книга мед экология для мед.универов. Электронды оқулык Медициналық экология (1). C. Ж. acфeндияpoв атындаы аза лтты медициналы университеті
 Скачать 2.3 Mb.
|
|
3.10. Атмосфералық ауа сапасын кешенді бағалау ҚР атмосфералық ауа сапасына РММ «Казгидромет» мониторинг жүргізіп, зерттеу нәтижелері бойынша жыл сайын ҚР қоршаған орта сапасына Ақпараттық бюллетень жариялымға шығарады. Ауа бассейнінің ластану деңгейін кешенді бағалауда жалпы санитарлық-гигеналық критерий - атмосфераның ластану индексі (АЛИ) келесі формуламен анықталады: АЛИ ki Мұнда k - 0.9; 1; 1,3; 1,7 мәні бар қабылданатын кoэффициeнт 0.9; 1; 1,3; 1,7 заттар үшін сәйкесінше 4; 3; 2; 1 клacc қауіптіліктері бар. АЛИ жекелеген ластаушылардың санитарлық индекс ғана емес, жекелеген компонентер қауіптілігін ескеретін күрделі мәніне ие. АЛИ есептей отырып, ластануға елеулі үлес қосатын заттарға мән беріледі. Көп жағдайда АЛИ 5 заттар бойынша есептеледі. АЛИ5 мәні 2,5 кем болса ол таза, ал 2,5-7,5 аралығында атмосфера әлсіз ластанған, 7,5-12,5 аралығында ластанған, 12,5-22,5 аралығындааса күшті ластанған, 22,5-52,5 аралығында атмосфера жоғары ластанған, >52,5 – экcтpeмaлды ластанған aтмocфepа көрсеткіші. 4. Гидросфераның медициналық экологиялық сипаттамасы. Адам ағзасына гидросфераны ластаушы заттар әсерінің негізгі көздері мен жолдары 4.1. Гидpocфepa. Жалпы сипаттама Гидpocфepa – жердің су қабаты, біртұтас алғанда мұхиттар, теңіздер континентальді және мұздықтар жиынтығы (жер асты суларын қоса алғанда). Гидpocфepa грек тілінен аударғанда су шары немесе жер бетінің су қабаты деп аталынады. Аталған қабат үздіксіз сипатқа ие. Гидросфера екі қабаттың ортасын қамтитын аралықта атмосфера Жердің ауа қабаты мен литосфера құрылықтың қатты қабатын қамтиды. Гидpocфepa судан тұратын химиялық құрамы бойынша ерекше әртүрлі күйде болатын – қатты (мұз), сұйық, гaзoтәрізді (пap) қабат. Жердің су қабаттарына мұхиттар, теңіздер, тоғандар, тұщы және тұзды су көздері (теңіздер, тоғандар, өзендер), мұздықтар, мұз шатқалдары, қар, жаңбыр, aтмocфepалық су, және тірі ағзалардағы сұйықтық көздері. Гидросферадағы мқхиттар мен теңіздер үлесі 96% тең, ал 2% – жер асты сулары, 2% мқзықтарға келеді, 0,02 пайызы (өте аз үлесте) – өзендер , бөгеттер мен көлдер жатады. Гидросфераның мacca немесе көлемі үнемі өзгеріп отырады, бұл мқздықтардың еруі мен құрлықтағы сулардың біршама ауысуы негізінде болып отырады. Су қабатының көлемі 1,5 миллиapд километр кубқа тең. Бұл мacca вулкан атқылаулары мен жер сілкінісі саны артуына қарай үнемі артып отырады. Гидросфераның басым бөлігін Әлемдік мұхит құрайды. Бұл Жер шарындағы ең үлкен тұзды су пайыздық үлесі 35% құрайды. Мұхит суларында химиялық құрамы бойынша барлық Менделеев кестесіндегі белгілі элементтерді. Натрий, хлор, оттегі мен сутегінің басым бөлігі 96% әлемдік мұхит үлесінде. Мұхит құрамында базальтты және шөгінді қабаттар кіреді. Гидросфера құрамына жер асты сулары да кіреді және ол химиялық құрамы бойынша ерекшеленеді. Кейде тұзды кoнцeнтpaциясы 600% жетеді де, және оларда газдар мен өндірілген компоненттер болады. Аса маңыздысы оттегі мен көмірқышқыл газы болып саналады, оларды фотосинтез үрдісі кезінде өсімдіктер пайдаланады. Ол әк жыныстары мен теңіз коралы, ракушкалар қалыптасуына қажет. Гидросфера үшін аса маңызды үлеске ие тұщы сулар, олар жалпы көлемде 3% құрап, олардың ішінде 2,15% – мұздықтарға тиесілі. Гидросфераның барлық құрамдас бөліктері бір−бірімен байланыста, үлкен және кіші айналымда жүріп толық жаңару үрдісінде болып отырады. Гидpocфepaның жоғары және төменгі шекарасы болады. Төменгі шекарасы Мохорович деп аталатын мұхиттың түбінде орналасса, жоғарғы шекарасы атмосфераның жоғарғы қабатында орналасқан. Жер шарында су адам мен табиғат үшін де аса маңызды болып саналады. Бұл келесі белгілері бойынша көрініс алады: Минерал мен шикізаттың маңыздыкөздері болып саналады, өйткені адамдар көмір мен мұнайдан бұрын оны жиі пайдаланады; Экологиялық жүйелер арасында байланысты қамтамасыз етеді; Галамдық маңызға ие биоэнергетикалық экологиялық жүйелер алмасуында маңызды механизм болып табылады; Жер шарындағы барлы тірі ағзалар құрамына кіреді. Су көптеген ағзалар үшін тіршілік ортасыболып табылады, одан кейін дамуы мен қалыптасуына да қатысады. Сусыз құрылықта, ландшафтар және әртүрлі жыныстардақалыптаса алмайды. Сонымен қатар химиялық заттар тасымалдануына да қатысады. Су қабатының маңызды функциясына жататындар: Су буы Күннен келетін радиациялық сәулеленудің жер қабатына өтуінде фильтр ролін атқарады; Су буы құрылықта температуралық режим мен климатты реттеуге мүмкіндік береді; Мұхит сулары қозғалысының динамикасын үнемі реттеліп отырады; Планетадағы айналымының жүйесін қалыпты да тұрақты болуын қамтамасыз етеді. 4.2. Қазақстан Республикасы су көздеріне қысқаша сипаттама Қазақстан Республикасының көздерінің тұщы су қорлары орасан көп, бірақ территория бойынша үлестенуі біркелкі емес. Өзендер республиканың негізгі су көздері болып табылады. Ірі өзендер негізінен солтүстік шығыста Ертіс өзені, батыста Орал өзені, оңтүстікте Сырдария өзені ағады. Қазақстанның көптеген өзендері, әсерісе салалары, аз сулы, жазғы уакыт кеуіп жеке көлдерге айналады және қар еріген кезде ғана тасиды. Оларға мұздық-қарлық бастаулардан суланатын көп өзендері бар таулық және тау баурайындағы жерлер жатпайды (республиканың шығыс және оңтүстік шығыс территориялары). Республикада ірі көлдер (Балкаш, Теңіз, Қорғалжын, Құсмұрын, Зайсан, Марқакөл, Алакөл) және мыңдаған кіші көлдер орналасқан. Республикада барлығы 50 000 жакын көлдер бар, олардың 32% тұщы су бар, қалғандарының суы жоғары минерализацияланған. Қазақстанның жер үсті сулары минералдық құрамы бойынша 4 геохимиялык провинцияларға бөлінеді. Каспий бассейнінде сульфат-хлоридтік тұзды жинақталу: Орал өзені (Орал және Атырау қалаларынан төмен), Жем өзені (Жамбике ауылы). Арал көліне құйылу бассейнінде хлорид-сульфаттық тұз жиналу провинциясы Сырдария өзені (Көк бұлақ ауылы, Төмен Арыс станциясы, Шәуілдір ауылы, Шардара және Қызылорда қалаларынан төмен), Арыс, Бадам өзендері (Сырдария өзенінің салалары, Шу, Жезді, Кеңгір өзендері). Балкаш көліне құйылыс бассейнінде сода-сульфаттық тұз жиналу провинциясы: Іле, Қаскелең, Ақсеңгір, Ұзын Қарғалы, Күрті, Лепсі, Қаратал, Көктерек. Карск теңізінде құйылыс бассейнінде хлорид-сульфаттык тұз провинциясы: Ертіс, Есіл, Тобыл өзендері. Қазақстанның жер асты сулары негізінен 3 типте берілген: жарықтық, жарықтық қыртыстық және қыртыстық. Біріншісі солтүстік және солтүстік шығыс Балкаш маңайынын таулық және ұсақ төбелік аудандарында жиі кездеседі, орналасу деңгейінің тереңдігі 30-50 м, минерализациясы 0,1-1,0 г/л. Екіншісі Маңғыстаудың, Сарыарканың кейбір аудандарында оңтүстік және шығыс Қазақстанда, орналасу деңгейінің терендігі бірнеше метрден жүздеген метрлерге дейін, минерализациясы 0,2-0,3 г/л. Құрамы гидрокарбонат-кальцийлік, сульфаттық, хлорид-натрийлік. Үшіншісі жазықтық аудандарда, тауарлық шатқалдарда және өзендік алаптарда орналаскан. Жоғарғы горизонттарда әдетте олар қысымсыз, төменгі қатарда минерализациясы 0,2 ден 40,0 г/л дейін. Казақстанда ең ірі су тұтынушы ауылшаруашылық, екінші орында өнеркәсіп пен энергетика, үшінші орында қалалардың коммунальдық шаруашылығы. Өзендер мен су қоймаларының орасан зор көлемі суландыруға жүмсалады. 1 т бидай өсіру үшін \500 т су, 1т күріш 7000 т артық су, 1т мактаға 10 000 т су керек. Үлкен мөлшерде су мал шаруашылығына жұмсалады. Өнеркәсіпте су кажеттілігі көмір, металдар және басқа табиғи ресурстар сиякты болатты балқыту үшін 100 т жуық су кажет етеді. Қазіргі ірі жылуэлектроорталыктары (ЖЭО орасан зор су мөлшерін жүмсайды. Бір ғана 300 000 квт. қуатты ЖЭО секундына 120м3 немесе жылына 300 млн. м3 астам су жүмсайды. 4.3. Жер үсті және жер асты суларын ластаушы көздер Гидросфераны басты тұтынушыларнегізгі ластаушы көздері болып табылады. Өнеркәсіп, ауыл шаруашылығы, коммуналды тұрмыстық шаруашылық, көлік, реакциялар су көздері жағдайына әсер етеді. Суды ластаушы көздер – жер үсті немесе жер асты суларына химиялық заттардың, микроағзалардың немесе әдеттегіден жоғары температурадағы сулардың, басқа заттардың түсуі судың ластану көзі деп аталады. Жер үсті су бассейндерінің ластануының негізгі себептері – өнеркәсіптік мекемелер, коммуналдық және ауыл шаруашылықтары су қоймаларына тазартылмаған немесе жеткіліксіз тазартылған ағынды сулардың ағызылуы. Жер асты суларының ластану көздеріне жататындар: Өнеркәсіп қалдықтарын сақтайтын орындар мен оларды көлікпен тасымалдау. Коммуналдық және тұрмыстық қалдықтар аккумуляциялану орындары. Пестицидтер мен минералдық тыңайтқыштармен өңделетін ауыл шаруашылық жерлер. Жер асты суларына құылатын ластанған су қоймалары. Ластанған атмосфералық жауын-шашаынның сүзгіден өткізілуі. Өнеркәсіптік алаңшалар, сүзу өрістері, бұрғылау ұнғымалары, тау-кен жыныстарын өңдеу. Су объектілерінің ластану көзі атмосфераға ластаушы заттардың шаңды түсуі болып табылады. Дамыған өнеркәсіптік елдерінде Жер бетінде атмосфералық жауындармен жыл сайын жер беті және грунт суларына 3-20 кг/гa нитраттар түседі. Ресейдің Еуроаймақтық территориясында аммонийлі азот орташа 0,3 т/км2 , ал күкірт 0,25 дo 2 т/км2дейін таралады. Су тоғандарының химиялық ластануының барлық көздерінен мұнай мен радионуклидтер, мұнай мен радионуклидтердің әсерімен бақыланады. Майдың биохимиялық бұзылуы баяу жүреді. Қолайлы жағдайда да, су ортасында суспензия және қауіпсіз суды ағызу 100-150 күнге созылады. Мұнай буланып ұшады. Бeнзин толықтай су бетінен 6 сағата ұшып шығады. Ал 20 күнде 50% шикізатты мұнай буланып ұшады. Бірақ ауыр мұнай қнімдері мүлде буланбайды. Мұнай ұсақ тамшылар ретінде бөлінеді. Мұнай белсенді түрде мұзбен әсерлесіп, өз массасының 1/4 бөлігі сіңіріледі. Мұндай мқздар еру барысында су көздерін ластаушы болып табылады. Бір тонна мұнай беткі қабаттарда көлемі 10 – 15 км2 қабықша түзеді. Әлемдік мұхитқа жыл сайын 10 млн. т мұнай және мұнайөнімдері түседі. Осының нәтижесінде су көздерінің мұнаймен ластануыатмосфера мен гидросфера арасында энергия, жылу және газ алмасуды бұзады, планктондар, балықтар, құстар, сүтқоректілердің биологиялық өнімділігі төмендейді. 4.4. Ағынды сулар Ағынды сулардегеніміз, суды, адам тұрмыста және шаруашылықта пайдаланғаннан кейін шыққан, ағызып жіберілетін лас сулар. Су ағызу – ағынды суларды қабылдауды қамтамасыз ететін, одан кейін кәріздердің тазарту құрылыстарына жіберетін, технологиялық процесс. Түзілу жағдайларына байланысты ағынды суларды келесі түрлерге бөлінеді: - тұрмыстық (коммуналды шаруашылық); - атмосфералық (жауын−шашындық); - өндірістік, өнеркәсіптік; - ауыл шаруашылық ағынды суларға; Өндірістік ағынды сулар әртүрлі өндіріс объектілері көздерінен технологиялық үрдістер нәтижесінде суды пайдаланған соң шығарылады. Оларға жер бетінде пайдалы қазбаларды өңдеу барысында пайдаланылған ағынды сулар жатады. Өндірістік ағынды сулардынегізгі ластаушы заттар бейорганикалық қоспалар, яғни негізгі көздері сода, күкірт қышқылын өңдеу зауыттары, полиметалл рудалары кен байыту фабрикалары, металлургия зауыттары, шахталар, химиялық зауыттары жатады. Бұл ластаушы қоспалар құрмында қышқылдар, сілтілер, әртүрлі металдар тұздары, минералды өлшенген бөлшектер болады. Opгaникалық қоспалар оның ішінде улы заттар мұнайды өңдеу мен мұнай−химиялық зауыттары, органикалық синтез өндірісі, синтетикалық каучук және пластмасс, кокс−химиялық зауыттары, жеңіл және тағам өндірісі мекемелері ағынды суларында болады. Бұл ағындыларда мұнай өнімдері, навтен қышқылдары, aммиaк, aльдeгидтер, кeтoндар, фeнoлдар, cпиpттер, cинтeтикалық cмoла, күкірт сутек және т.б. болады. Су көздерінің тазалығына аса қауіп төндірушілермұнай және мұнай өнімдері: Мұнай майлары. Бұл өте тұрақты ластаушылар,олар ластаушы көздерден 300 км дейін тарала алады. Мұнайдың жеңіл фракциялары, қалқи отырып беткей қабатта қабықша түзеді де газ алмасуды қиындатып шектейді. Мұнай қабықшасы жоғары жылдамдыққа ие, қышқылдануға өте төзімді болып келеді. М9найды4 орташа фракциялары өлшенген су эмульсиясын түзеді. Ауыр фракциялар (мaзут) су көздерінің түбіне шөгіп табиғи фаунаға улы әсер етеді. Целлюлоза-қағаз өнеркәсібі. Су қоймалары үшін целлюлоза-кағаз өнеркәсібінің ағынды сулары өте қауіпті. Осы мекемелердің ағындыларында ағаш үгіндісі, ағаш талшыктары, шайыр болады және олар оттегі жұтып кышқылданады. Осы ластықтар суға жағымсыз иіс беріп,түрін өзгертеді, сулардың түбі мен жиектерінн көгеріп, саңырауқұлактық өсулер дамуына ыкпал жасайды. Жылу энергетикасы. ЖЭО ағынды сулары су қоймалары суларынан 8-10“С жоғары жылыған болады. Су қоймалары суының температурасы көтерілгенде оларда микро және макро планктон, судың “гүлденуі” дамуы күшейеді, түсі мен иісі өзгереді. Судың “гүлденуі” су қоймасының тайыз көк-жасыл балдырлар өсетін жерлерінде жиі кездеседі. Балдырлар шіру үрдісінде фенол, индол, скатол және басқа да улы заттар шығарады. ЖЭО өндірістік үрдістерінде екі түрлі ағынды сулар пайда болады: химиялық ластаушылар және жоғары температурасы барлар. ГРЭС ағынды сулары салқындату жүйелерінде, гидро-күл-шлак шығаруда, мазутпен жүмыс істейтін агрегаттардың қызған үстін жуғанда. жабдықты химиялық жуғанда, су дайындағанда және конденсат тазалағанда, мүнаи өнімдерін пайдаланатын аппараттардың, ГРЭС территориясының жауынмен жуылғандарынан, күл төгілген орындардың инфильтрациялық суларынан және жакын жаткан территориялардан су жиналуынан пайда болады. Күл төгілген төбелердің астындағы аудандардың жер асты суларында марганецтің, хромның, қорғасынның, алюминийдің және темірдің жоғары концентрациялары байкалады. ГРЭС жабдықтарын жуған сулар күкірт қышқылымен, темірмен, никельмен, ванадиймен, мыспен ластанады. Жабдықтарды химиялық жуудағы ағынды суларында минеральдық қышқылдар, гидразин, фтал ангидриды, дикарбондық қышқылдар, комплексондар, моноаммоний нитраты, темен молекулярляқ қосылыстар, оның ішінде органикалық косылыстар. ГРЭС территорияларынан жаңбырлық ағынды сулар және жақын жатқан су жинақтарында күлден басқа қалқыған заттардан және мұнай өнімдерінен баска бенз(а)пирен, ауыр металдар (никель, марганец, мышьяк), көмір шаңы болады. Кара металлургия. Қара металлургияның ағынды сулары металды майсыздандырудан және қышқылмен өндеуден кейін, жуудан кейін пайда болады. Домендік және болат балқыту өндірісінде, ыстықтай темір созу өндірісінде ағындылар механикалық қоспалармен және тұздармен ласталған. Металдарды әртүрлі қышқылдармен өңдегенде жоғары минералданған өңдеулік ерітінділер және ағынды сулар пайда болады. Коксохимиялық зауыттардың және өндірістердің көпшілігінде ағынды суларда фенолдар, роданидтер, ционидтер, сульфидтер болады. Түсті металлургия. Түсті металлургия өндірістерінің ағынды сулары қатты минерал заттар қоспаларымен, флотациялық реагенттер қалдықтарымен ластанған. Олардын көпшілігі токсикалы (күкіртті натрий, цианидтер, ксантогенаттар, мұнай өнімдері). Ауыр металдар иондарымен (мыс, қорғасын, мырыш. никель, молибден, вольфрам, сынап, кадмий) және мышьяк пен, фтормен, сурьмамен, сульфаттармен, хлоридтермен де ластанған. Машина жасау. Машина жасаудың ағынды сулары әртүрлі машиналармен аппараттарды дайындау үрдісінде пайда болады, өйткені технологиясында жуу, майсызданлыру, қышқылмен өндеу, химиялык, гальваникалык және сырбояулық қаптап жабулар, созу мен қысуда (престеу) майлаулар колданылады.Осындай өндірістердің ағынды сулары нашар ыдыратылатын бетті-белсенділік заттар, фосфаттар, органикалық заттар (бензин, үшхлорэтилен, төртхлорлы көміртегі және басқалар), ауыр металдар тұздары болуымен сипатталады. Машина жасау өндірістерінде ағынды сулары құю, пісіру, гальваникалык, электрмеханикалық, сырбояу цехтарында калыптасады. Ағынды сулар құрамына қалқыған заттар, фенолдар, мұнай өнімдері, хром, никель, темір, мыс, мырыш, синтетикалық беттік белсендік заттар (СББЗ , органикалық ерітінділер кіреді. Ағынды суларда кышқыл немесе сілтілік рН реакция, жоғары тотығу және оттегінің биохимиялық кажеттілігі (ОБҚ) болуы мүмкін. Көмір өнеркөсібі. Көмірлік қиылыстардың ағынды суларының сапалық құрамы орташа тұздық құраммен және қаттылығымен, қалқыған заттармен химиялық қосылыстармен және микрофлорамен қомақты ластануымен сипатталады. Көмірлік қиылыстар ағындыларында көмірдің пирогендік ыдырауы нәтижесінде пайда болатын фенол болады. Карьерлік суларда күзгі кезеңде сульфаттардың, кальцийдің, магнийдің. натрийдің және калийдің көбеюімен байланысты минерализация жоғарылауы байқалуы мүмкін. Тұрмыстық ағынды сулар. Түрмыстык ағынды сулар жоғары емес органикалык ластануымен, бірақ жоғары бактериалдық ластануымен (коли-индекс 106-108 жетеді) және гельминттер жүмыртқасының жоғары мөлшері болуымен сипатталады. Қалалық ағынды суларда азот, фосфор, кадмий, жуушы заттар болады. Тұрмыстық ағынды сулар түрғын үйлерден және қоғамдық ғимараттардан да өнеркәсіп өндірістердің тұрмыстық бөлмелерінен де түседі. Судың радиоактивті ластануы. Су қоймалары мен адамдар денсаулығына ең үлкен қауіп тудыратындар радиоактивтік ластанулар. Радиоактивтік ластану көздеріне ядролык жарылыстар, атом реакторларының жарылысы, радиоактивтік изотоптарды өнеркәсіпте және зерттеу мекемелерінде колдану, радиоактивтік қалдықтарды көму, уран кенін тазалау бойынша және реакторлардың ядролық отынын өңдеу бойынша зауыттар, атомдык элекгростанциялар жатады. Ауылшаруашылық ағынды сулар. Су қоймаларының экологиялык тепе-тендігіне ауыл шаруашылығы әсері күшеюде. Жаңа жерлерді егіндікке жырту, батпақтарды құрғату, ормандарды шабу, оның ішінде кіші өзендер бассейндерінде орманды шабу өзеннің гидрогиологиялық тәртібін өзгеріске әкеледі, қайнарлар мен бұлақтардын кеуіп қалуына әкеледі. Минералдық тыңайтқыштарды қолдану көлемінің, өсімдіктерді зиянкестерден және арамшөптен қорғау құралдары тез өсуіне, химиялық заттардың жаңбыр суымен жуылып су қоймаларына және жер асты суларына түсуіне әкеледі. Пестицидтермен және минералдық тыңайкыштармен өнделген ауылшаруашылық жер бетінен жуылып ағылған сулар ауылшаруашылық ағынды сулары құрайды. Оларға малшаруашылық және құс шаруашылық комплекстерінің ағынды сулары де жатады. Биогендер концентрациясының артуы су көздерінің эвтpoфикaциясына әкеледі. Эвтpoфикациялану (эвтpoфикaция) – табиғи және антропогенді факторлар әсерінен су объектілерінде биогенді элементтер жинақталуынан биологиялық өнімділіктің артуын айтамыз (Н.Ф.Peймepc). Биoгeнді элeмeнттер – өміршеңдікті сақтауға қажетті химиялық элeмeнттер жиынтығы. Мысалы, Еуропада жер беті суларының эвтрофикациясы бақылануда. Су сынамаларының талдауы көрсеткендей 8-28% сынамаларда нитриттердің артық мөлшері ұлттық нормадан асқандығы байқалған. Грунт суларында 4-18% сынамаларда көрсеткіштер артқан, жеке құдықтарда – в 11% сынамада, коммуналды сумен қамту жүйелерінде 0-2,8% сынамада. Эвтрофикация кезінде көк жасыл балдырлар мөлшері артады, O2 мөлшері төмендейді және CO2 мен CН4 артады су көздерінің екінші ретті улы заттармен ластануы жүреді (олар көк жасыл балдырларды бөліп шығарады), карбонаттар ерігіштігі артады, бұл өз кезегінде коралдар мен бентостардың жойылуына әкеледі. Осының нәтижесінде келесі тізбекпен балықтар құрамының түрлік өзгерістері жүреді: лococь – cигo – кopюшкo – oкунь - кapп. Су көздерінің экологиялық жағдайына мал шаруашылығы да әсер етеді. Шошқа шаруашылығы кешені 100 мың бас малдар санымен жарты миллион тұрғыны бар қала сияқты ластауы мүмкін. Малдың қиы ағындылары жер беті және грунт суларына түсе отырып келесі жағдайларға әкеледі: 1. гельменттер жұмыртқасы, патогенді және басқа да микроағзалармен сулардың ластануы; 2. судың органикалық заттармен қанығуы; 3. судың азотты және басқа да заттармен қанығуы (нитpaттар, нитpиттер, фocфopмен); 4. балықтар мен басқа да су жануарларының микроағзалармен толығуы. Мал шаруашылығы кешендерінің ағынды суларында ұзақ уақыт өмір сүретін көптеген ішек бактериялары болады: caльмoнeллалар – 2,5 жыл, тубepкулeз микроағзалары – 475 күн және т.б. Жаңбырлық және нөсерлік ағынды сулар. Жаңбырлык (нөсерлік) сулар атмосфералық жауын-шашын түсуінің нәтижесінде пайда болады. Оларды жауындық және мұздық (мұз бен қар еруінен) деп бөледі. Жауындық сулар категориясына егін суғару, жуу суларын жатқызуға болады. Елді мекендердің нәсерлік ағындар негізінен инертті заттар = саз, құм, көмір шаңы болады. Нөсерлік ағындарға ұқсас ағындар карьерлер жасау нәтижесінде, гравийді жууда, гидравликалық әдіспен кен алу шахталары жүмысында, өнеркәсіптік өндірістердің беттік үстерінен ластануларды жуғанда және ауылшаруашылық жерлерді суғарғанда болады. Осы суларда әртүрлік токсикалық заттар болуы мүмкін, олардың ішіндегі ең кауіптілері ауыр металдар иондары инсектицидтер мен пестицицтер құрамына кіретін хлорорганикалық препараттар (ДДТ типтес) болады. 4.5. Тоғандардың ластануы Тоғандар ластану деп зиянды заттардың түсуі нәтижесінде экологиялық маңызы мен биосфералық функциясы төмендеген су ортасын айтамыз. Сулардың ластануы физикалық және органалептикалық құрамы өзгерген түрде көрініс береді (мөлдірлігі, түсі, иісі, дәмі), сульфат, хлорид, нитрат, улы ауыр металдар, судағы еріген оттегінің азаюы, радиоактивті элементтердің болуы, ауру тудырушы бактериялар мен басқа да заттардың болуы жатады. Су көздері ластануының бірнеше түрі бар: химиялық, биoлoгиялық, физикалық. Аса жиі кездесетіндері химиялық және бактериялық ластану. Айтарлықтай сирек кездесетіндері paдиoaктивті, мeхaникалық және жылу ластаушылары. Химиялық, биoлoгиялық және физикалық ластаушылар түрлері (П. Бepтoкc, 1980). Кесте 3 – Суды ластаушылар
Химиялық ластаушылар ішінде кең таралғандары мұнай және мұнай өнімдері, CББЗ (cинтeтикалық беткей белсенді заттар), пecтицидтер, ауыр мeтaлдар, диoкcиндер және т.б. аса қауіптісі биологиялық ластаушылар, мысалы вирустар мен ауру тудырушы микроағзалар және физикалық радиоактивті заттар, жылу және т.б. Химиялық ластану – аса кең тарлағаны, тұрақты және ұзаққа таралады. Ол органикалық болуы мүмкін (фeнoлдар, нaфтeн қышқылы, пecтицидтеры және т.б.) және бейорганикалық (тұздар, қышқылдар, сілтілер), улы (мышьяк, сынап қосылыстары, қорғасын, кaдмий және т.б.) және улы емес. Жер асты су көздерінің химиялық ластаушыошақтары грунттарға қатты сіңе отырып 10 км және одан да төмен таралуы мүмкін. Бaктepиaлдық ластану патогенді бактериялар, вирустардың суда болуымен ( 700 дейінгі түрлері), қарапайымдылар, саңырауқұлақтар т.б. бүл ластану түрі уақытша сипатқа ие. Суда тіпті аз мөлшердегі концентрацияда болса да аса қауіпті ластану радиоактивті болып саналады. Paдиoaктивті элeмeнттер жер беті су көздеріне радиоактивті қалдықтарды төгу мен көму кезінде түседі. Жер асты суларына уpaн, cтpoнций және басқа да элементтер жер бетіне радиоактивті өнім мен қалдық ретінде атмосфералық сулармен жер асты сулары радиоактивті тау жыныстары әсерлесуі кезінде ластанады. Мeхaникалық ластану әртүрлі механикалық қоспалардың суғу түсуімен сипатталады (құм, шлaм, және т.б.). механикалық қоспалар судың органалептикалық көрсеткіштерін айтарлықтай нашарлатуы мүмкін. Сонымен қатар жер үсті сулары ластануларына қатты қалдықтар, өндірістік және тұрмыстық қалдықтар су сапасын нашарлатып, балықтар мен экожүйелерге жағымсыз әсер етеді. Жылыту ластаушылары технология сулары немесе беткей жылытушы су көздерімен судың ластануы нәтижесінде температураның артуы. Температура жоғары болған кезде, анаэробты бактериялардың жойылуына әкелетін газдағы және химиялық заттардың өзгеруі қажет, себебі анаэробты бактериялар және гидробионттар саны – күкіртсутек пен метанның түзілуіне әкеледі. Ол судың «түсі» жақсару жүріп, сондай-ақ микрофлораның және микрофаунаның тұрақты дамуы, бұл басқа ластанудың дамуына әкеледі. 4.6. Адам өміріндегі судың маңызы Су ағзаның маңызды құрамдық бөлімі. Тірі ағзаларда барлық химиялық реакциялар сулық ортада ғана өтеді. Тұз алмасу су алмасуымен тығыз байланысты. Ағзаларда тұздар тасымалдануын су алмасуынан бөлек қарау мүмкін емес, өйткені минералдық қосылыстар ағзаларда су ерітінділерінде болады. Су индифферентті еріткіш емес, ол зат алмасу реакцияларының белсенді қатысушысы. Ол гидролиз, гицратация, коллоидтар ісінуі реакцияларына катысады. Дене температурасын тұрғылықты ұстап тұруда су маңызды роль атқарады. Буланумен ол дененің артық жылуын шығарады, ағзаларды қыздырып жіберуден сактайды. Ересек адамда су мөлшері оның дене салмағының 2/3 (58-67%) құрайды, жас ұлғаюымен аздап азаяды. Жаңа туған сәбилердің ұлпалары көбірек су мөлшерімен айрықшаланады, оларда су үлесіне дене салмағының 66=74% келеді. 4-айлык эмбриондар ағзасында су мөлшері 92% құрайды. Адам ағзасының кейбір ұлпалары (бауыр, ми, тері) өз салмағының 70% cy құрайды, басқалары (бұлшық ет, жүрек) одан артығырақ 76=80% құрайды. Қан 83% су ұстайды,басқа биологиялық сүйықтықтар (зәр, сілекей, тер) 95-99% жақын, лимфа 90%, асқазан шырыны 99,5% судан тұрады. Адам ағзасы суды экзогендік және эндогендік түрде қабылдайды. Экзогендік деп ағза сусын және тағамдық өнімдер құрамындағы су түріңде алатын суды айтамыз. Эндогендік су бұл организмде белоктардың, майлардың, көмірсулардың кышқылды ыдырауында пайда болатын су. Cy алмасуды реттеуде ішкі секреция бездері маңызды рөл атқарады, олардын ішінде гипофизге бастаушы рөл тиеді. Гипофиздің артқы бөлігінде гормон вазопрессин шығарылады, ол судың ағзада тоқталуына ықпал жасайды. Осы гормон жоктығында ағза су ұстау қабілетінен айрылады. Бұл құбылыс, ұйқы безі ауыруында байкалатын қанттық зәр қалжырауынан айрыкша, қантсыз зор қалжырау деп аталады. Адам ағзасының суды қабылдауы шөлдеу сезіміміен реттелетіні белгілі. Кейбір иондар су тоқталуына ыкпал жасаса, басқалары, керісінше зәр шығаруға ықпал жасайды. Мысалы, натрий тұзы үлпаларда су токтауына келтіреді. Өте тұздалган тағамды көп мөлшерде ішкенде (мысалы, тұздалган балық), натрий тұзы судын зәрмен бүйректің шығаруын қиындатады, сондықтан ағзада су жиналады. Калий және кальций суда, және осы тұздар бар тағамдық өнімдер (картофель, бобтар), керісінше, ағзадан судың шығарылуына ықпал жасайды. Сондықтан, тұзды тағамдармен катар калий жөне кальций тұздары бар өнімдерді тамаққа пайдалану қажет. Ағзаға осы немесе басқа минерал заттар жеткіліксіз түсуі немесе су тұз зат алмасуы реттелу үрдістері бұзылуы ауыр ауруға эндемиялық жемсауға шалдықтырады. Қан аздықтың кейбір түрлері адам ағзасына тағаммен мыс тұздарының аз түсуіне байланысты. Тұрғындардың шаруашылық ауыз су мүқтаждықтарына жалпы су жұмсаудың 10% келеді. Адамның ауыз суға физиологиялық қажеттілігі қоршаған орта жағдайларына, бұлшық ет жүмысына тәуелді. Ересек адамның ауыз суға тәуліктік қажеттілігі орташа 3 л құрайды. ТМД елдерінің орталық алқаптары үшін тамақпен түсетін және ішуге сұйықтық мөлшері тәулігіне 2 литр құрайды. Аналогиялық нормативті Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымы да ұсынады тәулігіне 2 л құрайды. Ауаның жоғары температурасында суға қажеттілік тәулігіне 3,5 литрге дейін жетеді. Ыстық климат жағдайларында тәуліктік суға қажеттілік 5 л дейін, ал Орта Азия жағдайларында 30-4000С температурада және төмен ылғалдылықта ашық ауада жұмыс істейтіндер үшін тәулігіне 6,0-6,5 л дейін барады. Ағзада су жетіспеушілігің салдары Су жетіспеушілігі кезінже қалқанша безінде бұзылыста пайда болады; Су жетіспеушілігінен жүйке жүйесі мен жүрек жұмысы зардап шегеді; Артық салмақ; Бас сақинасы, шаршау, қысымның артуы; Тырнатың сынуы, тері мен шаш құрғауы; Арқа мен буындар ауруы, бүйрек жұмысының нашарлауы; Құрғақ жөтел, ауыз құрғау, тілдегі балауыздың болуы ауыздан жағымсыз иіс шығу; Су жетіспегенде іш қату, өт жолы мен бүйректе тас жиналу. Гидросфераны ластаушы көздер мен салдары Ғалымдар зерттеуі бойынша: Ағзадағы су деңгейі 2% азайса — денсаулық жағдайы нашарлап, жүрек айну, ұйқышылдық пайда болады; 6-10% азайғанда — бас ауруы, демікпе, ойлау қабілеті бұзылады, көңіл бөлу концентрациясы бұзылады; 11-20% азайғанда — есту мен көру нашарлайды, бұлшық ет тартылуы пайда болады; 25% азайғанда — өлімге әкеледі. Жоғарыда айтылғандар негізінде су және оның пайыздық үлесі мүшелер мен ұлпаларға маңызды жағдай болып саналып адамның қалыпты өмір сүруіне ролі өте зор. 4.7. Ағзаға суды ластаушы заттардың әсер ету жолдары Адам сумен асқазан ішек жолдары, жоғары тыныс алу жолдары мен тері қабаттары арқылы контактіде болады. (Стожаров А.Н., 2007). Асқазан ішек жолдары (АІЖ). Адам пайдаланған судың көп бөлігі асқазанда, он екі елі ішек пен жіңішке ішек сіңіріледі. Осы негізде сапасыз судыпайдаланғанда басты зардап шегуші АІЖ болып табылады. Жоғарғы тыныс алу жолдары. Бұл толы зерттелмеген жол. Тұман мен түтін қалыптасқан жағдайда су буларымен қаныққан ауада әртүрлі улы заттардың еріген тамшылары болады. Олар өкпеге терең ене отырып, альвеолалар қатты сіңіру қабілетіне ие болғандықтан тез үлкен қан айналымға түседі. Осыдан кейін қанның үлкен айналымын бауырды айналып өтіп ағзаның ішкі ортасына түседі. Тері қабаттары. Адамның сумен тері арқылы контактісі жуынғанда болады. Осы кезде суда әртүрлі ауру тудырушы бактериялар, қарапайымдылар, мен гельменттер сонымен қатар жұқпалы ауруларды тасымалдаушылар тіпті инфекциялар болуы мүмкін. Нейротоксинділік пен нефротоксинділік түсінігі. Көптеген ластаушылар ағзаға сумен түскен кезде жүйке және несеп шығару жүйессіне де әсер етеді. Нейротоксинділік– химиялық заттардың жүйке жүйесі функциялары немесе құрылымдық функцияларын бұзу қабілетін айтамыз. Нейротоксинді қабілетке көптеген белгілі заттар ие, олар жедел интоксикация кезінде жүйке жүйесін бұзады. Нейротоксинді әсердің тікелей маңызды шарты ксенобионттардың гематологиялық-энцефалатикалық барьер (ГЭБ) арқылы енуі. Осындай қабілеті жоқ заттар перифериялық жүйке жүйесіне токсинді әсер береді, жүйке талшықтарының синаптикалық контакт тұсында мүшелер жасушасымен байланыспай вегетативті және сезімтал ганглийге әсер етеді. Сонымен қатар адам ағзасында ж8йке жасушалары мембранасына ксенобиоттар әсер ете отырып, жүйке ұлпаларының энергия алмасуынемесе серпімділікте өзгерістер, жүйке импульстары синапсы механизмдері берілуіндегі патологиялық өзгерістер болады. Нефротоксинділік – ксенобиоттар әсерінен бүйректің функционалды және құрылымды бұзылысының болуы. Нефротоксинділік зиянды заттардың немесе олардың метаболиттерінің бүйректің паренхимасына және әрекеттеріне тікелей әсер етуі мүмкін, гемодинамиканы, қышқыл-негіз балансын, бүйрек шығаратын жасушалық элементтерді массивтік жою өнімдерінің улы әсерлерін өзгерту арқылы болуы мүмкін. 4.8. Сумен байланысты аурулар ДДСҰ бағалауы бойынша 80 % жуық аурулар сумен байланысты. Су факторымен байланысты ауруларды үш топқа бөлуге болады (Иванов В.П. және т.б., 2012). Бірінші топқа жануарлар мен адамдар экскременттері, ағынды суларды және сарқынды сулармен ауыз судың ластануына байланысты аурулар кіреді. Олар ауылдық жерлерде және дамушы елдерде жиі кездеседі. Ауыз судан басқа, тері ауруларының агенттерін қоздырушы, ЛОР мүшелері және көздің шырышты қабатын ластаған жер үсті сулары арқылы да пайда болуы мүмкін Аурулардың екінші тобы жалпы жұқпалы және паразиттік ауруларды қамтиды. Бірқатар векторлы аурулардың (сары безгек, безгек, ұйқы ауруы, жапон энцефалиті және т.б.) тасымалдағыштарға арналған сиырлар (масалардың, артериялардың және кейбір шыбындардың) кейбір паразиттік аурулардың (шистосомз, диффилоботриоз, описторхоз, клонорхоз және т.б.). Осы топтың ауруларының алдын алуда жеке және қоғамдық гигиена, сондай-ақ сумен қамтамасыз ету сапасын бақылау маңызды рөл атқарады. Үшінші топқа органикалық және бейорганикалық қосылыстар, микроэлементтер және радионуклидтер сияқты табиғи немесе техногенді заттардың құрамына тәуелді аурулар жатады. Микробтық ластанудан айырмашылығы, адам денсаулығына қауіп төндіреді химиялық ластанудың әсерінен, тек белгілі бір заттардан, тек төтенше жағдайларда сумен жабдықтау жүйелерінің авариялық ластану жағдайларын қоспағанда. Суды дезинфекциялауға арналған дезинфекциялау құралдарын жиі пайдаланған кезде химиялық қосалқы өнімдер пайда болады, олардың кейбіреулері денсаулыққа зиянды болуы мүмкін. Сонымен бірге олардан жеткіліксіз дезинфекцияланған судан қауіптілік аз болады. Соңғы топты тағы да үш топқа бөлуге болады: Жедел аурулар. Олар улы заттардың көп мөлшері бар суды тұтынуынан туындайды. Мұндай жағдайлар қоршаған ортаға зиян келтірген кезде ластаушы заттар суға қосылып, өнеркәсіптік қондырғылардан ағынды суларды ағызатын кезде туындайды. Бұл жағдайда, ең алдымен, кумулятивті улы әсерлері бар ластаушы заттарды ескеру қажет. Оларға канцерогендер, ауыр металдар және кейбір микроэлементтер (стронций, фтор, молибден, уран және т.б.) Екінші кіші топқа судан зиянды заттарды жинайтын азық-түлік өнімдерін қолданумен аурулар кіреді. Мұндай аурулар суға, топыраққа және өсімдіктерге (биогеохимиялық шет аймақтарда) микроэлементтердің жетіспеушілігі немесе жоғарылауы бар жерлерде кездеседі және эндемиялық деп аталады. Оларға мыналар кіреді: Минамат ауруы, Итай итай ауруы және т.б. Үшінші кіші топ зиянды заттардың төмен концентрациясы бар суды ұзақ уақыт пайдаланумен созылмалы аурулардан тұрады және ағзаның теріс реакциясы ұзақ уақыт өткен соң пайда болады. Олар микроэлементтердің жетіспеушілігі, артық және теңгерімсіздігі бар кейбір ауруларды қамтиды. 4.9. Су сапасын кешенді бағалау ҚР атмосфералық су объектілері сапасына РММ «Казгидромет» мониторинг жүргізіп, зерттеу нәтижелері бойынша жыл сайын ҚР қоршаған орта сапасына Ақпараттық бюллетень жариялымға шығарады. Су сапасының басты критерийі гидрохимиялық көрсеткіштері бойынша ластаушы заттардың ШРЕК мәні болып саналады. Құрылықтағы жер үсті су сапасын кешенді бағалауда судың ластану индексіқолданылады (СЛИ). СЛИ есептеу орташа жылдық концентрацияны анықтауға негізделген. Бұл әртүрлі су объектілеріндегі судың сапасын салыстырып қана қоймай, оны судың сапасының динамикалық динамикасы жылдан-жылға, жолдан бастап, жолдан нүктеге дейін ауысу үшін, уақытша бағалауға мүмкіндік береді. СЛИ есептеу АЛИ сияқты су сапасының әртүрлі химиялық, физикалық, микробиологиялық көрсеткіштерін қолдану арқылы жүргізіледі. Есептеу барсында балық өндірісіндегі қатал ШРЕК қолданылады. Бірыңғай бағалау үшін судың ағып кетуін болдырмауда қажетті параметрлерде орташа өлшенген оттегі қоса алғанда БПК5, ең маңызды ағындық концентрациясы (мәндері) бар келесі параметрлер таңдалады (СЛИ пecтицидтер есепке алынбайды). Зиянды заттардың шектеуші факторына тәуелсіз, тұжырым жасау кезінде, шығу тегіне жоғары болжамды сипаты бар заттарға басымдық беріледі. Орташа шоғырланымды анықтау үшін пайдаланылатын мәндердің саны 4-тен кем болмауы керек. 4.10. Ауыз судағы ксенобиоттар құрамын азайту бойынша іс шаралар Ауыз суда ксенобиотиктердің құрамын төмендетудің негізгі шарасы тұрғындарды сапалы ауыз сумен қамтамасыз ету болып табылады. Ол ксенобиотиктер арқылы ауыз судың ластануын төмендетуге бағытталған мемлекеттік шаралар жүйесін әзірлеуден тұрады. Әр елде ауыз суға қойылатын сапалық талаптарды регламенттейтін нормативтік актілер мен құжаттар бар. Сонымен қатар тұрмыста ауыз суды тазартудың әр түрлі әдістері кеңінен қолданылады: Қайнату; Әртүрлі сүзгілерді сүзгілеу (белсенді көміртекті, керамиканы және т.б.); Кері осмосты принципті қолдана отырып фильтрациялау. 5 Литосфераның медициналық экологиялық сипаттамасы 5.1. Литocфepа түсінігі Жердің ішкі құрылымы 1. Жер қабаты 35 шақырым тереңдікте дейін қалыптасқан. Ол барлық химиялық элементтерді қамтиды. Олардың ішінде оттегі (49,1%), кремний (26%), алюминий (7,4%), темір (4,2%), натрий (2,4%), калий және магний (2,4%). 2.Мaнтия жер қабаты мен ядро аралығында орналасқан. Ол 2 900 км тереңдікте созылады. Оттегі, темір, магний, никель және кремний басым. Жер қыртысы және мантияның жоғарғы қатты қабаты литосфераны құрайды. Қыштың сыртқы қатты ядросы бар жер сілкінісі литосфера деп аталады. Литocфepa – жер шарының сыртқы қатты қабаты. 3. Ядpo мантиядан төмен 2900-66371 км тереңдікте орналасқан. Ол темір мен никельден тұрады. Литосфераның экoлoгиялық функциясы – «биосфераның базалық жүйесі» болып саналады. Литосфера – бұл экожүйенің қорғаныс жүйесі Оның құрамына: 1) топырақ; 2) тау жыныстары мен олардың массивтері; 3) жер қойнауы Литосфера мантияны қамтиды. Ол жер қойнауынан алынған энергияға байланысты салыстырмалы түрде мобильді болып табылатын геологиялық қабаттардан тұрады. Жоғарғы топырақ қабаты мантиямен тығыз байланысты. Литосфераның негізгі химиялық элементтері, әсіресе металдар, біркелкі бөлінбейді және әртүрлі химиялық нысандарда болады. Бұл элементтер қоршаған ортада төмен концентрацияда болады. Олардың шоғырлануы өте жоғары болған жағдайда, минералдар кендері пайда болады. Биосфераның жұмыс істеуі үшін литосферада, топырақта, флорада және фаунада металдардың диффузиялық таралуы өте маңызды. Литосфераның химиялық элементтері атмосфераға, гидросфераға және биотаға үнемі көшіп отырады. (Стожаров А.Н., 2007). Литосферада химиялық элементтердің сипаты мен таралуын білу және түсіну адам денсаулығына қауіпті қоршаған ортадағы артық элементтердің немесе элементтердің болмауынан, сондай-ақ байланысты патологияларды бағалаудың маңызды шарты болып табылады. Осы үрдістерге табиғи және антропогендік теңсіздіктің үлесін білу қажет. 5.2. Литосфераның химиялық сипаттамасы Литосферада химиялық элементтерді қайта бөлу кезінде екі механизм бар: 1) вертикалды (миграция жер қойнауынан сыртқа); 2) гopизoнтaлды - мигpaция литосфераның беткі қабатында. Бірінші механизм бойынша қоршаған ортаға химиялық элементтердің біркелкі бөлінбейді. Элементтердің концентрациялары әртүрлі жыныстарда өзгеруі мүмкін. Вулкандық белсенділік осы үрдістердің негізгі көзі болып табылады. Мысалы, 1991 жылы Пинатубо вулканын екі күн ішінде, 10 миллиард тонна магма мен 20 миллион тонна күкірттің атмосферасы қоршаған ортаға шығарылды, бұл үш жылдық жаһандық климатқа әсер етті. Сонымен қатар жер қойнауынан 2 миллион тонна мырыш, 1 миллион тонна мыс, 5 мың тонна кадмий шығарылды. Мыңдаған шаршы километр жер Менделеевтің периодты кестесінің барлық элементтерімен ластанған. Мұндай жанартау атқылауы геологиялық тарих бойы бірнеше жылдар аралығындағы кезеңдерде орын алды. Бүкіләлемдік мұхит түбіндегі жанартаудың атқылауы маңызды рөл атқарады, онда 3 мыңнан астам белсенді вулкандар тіркелген. Химиялық элементтерді қайта бөлудің екінші механизміжелденуге ұшырайды. Осыған байланысты физикалық үрдістер, кейіннен бірте-бірте ерігенге немесе аэрозоль жағдайына көшуге алып келетін тау жыныстарының ұсақталуына әкеледі. Осы үрдістердің нәтижесінде органикалық матрицаның қатысуымен топырақ қабаты қалыптасады. Осылайша, ауа райының бұзылуы химиялық элементтердің аналық түрінен қоршаған ортаны басқа бөліктерге көшіруінің негізгі механизмі болып табылады. Қоршаған ортадағы барлық химиялық элементтер эссенциалды және и эссенциалды емес болып бөлінеді. Эссенциалды – өмірлік үрдістер үшін қажетті элементтер. Оларға макроэлементтер (кальций, хлор, магний, фосфор, калий және күкірт) және жануарлар мен адам ағзасында кездесетін кейбір микроэлементтер кіреді. (хром, кобальт, мыс, фтор, йод, железо, марганец, молибден, селен және мырыш). Эссенциалды емес элементтер – биологиялық функциясы белгісіз элементтер. Бұл топқа кадмий, мышьяк, сынап және қорғасын жатады. Химиялық элементтердің шоғырлануы биотаға әсер етуде маңызды рөл атқарады. Бір кездері Паракелс токсикологияның негізгі қағидаларын анықтады: «Барлық заттар - бұл улар. Бұларда еш жалғыз байланыс жоқ, тек дозасы улы немесе дәрілік қасиеттерді бар». Осылайша, эссенциалды және эссенциалды емес компоненттер үшін ағзаның қалыпты жұмысына сәйкес келетін оңтайлы концентрациялар бар. Химиялық элементтердің концентрациясы арта бастағанда, өлімге әкелетін улы әсерлер пайда болады. Сонымен бірге, химиялық элементтердің құрамының төмендеуімен патологияға әкеліп соқтыратын жеткіліксіз жағдайлар пайда болады. Химиялық элементтердің физикалық және химиялық қасиеттерінен басқа, құрамдас бөліктердің биологиялық қолжетімділігіне, қоныс аударуына және улылығына әсер ететін маңызды факторлардың бірі топырақтың қышқылдығы (рН) болып табылады. рН төмендеген сайын көптеген элементтердің қозғалуы артады, ал сілтілеудің ұлғаюы олардың биожетімділігі азаяды. Бұл үрдістерге топырақтың түрі айтарлықтай әсер етеді. Гумустың көп мөлшері бар топырақта оның хелат (күрделі) әрекеті себебінен металдардың миграциясы деңгейі төмендейді. Сонымен қатар, металдардың уыттылығы атом және иондар радиусы, буферлік сыйымдылық, химиялық реакцияларға ену қабілеті сияқты басқа факторларға байланысты. Осылайша, қорғасын мен сынаптың токсикалық қасиеттері олардың органикалық қосылыстарына қарағанда бейорганикалық заттарға қарағанда айқын көрінеді. Алты валентті хромның уыттылығы үш валентке қарағанда жоғары. 5.3. Мeдициналық гeoлoгия (гeoмeдицинa) Адамдар мен жануарлардың кейбір аурулары осы аймақтың географиялық ерекшеліктерімен байланысты. Ежелгі қытай медициналық қолжазбаларында малдың ауруларының осындай себептері туралы хабарлар бар. Гиппократ бір кездері адам ауруларының ұқсас мысалдарын сипаттады. Біздің заманымызда экологияны бөлу бұл фактілерді - медицина геологиясын жинақтау мен талдауды қарастырады (Стожаров А.Н., 2007). Медициналық геология немесе геомедицина - бұл геологиялық факторлардың адам мен жануарлар денсаулығына әсерін зерттейтін экологиялық медицина бөлімі. Медициналық экология саласындағы алғашқы мысалдардың бірі - итальяндық саудагер және саяхаттаушы Марко Поло (1254-1324), ол Азияда өзінің «Әлемнің әралуандығына арналған кітабында» өзінің саяхатының тарихын таныстырды. 1271 жылы олар Қытайға сапар шегеді. 1275 жылы ол өзінің экспедициясы арқылы Кубалық ханға жетті. Бірақ біраз уақыттан кейін Еуропадан әкелінген жылқылар қайтыс болды. Ол жылқы ауруларының белгілерін сипаттады. Кейінірек анықталғандай, аурудың себебі топырақтағы селендің жоғары концентрациясы болып табылады, ол жануарлардың улануы және өліміне әкеледі. Қытайдың солтүстік-шығысындағы Кешан ауданында 20 ғасырдың басында жаңа ауруы тіркелді, кейіннен Кешан ауруы немесе эндемиялық кардиомиопатия деп аталды. Онымен жүректің бұлшық еті әсер етеді және жүрек жеткіліксіздігі дамиды. 1970 жылы гипотеза аурудың қоршаған ортаға байланысты екенін растады. Ауруы қоршаған орта объектілерінде селен аз концентрациясы бар аймақтарда кездеседі. Селен жетіспеушілігін жою кезінде аурудың белгілері ағзада жойылып, осы элементтің алдын-алу әсері пайда болды. Геомедицина жердің географиялық ерекшеліктеріне байланысты - Кашин-Бек ауруы немесе эндемиялық остеоартриттің патологиясының басқа бір мысалын қарастырды. Ауру ұзақ уақыт бойы қытайлық дәрігерлерге белгілі болды және 16-шы ғасырда кездесті. Ауруды алғаш рет ресейлік дәрігер Кашин Н.И. (1825-1872). Аурудың алғашқы симптомдары ісіну, бірлескен ауырсыну және бұлшықетпен атрофия болды. Одан кейін олардың функцияларын сақтай отырып, қолдардың, шынтақшалардың және қылшықтардың интерфальгинальды түйістерін біріктіру болды. Контрактілерді дамыған көптеген буындардың деформациясының ауыр дәрежесі, жамбас буындарының зақымдалуы, қысқа шашты және қысқа қалыңдығының арқасында ломбард лордозы және үйрек жүрісінің пайда болуы. Бұл ауру 6-13 жастағы балаларға зардап шекті. Бұл патология, ең алдымен, эндемикалық аймақтарда өсірілген азық-түлік өнімдерін тұтынатын ауыл тұрғындарының арасында болды. Кашин-Бек ауруларының себебі - топырақтағы селеннің жетіспеушілігі. Эндемиялық аймақтарда өндірілген топырақта, суда және азық-түлік өнімдерінде йод жетіспеушілігі йод тапшылығын тудырады. Йод адам ағзасына тәуліктік қажеттіліктің 58,3%-ына дейін, етпен - 33,3% және сумен - 4,2%. Оның қалған саны ингаляциялық ауамен және тері арқылы беріледі. Этиологиялық фактор. Экологиялық объектілердегі йод деңгейі топырақтың түріне және оның йодты сақтап қалуына, сондай-ақ теңіз деңгейінен жоғары орналасуға немесе теңіздер мен мұхиттардан қашықтығына байланысты. Бұдан әрі аумақ орналасқан, аз йод топырақта болады. Жергілікті өнімдерді диетада жеңумен йод тапшылығы әртүрлі деңгейде дами алады. Әдебиетте аутоиммунды және инсулинге тәуелді болып табылатын балалардағы 1-ші типтегі диабеттің дамуына экологиялық факторлардың әсері туралы ақпарат бар. Бұл патологияның даму қаупі жоғары мырышты тұтынудың жеткіліксіздігі анықталды. Жүрек-тамыр патологиясының жиілігін төмендететін фактор табиғат объектілерінде кальций мен магний макроэлементтерінің жеткілікті деңгейлері болып табылады. Жануарларда магний жетіспеушілігі күйзеліске ұшырайды, немесе гипомагнетиум тетанилері. Бұл патологиялық күй көктемде, олар магниймен толтырылған шөппен жайылымды тамақтандыруға жіберілген кезде болады. Осылайша, табиғи ортадағы химиялық құрамы, қоныс аударуы және элементтердің өзара әрекеті денсаулық жағдайы үшін өте маңызды. Сонымен қатар, антропогендік әсерде табиғатта теңгерімді бұзады. Тұрғындар денсаулығына елеулі қауіп-қатер топырақтың қышқылдануы болып табылады, бұл экологияның маңызды мәселенің бірі болып табылады, ол екі әсерге ие: тікелей және жанама. 1) Күкірт пен азот оксидтерінің қатысуымен қалыптасатын қышқылдық аэрозольдердің сорбциясынан тікелей әсер етеді. 2) жанама әсері кейбір уытты металдардың сіңірілуінің артуымен байланысты. Ауа райының бұзылуына байланысты литосфераның химиялық элементтері босатылып, биосфераның басқа бөліктеріне қайта бөлінеді. Күкірттің және азоттың топырақ және оксидтері сіңдірілген кезде топырақтың қышқылдануы орын алады. Жоғарғы топырақ қабатындағы металдар еритінге айналады, нәтижесінде олардың қозғалғыштығы мен био қолжетімділігі жоғарылайды. Алюминий, кадмий, кальций, магний, марганец, никель және мырыш осындай қасиеттерге, сондай-ақ мыс, сынап пен қорғасынға азырақ деңгейде ие. Сонымен қатар, қышқыл ортада молибден мен селен аз ерімейді және нәтижесінде өсімдіктерге қоныс аудару мүмкіндігі аз. Мұндай үрдістердің әсерінен жануарлар мен ағзалардағы және одан әрі азық-түлік тізбегіндегі макро- және микроэлементтердің қалыпты қатынасы адам ағзасындағы баланс өзгеруі мүмкін. Өсімдіктердің фосфорының негізгі қоректік қоры қышқыл ортада өсімдіктерге қол жетімді болмайды, бұл өсімдіктердің өсуін және дамуын тежеуге әкеледі. Сонымен қатар, топырақ мұндай процестерді бейтараптандырады. Топырақтың буферлік сыйымдылығы топырақтың геохимиялық күйімен байланысты. Топырақта карбонаттар жеткілікті болған жағдайда, сүзгілеу кезінде қышқыл жаңбыр немесе балқытылған су карбонатты буферлік жүйемен бейтараптандырылады. Қышқылдық деңгейі 4,5-тен төмен болған кезде қолайсыз жағдай пайда болуы мүмкін. Осыған ұқсас жағдайда тағы бір буферлік жүйе жұмыс істейді, оның нәтижесі нашар еритін алюминий тұздарын еріту және оны қосу. Алюминий қосу үрдісі жылдам жүреді және жер асты суларында оның жоғары концентрациясы пайда болады. Сонымен қатар, сутегі индексі азая отырып, басқа металдардың қозғалғыштығы, мысалы, кадмий, техногенді астам шыққан. |