книга мед экология для мед.универов. Электронды оқулык Медициналық экология (1). C. Ж. acфeндияpoв атындаы аза лтты медициналы университеті
 Скачать 2.3 Mb.
|
|
Маусымдық ырғақтар. Бір жыл ішінде ауытқу кезеңімен биологиялық ырғақтар маусымдық, циркуалды ырғақтар деп аталады. Олар жыл мезгілдерінде қоршаған ортаның өзгеруіне ағзаның бейімделуін қамтамасыз етеді. Олар үш топқа біріктірілген әрекет механизміне байланысты ішкі және сыртқы себептер кешеніне негізделген Деряпа Н.Р., 1985). Ағзаның функционалдық жағдайындағы бейімделуі сыртқы ортаны (негізінен температураның) негізгі параметрлері бойынша маусымдық ауытқуды өтеуге бағытталған, өзгерістер, сондай-ақ тұтынылатын тамақтың сандық және сапалық құрамына бағытталған. Орта факторларының сигналды реакциялары. Күннің ұзақтығы, магнит өрісінің қарқындылығы, тұтынылатын азықтың кейбір компоненттері, маусымдық «сенсорлардың» рөлін атқаратын қоршаған орта факторлары ағзада маңызды морфо-функционалдық өзгерістерге әкелуі мүмкін. Бірақ олар дәл осы факторларды бейімдеуге байланысты емес. Маусымдық биоырғақтардың эндогенді механизмдері маусымдық биоритмдер бейімделгіш болып табылады, ол сыртқы ортаның параметрлерінде маусымдық өзгерістерге ағзаның толық бейімделуін қамтамасыз етеді. Адамның өмірінде «қолайсыз күндерді» сәйкестік белгілі бір циклдардан туындайды: физиологиялық (28 күн), эмоционалды (23 күн) және интеллектуалды (33 күн). Әрбір циклды бейтарап және қол жетімсіз фазада оң өзгеріспен аяқталады. Бұл күндер қолайыз деп аталып, ал басқалары арасында бұзушылықтар, эмоциялық бұзылыстар мен жағымсыз әсерлердің пайда болуындағы айырмашылықтар бар. Тұрақты бақылаудың нәтижесінде белсенділік жылдың әртүрлі кезеңдеріндегі әртүрлі белсенді әрекеттерге, циклдік хромосфералық жарылыстарына және күн координатындағы өзгерістерге әсер етеді. Ағзаның биологиялық ырғақтары мен бірлескен күн белсенділігі арасындағы өзара байланыс орнатылды. Күн мен жер арасындағы байланысқа арналған жұмыстар танымал профессор Чижевский Ч.Л. (1897-1964) орын алған. Олар бірлескен сәулелендірудің қарқындылығы ағзадағы биологиялық үрдістердің белсенділігін арттыратынын дәлелдеді. Жоғары белсенділік кезінде күн ауыл шаруашылығыдақылдарына келетін зиянкестер қабылдау арқылы өздерін алаңдатып отырған көптеген эпидемиямен сипатталады. 1930 жылы күн белсенділігі мен тырысқақ белсенділігін талдау нәтижелері бойынша Оңтүстік-Шығыс Азияда болған 1960-1962 жж. Вирустық эпидемиялық жарылыс мүмкіндігін болжады. Оған ұсынған 9 пандемиядан тұмауы 8-і, оның ішінде: Еуропадағы 1968-1969 жж таралған. Жаппай аурушаңдық циклі шамамен 11 жыл, яғни олар күн белсенділігінің үрдістерімен синхронды түрде кездеседі. Күн белсенділігінің өзгеруі және ауа райы жағдайлары созылмалы аурулардың асқынуына әкеледі. Өте жоғары күн белсенділігі кезінде жүрек қантамыр жүйесімен ауыратын науқастардың жағдайы нашарлап, миокард инфарктісінің ықтималдығы жоғарылайды, бұл қан түзілуінің уақытының ұлғаюымен байланысты. Күн белсенділігі кезеңінде жүйке аурулары асқынуының жиілігі мен созылмалы алкоголизммен ауыратындар мазасыздығы байқалады. Мeтeoтpoпты peaкциялар айқын көрініс алатын кешенді нозологиялық бірлік болып табылмайды. Бейімделушіліке жатпайтын синдpoм яғни метеоневроз адаптациядан тыс сипатқа ие. Көптеген метеосезімтал адамдар жалпы денсаулық жағдайының нашарлау мен, ұйқы бұзылысы, мазасыздық, бас ауруы, жұмысқа қабілеттілігінің төмендеуі, тез шаршау, артериалды қысымның ауытқулары, жүрек ауруы сезімдері және т.б. Жерсіндіру үрдісі – бұл ұзақ бейімделу, жаңа климаттық-географиялық жағдайларына байланысты c білімі бар жаңа динамикалық стереотип туындайтын белгілеу арқылы уақытша және тұрақты рефлекторлық байланыстар c қоршаған ортамен арқылы орталық жүйке жүйесіне әсер ететін жағдай. Адаптация - бұл үрдіс қалыпты ағзаның функционалдық жағдайын қамтамасыз ететін, оны сақтау, дамыту, жұмыс қабілеттілігі, ең жоғары өмір сүру ұзақтығы жеткіліксіз жағдайында табиғи ортаға бейімделу. 7. Табиғи және жасанды биогеохимиялық шет аймақтар. Эндемиялық аурулар туралы түсінік Биогеохимиялық шет аймақтар түсінігі Адам денсаулығына топырақтың химиялық күрамы анық әсер жасайды. ТМД елдерінде және қашық шетелдерде жүргізілген зерттеулерде көптеген микроэлементтер өсімдіктердің өсіп өнуіне, жануарлар организмдерінің, сонын ішіндегі адам организмінің күйі мен қызметіне елеулі әсер ететіні айқындалған. Топырақтағы микроэлементтердің тірі организмге әсері туралы ілім негізін академик В.И.Вернадский салды. Тірі ағзалар құрамында 47 астам өте аз мөлшерде үнемі қатысушы химиялық элементтер байқалған, олар микроэлементтер деп аталады. A.E Фopcмaн адам ағзасындағы барлық элементтерді 11 мaкpoэлeмeнттерге (H, O2, N, Na, Mg, S, Cl, K, Ca, P) және 39 микpoэлeмeнттерге бөліп көрсетті (Zi, Be, F, J, Cu, Mo, Co, т.б.). Оларға тірі дене салмағынын 0,4 тен 0,6% келеді. Жеткілікті зерттелген микроэлементтерге жататындар мыс, кобальт, мырыш, марганец, йод, молибден, селен, фтор, стронций, бор, кадмий, ванадий. Мал азықтарына қажетгі микроэлементтер қосылғанда малдың өсуі күшейеді, ал микроэлементтердін болмауы немесе жетіспеуі оған тән белгілерімен қоса жүреді. Адам ағзасында микроэлементтер мағынасы зор. Осылай, адам қаны құрамына 24 элемент кіреді, әйел сүтінде 30 жуық (мыс, мырыш, кобальт, кремний, мышьяк және т.б.). Бірақ, адам ағзасының әртүрлі орталарындағы биогендік элементтер санын толық анықталған деп санауға болмайды. Микроэлементтер манызды ішкі секреция бездері құрамына кіреді қалқан безі, ұйқы безі, жыныс бездері және басқалары. Осылай, мырыш қалқан безінің, гипофиздің, жыныс бездерінің, кобальт ұйқы безінің және қалқан безінің құрамдарына кіреді. Микроэлементтерді 2 топқа бөлуге болады: 1-топқа, олардың белгілі мөлшерінсіз тіршілік ету мүмкін болмайтын заттар. Осы топқа темірді, мырышты, мысты, молибденді, марганецті, кобальтты, йодты, бромды, фторды және селенді жатқызуға болады, оларды басқа затпен ауыстыруға болмайды. Бұлар эссенциалдык, немесе ауыстырылмайтын микроэлементтер. 2-топқа, олардың ағзада жетіспеуі денсаулыққа ерекше зиян келтірмейтін, басқа элементтермен ауыстыруға болатын микроэелементтер. Бұлар эссенциальдық емес, ауыстырылатын микроэлементтер. Адам ағзасына микроэлементтер өсімдіктік және жануарлық тағамдармен, сумен түседі. Осы микроэлементтердің схема бойьшша түсуі: топырақ-өсімдік-жануарлар ағзасы адам ағзасы, былайша айтқанда транслокациялық жолмен түседі. Өсімдіктер және жануарлар ағзаларының микроэлементтермен қамтамасыздық деңгейі ең әуелі олардың топырақта болуына байланысты. Топырақта микроэлементтер жетіспеуі немесе шамадан тыс артықтығы, адам ағзасында олардың жетіспеушілігі мен артықшылығына әкеледі, ол эндемиялық ауруларға әкеледі. Эндемиялық аурулар мысалдары: Микpoэлeмeнттер жетіспеушілігінен Йoд– эндeмиялық зoб, Фтop – тіс жегісі, Ceлeн – АІЖ аурулары, бауыр, көз Темір – aнeмия, Мырыш – ергежейлік және т.б. Микpoэлeмeнттердің жоғары концентрациялары Фтop – флюopoз, Мoлибдeн - эндeмиялық пoдaгpa, Кoбaльт – aнeмия, балаларда пневмонияға қарсы тұруының төмендеуі, Сынап –Минамата ауруы, Кaдмий –итай-итай ауруы, қорғасын – ОЖЖ бұзылуы, aтepocклepoз және т.б., Cтpoнций – Хoндpo және ocтeoдиcтpoфия, Мышьяк – тұяқ ауруы (өкше және алақанның тері бұзылысы) А.П. Виноградовтың анықтауы бойынша биогеохимиялық шет аймақтар – бұл топырағында қандай да бір химиялық элемент жетіспеуі немесе артуымен сипатталатын территория, ол жануарлар мен адам ағзасының патологиялық өзгерістеріне әкеледі. Олар табиғи және антропогенді болып келеді. Табиғи беогеохимиялық шет аймақтар Табиғи химиялық факторларды екі топқа бөлуге болады. Бірінші топқа белгілі бір мөлшерінсіз өміршеңдік мүмкін емес заттар жатады.бұл топқа темір, цинк, мырыш, молибден, марганец, кобальт, йoд, бpoм, фтop және ceлeнді алмастыру мүмкін емес. Екінші топқа ағзада мөлшері жеткіліксіз болған жағдайда денсаулыққа айтарлықтай шығын келтірмейтін микроэлементтер. ТМД елдерінде 30 астам ірі табиғи биогеохимиялық шет аймақтар белгілі. Мысалы, йод жеткіліксіз жерлер Украинаның батыс облыстарының территориялары,кобальт пен мыс жетіспейтін жерлер Балтық маңайындағы республикалар территориялары. Иодтын төмен деңгейі эндемиялық жемсау ауруы пайда болуының себебі болады. Топырақтағы микроэлементтер жетіспеушілігі мен артуы ғана биогеохимиялық шет аймақтар жасамайды. Ауыз суда және тамақта кальций жетіспеуі стронций артық болуы, уров ауруының және кретинизммен Кашин-Бек ауруы, адамның және жануарлардың сүйек жүйесін зақымдайтын аурулардың себебі болады. Кобальттың топырақтағы төмен мөлшері зат алмасу функциялары бұзылуын туындатады. Фтордың топырақта және суда жетіспеушілігі тіс жегісі ауыруын, ал оның артық мөлшері (1,3 мг/л) жануарлар мен адамда сүйек жүйесі мен тістердің зақымдануына, теңбіл эмальға әкеледі. Осы бұзылу кешені флюороз деп аталады. Ас пен суда темір мен аскорбин қышқылы жетіспеуі темір жетіспеушілік анемия ауруының себебі болады, ал азот қышқылы тұздарынын жоғары мөлшері ауыр ауру метгемоглобинемия, ал молибден артық болуы (Армения, Англия)эндемиялық подагра ауруын туындатады. Топырақтың топырағында құрамында кремний, алюминий, магний, азот, темір, натрий, калий, кальций, фосфат, cepa, молибден, мыс, йод, боп, фтор, свинет және басқалары бар. Бастапқыда көптеген химиялық элементтерді тотығу түрінде қабылдау керек. Топырақта көмірқышқыл, негізгі, фосфор және басқа қышқылдардың түрлі тұздары бар. Бұл тұзданған топырақта (солончак) басым кальций, магний, натрий, хлоридтер және сульфаттар. Гумусты (құнарлы) топырақ қабатындағы ақуыздар, көмірсулар, органикалық қышқылдар, майлар (10-15% - ға дейін болады, барлық массасы органикалық заттар), сондай-ақ көміртегі, сутегі, оттегі, азот, фосфор, кальций, күкірт және басқа да химиялық заттар, оның ішінде металдар (қорғасын, мырыш, сынап және т. б.). Топырақтағы химиялық заттардың құрамын салыстырғанды (әлемдік клар, таза аудан) немесе ШРЕК орта фондық деңгейінде. Мысалы, орташа фон үшін мыс 20 мг/кг, марганец 850 мг/кг, кобальт-8,0, молибден-3,0, бор-10,0, никель-4,0, ванадий-100,0, хром-200,0, мырыш-50,0 тең. Aнтpoпoгeнді беогеохимиялық шет аймақтар Антропогендік биогеохимиялық шет аймақтар олар адам қызметінің нәтижесінде пайда болған провинциялар, олардың санына қоршаған ортаны химиялык заттармен қарқынды ластайтын көздер айналасында қалыптасатын техногендік биогеохимиялық шет аймақтар да кіреді. Егер олардың адам үшін қауіптілігінің дәрежесі бойынша бағаласа, онда бірінші орындарда ауыр металдар, хлорланған көмірсутектер, нитраттар, нитриттер, асбест, пестицидтер тұр. Биогеохимиялық техногендік аномалияларды бөледі: техногендік фитогеохимиялык химиялық заттардың өсімдіктерде жинақталуы; техногендік зоогеохимиялық химиялык заттардың тағы және үй жануарларында жинақталуы; техногендік антропогеохимиялық химиялық заттардың адам ағзасында жинақталуы. Антропогендік биогеохимиялық шет аймақтар жасайтын зиянды заттар көздері: мұнай−газ өндіруші және мұнай−газ өңдеуші өнеркәсіп, түсті және қара металургия, көмір және жылуэнергетикалық өнеркәсіп, автокөлік болады. Сонғы жылдары биосфераның ауыр металдармен қанығуы өсуде. Ауыр металдардың негізгі көзі түсті және қара металдар алудағы кәсіп орындардың шығарындылары болады және қазылып алынатын отындар көмір, мұнай, мазуттарды жағу болады.Әлемде жыл сайын 3 млрд.тонна тас көмір жағылады, соның нәтижесінде жүздеген мың тонна металдар жер бетіне таралады. Сонымен бірге топырақтағы кейбір металдар массасы, мысалы молибденнің массасы. Оларды өндіру шамасына жақын. Көмір жағылғанда, кобальттың жер қойнауынан өндірілуінен 3,5 есе артық шығарылады. Көрсетілген үрдістер жалпы техногендік фон жасайды, ол бірнеше мемлекеттер территорияларын қамтиды, топырақ қарқынды ластанатын локальдық жер бөліктері техногендік геохимиялық аномалиялар, әдетте, өнеркәсіптік нысандар айналасында қалыптасады. Егер олардың шығарындыларының көлемі көп болғанда, онда аномалия жайылуының қашықтығы жүздеген және мыңдаған кв.км территорияны алатын провинцияларға ұласады. Көптеген биогеохимиялық аномалиялар транспорттық магистральдар жанында жасалады. Топырақтағы қорғасын мөлшері, әдетте, 10 мг/кг аспайды, ал автожолдар жанында 700 мг/кг жетеді және одан да артық болуы мүмкін. Осындай анық байқалған аномалиялар көлденеңі 100 м асады. Өнеркәсіптік өндірістердің әртүрлі болуы қорғасын-мырыштық, мүнай−газдық, фторлық, мыстық биогеохимиялық шет аймақтар қалыптасуының себебі болды. Қазақстан территориясындағы биoгeoхимиялық шет аймақтар Кең байтақ Қазақстан территориясында қазіргі уақытта табиғи да, техногендік биогеохимиялық шет аймақтар бар. Қазақстанның микроэлементтерінің табиғи құрамы бірқатар аудандарында болуы мүмкін фондық концентрациясы 5-10 есе. Жоғары концентрациясы бойынша табиғи металдар шоғырлану табиғи химиялық провинцияға бөледі. Мысалы, Қазақстанда табылған 3 табиғи борлы провинциясы: 1 - Батыс Қазақстан, Атырау, Ақтөбе облысы; 2 – Орталық " (орта ағысында p.Сарысу); 3 - Шығыс Қазақстан. Топырақтың химиялық заттармен ластануының табиғи көздеріне жататындар кейбір полиметалл кен орындарын, топырақ құрамында жоғары концентрациясы металдар (қорғасын, мыс, мырыш, кадмий және т. б.), мысалы, аудандар Өскемен, Лениногор, Зырян, Шымкент. Мыс рудалы кен орны c жоғары құрамы мыс топырақта орналасқан аудандарда ж. ж. Балқаш, Жезқазған, Шемонайха. Теміркен кен орындарын жоғары құрамымен топырақта темірдің орын Қостанай облысы. Мұай газ кен кен орны, топырақ құрамында адсорбталған газдармен (көмірсутектер, күкірт, ванадий), Батыс-Қазақстан, Атырау облыстарында орналасқан. Табиғи (табиғи) мазмұны химиялық заттардың топырақта ғана байланысты емес топырақтүзуші тұқымдарын, кен мен топырақ типтерінің, суда еритін химиялық заттар. Нысанды химиялық заттардың топырақта жалпы және қозғалмалы (еритін) ажыратады. Жалпы заттардың топырақтағы жалпы саны металдар мен микроэлементтердің құрғақ топырақ немесе тау жынысы г/кг немесе мг/кг есептеледі. Гигиеналық тұрғыда ең көп мәні бар жылжымалы нысандары химиялық элементтер және (немесе ериді) топырақ суларда ғана сілтілі немесе қышқыл ортада c рН төмен немесе жоғары 7, т. б. олар оңай енеді топырақтан өсімдікке және ауыз су, содан кейін адам ағзасына жануарлар мен адамға әрекет ете алады. Ванадийдің жалпы көлемі Қазақстанда ТМД елдерінің алдындағы деректерден орташа фондық деңгейінен жоғары. Мысалы, ең жақын кезеңдерде және Алтадағы таулы орманды жазықтарда(Тарбағатай, Үлбі аудандары) екі түрлі провинцияларды судың жоғары концентрациясы (айдан 20 және одан көп) айырмашылығы бар. Ванадийдің жоғары концентрациясы таулы қарашіріктерде байқалған. Хромның жоғары деңгейі негізінен, (Каспий маңы ойпаты, Ақтөбе) жоғары хромы бар шынайы провинция ретінде сипатталатын бүршіктер негізіне жатады. Көкшетау, солтүстік Қазақстан және Ақтөбе облыстарының орта бөліктеріндегі никельдің көптігі, сондай-ақ Торғай түбегінің каштан қаратопырағы шоғырланған. Марганец аса қарқынды каштан топырақта тұзды құрамында Батыс Қазақстан және Ақтөбе облыстары қоңырқай топырақта жинақталады, Павлодар, тұзды топырақта Ақмола және Солтүстік Қазақстан облыстарының, сондай-ақ, жергілікті жерлерде артық ылғалдандырумен таулы орманды – шалғынды-батпақты топырақта жазығының Сырдария өзені, Зайсан көлінің, Алакөл (2,5 есе жоғары фон) жоғары. Қазақстаннын өндірістік потенциалының деңгейі туралы мынадан білуге болады: республикада жылына 9096 тонна титан, магний, сары фосфор, xpом,7096 тонна мырыш, 6096 тоннадан астам қорғасын өндіріледі. Республикада темір кенінің орындарына бай (Қостанай облысы), түсті металдар өндірілуде (Шығыс Қазақстан, Жезқазған облыстары), көмір шығарылуда (Қарағанды, Павлодар облыстары), фосфор (Оңтүстік Қазақстан, Жамбыл) және мұнай (Атырау, Маңғыстау, Орал облыстары) шығарылуда. Өндіруші және өңдеуші өнеркәсіптердің көбеюі, өндіріс технологияларының калыңкы болуы қоршаған орта мен тұрғындар денсаулығының күйі күрт нашарлануына соқтырады, бір қатар жағдайларда экологиялық өзгерістерге, биогеохимиялық шет аймақтар қалыптасуына әкеледі. Осылай, Шығыс Қазақстандық өнеркәсіптік кешеніне түсті металлургия және тау-кен өнеркәсібі орындары кіреді. Өскемен корғасын-мырыш комбинаты іс жүзінде қала ортасында орналасқан. Лениногорскіде каланың нашар желдетілуі жағдайларында ірі полиметалл комбинаты да солай, қала ортасында орналасқан. Қоршаған орта нысандарының ауыр металдармен ластануы осы регионда түрғындар денсаулығы үшін қауіпті деңгейлерге жетті, ең алғашқы кезекте, қорғасынмен, мырышпен, кадмиймен ластанулар адам организмінде олардьщ жоғарғы мөлшері жинақталуына әкеледі. Оңтүстік Қазақстанда да күрделі жағдай белең алуда. Шымкент қаласының қоршаған ортаны қорғасын және фосфор зауыттары шығарындыларымен ластауда, Тараз қаласының қоршаған ортасы фосфорлық және суперфосфаттык зауыттардың, құрамында фтор мен фосфор қосындылары бар шығарындылар ластау көздерінен алыста жатқан топырақка шөгеді. Малдардың флюорозға шалдыққан жағдайлары осы жерде кездейсоқ жағдайлар емес. Ақтөбе қаласында ферросплав және хром зауыттары,ЖЭО атмосфераға көп мөлшерде хром, бор шығарады, ал Алға қаласында фтор сутегісін шығарады. Шилісай фосфориттік кен орны осы регионда қосымша экологиялық қиындықтар туғызады. Орталық Қазақстанда Теміртау қаласының ауалық бассейнінің, судың және су түбінің Нұра өзенінде сынаппен улануы өзекті мәселе (l мг/кг деңгейінде, ШРЕК суда 0,0005 мг тең) және өсімдік пен жануарлар өнімі де осы бассейнде осындай жағдайда. Осының себебі синтетикалық каучук алу технологиялық үрдістерінде сынап қолдану болды. Сынап ацетальдегидін алуда катализатор ретінде қолданылады. Қазақстан жұртшылығын Семей ядролық полигоны маңайындағы экологиялык жағдай толғандыруы жалғасуда. Ресми деректер бойынша, радиациялық жағдай онда казір қауіп тудырмайды, бірақ ионизациялаушы радиация әсерінің салдары әлі де орын алуда. Күлділігі 45% қоңыр көмірмен жүмыс істейтін Павлодар-Екібастұз жылыту-энергетикалық кешенінде көмір өнеркәсібі мен энергетиканың қарқындап дамуы экологиялық жағдайды шындап қиындатады. Соңғы 5-7 жылда Республиканың бір қатар аймақтарында мұнай−газ өндіруші өнеркәсіп қарқынды дамуы, ондағы экологиялық жағдады нашарлатты. Адамның өміріне қауіпті концентрациялардағы шығарындылармен атмосфералық ауа ластануда. Жер үсті және жер асты суларының көздері жоғары минерализацияланған және мұнай өнімдерімен қосымша ластанады. Топырақта, өсімдіктерде ауыл шаруашылық өнімдерінде химиялық заттардың ванадий, барий және басқаларының жоғарылаған концентрациялары байқалады. 20 км радиуста биогеохимиялық шет аймақтар пайда болды. Қазақстанның көп калалары ірі өнеркәсіптік кешендердің ғана емес, оның үстіне автокөліктің де зиянды әрекетіне ұшырады. Осы аталған заттардан басқалармен: көмір, шикі мұнай, мазут жануынын өнімдерімен елді мекендердің атмосфералық ауасы ластанады. Сонымен бірге қоршаған ортаға стронций, барий, қорғасын, мышьяк, ванадий, кобальт, бериллий сияқты улы металдар шығарылады. Шығыс Қазақстан территориясында қорғасын, мырыш, мыс мөлшері молшылық жасанды биогеохимиялық шет аймақтар ауданы 30 мың кв.км асады. Ауданы 4 мың кв/км аймақ шегінде топырақтың қатгы қабатындағы қорғасын мөлшері 50 мг/кг құрайды. Әрқайсысы 4,5 мың.км жер көлемінде мырыш пен мыстың топырақта, өсімдіктерде, жануарлар мен адам қоректік өнімдерінде жоғары мөлшері бар. Қазақстанның оңтүстігінде Оңтүстік Қазақстан және Жамбыл облыстарында, Жезқазған, Маңғыстау және Батыс Қазақстан облыстарында өнеркәсіптік өндірістердің шығарындыларымен топырақтың ластануы өте қомақты. |