қиынға түседі. Адам патологиясының табиғи экологиялық аспектілері. Бұл патология топтары негізінен халық арасында аурулардың таралуының климаттық және географиялық факторларымен байланысты. Шығу себептері бойынша олар үш санатқа бөлінеді. Ағзаның қалыпты өмірлік белсенділігі мен патологиялық үдерісті дамытудың бұзылуының тікелей себебі болып табылатын белгілі бір табиғи аймаққа тән абиотикалық факторлар. Мысалы, «полярлық ентігу» жылу инсульт, тау ауруы, жағдайлар салдарынан ерекшеліктерін біріктіру радиациялық фон, геомагниттік өрісті толқындардың таралу тектоникалық толқын және басқа да факторлар адам денсаулығына қолайсыз болып табылады. Тағам өнімдері немесе ауыз сумен жеткілікті маңызды қоректік заттар тамақтану, байланысты бұзылыстары болып табылады. Мұндай жергілікті жағдайларға осындай топырақтың химиялық құрамын сияқты көптеген, өсірілген дақылдардың түрлері, ауыл шаруашылығы, астық өңдеу және пісіру дәстүрлерін байланысты болады. Сонымен қатар, дұрыс тамақтанбаудан байланысты патологиялары бірге, осындай гиповитаминоз, тағамдық анемия және эндемикалық зоб сияқты жекелеген азық-түлік компоненттерін орындамаған нақты белгілері бар. Сонымен қатар, қант диабеті, атеросклероз, гипертония, және табиғи әсіресе байланысты қоспағанда қатерлі ісік кейбір нысандары факторлар әсер және әлеуметтік таралуы мүмкін. Тіршілік ету ортасының биотикалық компоненттеріне байланысты аурулар. Олардың этиологиясы - вирустар, бактериялар, протозовалар, саңырауқұлақтар, түрлі паразиттер, олардың тасымалдаушылары және аралық иелері, бұл агенттердің шабуыл мен паразиттік аурулардың таралу географиясына байланысты таралуы. Жиі бұл аурулардың этиологиясы патогенді ағзалардың экологиясы мен олардың преноптары, қоршаған орта, олардың көбеюі мен қоныс аудару циклі арқылы анықталады. Сонымен қатар табиғи факторларға қосымша антропогендік компонент болып табылады. Бұл олардың адамдар, көші-қон, байланыс жиілігі, препаратпен тасымалдаушы агенттерді әкелу, санитарлық-гигиеналық жағдай, иммунитеттің күйі байланысты болып табылады. Көптеген қауіпті жұқпалар бүгінгі күнге дейін жеңіліске ұшырағанымен, соңына дейін жойылмайды. Патогендік ағзалар мен олардың тасымалдаушылары толығымен жойылмайды. Тұмау, вирустық гепатит, безгек, туберкулез, дифтерия және басқа да салыстырмалы түрде жақсы зерттелген инфекциялық аурулар сияқты жұқпалар, оба, сібір жарасы, туляремия, жергілікті тырысқақ, тирфус, құтыру, сары безгек, энцефалит инфекциялық аурулары жақсы зерттелгенімен ошақтары тіркеліп отырады. Эпидемиологиялық шиеленіс сақталуда, өйткені адам популяциясының тығыздығы өседі, ағзаның қарсыласуының төмендеуі аясында адамдардың үлкен топтарының көші-қоны өседі. Сондықтан кейде қауіпті инфекциялардың қайталануы және жаңа жұқпалы аурулардың пайда болуы байқалады. Иммунологиялық ақпаратпен генетикалық аппаратты шамадан тыс жүктеуге және әртүрлі агенттерге мыңдаған антиденелердің генінің өндірілуіне байланысты заманауи адамның иммундық жүйесі қоршаған ортаның жаңа зиянды факторларымен күресе алмайды. Микробзенозда үнемі өзгеріп отырады, соның нәтижесінде ЖИТС, эбола безгегі және прион инфекциясы сияқты ауруларға алып келеді. Адамның иммун тапшылығы вирусы демографиялық жарылысқа және жыныстық революцияға табиғаттың жауап ретінде қарастырылуы мүмкін. 10.2. Экoлoгиялық тәуелді және экoлoгиялық шартты аурулар Денсаулық сақтау жүйесiн жан-жақты талдау жүргiзу жүйесiнде мониторинг жүйесiнде аурулардың экологиясына, экологияға тәуелдi ауруларға қатысты ақпарат; әлеуметтік-маңызды патология; тұрғындарға қоршаған ортаға және басқаларға резерв жасау ескерiлуге тиiс. Қоршаған ортаның беймәлім сипаты туралы жеке білімдерін жоғарылату нәтижесінде экологиялық тұрғыдан тәуелді емес аурулар біртіндеп экологиялық шартты аурулардың балансына ауысады. Алдыңғы тараудан келер болсақ, қоршаған орта факторы дамуында және патологияның жеке дамуында қауіптілік факторы болуы мүмкін. Адамға ауру тудырмайтындығына қарамастан, кейбір жағдайлар ол ауруды дамытады егер тұқым қуалаушылық, ағзаның қарсы тұруының болуы, инфекцияға төзімділік және т.б. сияқты нақты жағдайлар болса. Айтылғандарды ескере отырып, қауіптілік факторы кез келген шығу тегі (тұқым қуалаушылық, кәсіби зияндылықтар, экологиялық, әлеуметтік және т. б. факторлар), қабілетті белгілі бір жағдайларда итермелейді немесе даму қаупін арттырады, және асқынған бұзушылықтар денсаулығының жай-күйі болып табылады (Румянцев Г. И., 2007). Қауіп−қатер ерікті (автомобильді жүргізу, темекі шегу және т. б.), еріксіз (ластанған ауаны тыныстау), табиғи (радон), жасанды (синтетикалық заттар), белгілі (тұрмыстық жуғыш заттар), экзотикалық (микроағзалар, гендік инженерия өнімі), созылмалы, авариялық (апат), көрінетін артықшылықтары (шашты бояғыштар) (газтәрізді қалдықтарды жағатын пештер), өзін өзі бақылайтын (автомобиль жүргізу), басқа жағдайлармен бақыланатын (атмосфералық ауаның ластану), ақталмайтын (ең төменгі аталған жағдайда), ақталмайтын (максималды нақты жағдай немесе балама бағалау). Көптеген соматикалық әсерлер (туа біткен ауытқулар, аллергиялық реакциялар және т. б.) көптеген факторлардың полиэтиологиялық әрекетімен пайда болады, стохастикалық (болуы мүмкін) немесе соматостохастикалық. Кейбір созылмалы жұқпалы емес аурулар (гипертониялық ауру, атеросклероз, созылмалы бронхит, бронхит демікпесі және т. б.) бар көп факторлы этиологиясы бар сондықтан, көбінесе дәлелдеуі қиын байланыс аурудың дамуы алдыңғы жағымсыз қоршаған орта факторларының әсер етуі. Мұндай жағдайларда болжауға даму қаупін сол немесе басқа патология болады белгілі бір ықтималдығы бар. Осылайша, қауіп−қатер зиянды әсерін денсаулық – бұл даму ықтималдығы жағымсыз әсерлерін денсаулығы үшін белгілі бір деңгейде ықпал ету ұзақтығы, қоршаған орта факторларының қарай өсу әсер ету қауіп−қатері артуда. Қауіптілік факторы тұқым қуалаушылық, өмір салтына сыртқы орта факторларын әсер етуіне биологиялық факторлар (жасы, жынысы, ағзаның қарсы тұруын болуы, созылмалы аурулар және т. б.) арта түсуде. Шегі жоқ әсерімен мутагендік және канцерогендік факторлардың спецификалық стохастикалық әсерлері пайда болады. Олардың пайда болуы жеке және популяциялық сандық мәнімен сипатталады. Қоршаған орта факторлары модифицирлеуші рөлін атқара отырып, , аурудың клиникалық көрінісін өзгертеді және созылмалы аурулары жүрін қиындатады. Мұндай жағдайда қауіп қатер белгілі бір фактор әсерімен өзгереді басқа фактордың қатысуымен әсер ету түрі де өзгереді. Сонымен қатар, азот тотықтарымен атмосфера ауасының ластануында тыныс алу функцияларының бұзылуы созылмалы респираторлық аурулармен зардап шегетін науқастарда қиындай түседі. Зерттелетін фактордың араласуы әсер ететін араласушы әсерге ие болуы мүмкін, ол зерттелетін қауіп-қатер факторымен байланысты және патология қаупіне әсер етеді. Мысалы, ауаның ластануының респираторлық ауруларға әсері зерттелсе, араласу факторы адам жасына және темекі шегу, сонымен қатар асбест шаң мен темекі шегуге ұшыраудан өкпе рагы мен плевральды мезолиялардың даму қаупі аралас фактор болып табылады. Аурушаңдық ағзаның ішкі және сыртқы ортасы арасындағы байланысты болуы мүмкін. Бұл олардың коэффициенттерін шешу немесе табиғи тепе-теңдігін бұзуы мүмкін ортада ксенобиотиктердің болуымен артық немесе табиғи химиялық элементтердің тапшылығы туындаған эндемиялық аурулардың тән. Ағза дамуында ауытқушылық және тұрғындар денсаулығын қауіп-қатер экологиялық факторлардың үлес оқыған бұзылуынан, климаттық және аумақтың географиялық, экономикалық және басқа да көптеген мүмкіндіктері түріне байланысты болады. 8 және 9 кестелерде адамға экологиялық фактрлар әсер ететін патологиялар классификациясы көрсетілген (A.П.Щepбo, 2002.). Аурушаңдықтың пайда болуы ішкі және сыртқы орта арасындағы баланспен эндемиялық ауруларға тән болуы мүмкін. Қоршаған орта объектілерінде артық химиялық заттардың немесе жеткілікті химиялық заттар жоқтығы немесе бөгде қосылыстардың болуы дисбалансты тудыруы мүмкін. Флюороз, тісжегісі, эндемиялық зоб, темір тапшылығы сияқты қысқа мерзімді аурулардың этиологиясы мен патогенезі өте жақсы зерттелген. Дегенмен, басқа аурулардың этиологиясы мен патогенезі айтарлықтай анық емес. Кесте 8 – Экoлoгиялық тәуелді аурулар (Щербо А.П., 2002)
Кесте 9 – Экoлoгиялық шартты аурулар (Щербо А.П., 2002)
Шартты ауруды химиялық экспозициядан дәрігер анықтау үшін тамақ және инфекциялық табиғаты бар бұзушылықтарды тұрғындар денсаулығынан ажырату керек. Экологиялық шартты ауруларға тән белгілер - Кенеттен болатын аурулар. - Аурулардың арнайы симптомдары. - өзіне тән емес белгілері бар аурулар және зертханалық деректер. Инфекциялы аурулардың контактілі берілу жолдары болмауы. Қоршаған орта обьектілеріндегі химиялық заттардың болуымен барлық ауырғандарға әсер ету көздері. «дoзa - жауап» тәуелділігін бекіту (ықтималдылығы артқан не заттың дозасына байланысты ауру күрделілігінің тәуелділігі). Аталған популяциядағы сирек кездесетін аурулар санының артуы. Тұрғындар арасында географиялық таралу сипаты. Ауырғандардың жынысы, жасы, әлеуметтік жағдайы мен басқа да параметрлері бойынша таралуы. Аса сезімтал топ балалар, қарттар мен созылмалы ауруы барлар жатады. Патогенетикалық белгілері бойынша аурушаңдық таралуының қауіп қатері жоғары топтар. Аурушаңдық пен әсер етуші фактор арасындағы уақытша байланыс. Нақты жағдай мен тұрғындар аурушаңдығы арасындағы байланыстың болуы (өндірістің ашылуы, жаңа затты өндіру, қалдықтарды көму және т.б.). Биoлoгиялық нақты расталған жануарларда зерханалық тәжірибемен дәлелденген. Қан ауырған немесе басқа да биосубстратах химиялық заттар немесе оның метаболиттерінің болуы. профилактикалық және емдік іс-шаралар тиімділігі. Сонымен қатар әрбір белгіні жеке-жеке емес, айқындайтын, жиынтығы, экологиялық шарттылығы ауруларды оларды болжауға мүмкіндік береді. | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||