книга мед экология для мед.универов. Электронды оқулык Медициналық экология (1). C. Ж. acфeндияpoв атындаы аза лтты медициналы университеті
 Скачать 2.3 Mb.
|
|
Гигиеналық аудандастыру және елді мекендер топырақтарының ауылшаруашылық өсімдіктерін өсіретін топырақтардың ластану қауіптілігінің дәрежесін бағалау үшін транслокациялық зияндылық коэффициенті колданылады. Бұл көрсеткіш транслокациялық коэффициент (Km) немесе жинақтау коэффициенті деп аталады. Ол өсімдіктегі элементтер (металдар, радионуклидтер, пестицицтер және т.б.) концентрациясының олардын топырақтағы концентрациясына қатынасымен анықталады. Ауылшаруашылық өсімдіктерін өсіру мүмкіндігі үшін топырактың химиялык заттармен ластану қауіптілігін бағалау шкаласы бойынша анықталады (2 кесте). Кесте 2 – Химиялық заттармен ластанған ауыл шаруашылығына арналған топырақтарды бағалаудың нақты сызбанұсқасы
Елді мекендердің топырақтары ластану дәрежесін бағалау және аудандастыру мынадай қағидаттар бойынша анықталады: 1. Химиялық заттармен ластанған топырақтын эпидемиологиялық мәнділігімен. 2. Атмосфералық ауанын жерге жақын қабатының екінші ластану көзі ретінде және оның адаммен тура контактысы болғанда ластанған топырақтың рөлі. 3. Атмосфералық ауа ластануының индикаторы ретінде топырақ ластануы дәрежесінің маңыздылығы. Елді мекендер топырағының эпидемиологиялық қауіпсіздігін ескерудің қажеттігі, химиялық жүктеме көбеюімен топырақ ластануының эпидемиялық қаупі артуына байланысты. Осылайша, химиялық заттармен ластанған топырақта, топырақтық микробиоценоздар (патогендік ішек микрофлорасының антагонистері) азаюы және оның биологиялық белсенділігі төмендеуі, фонында патогендік энтеробактериялар мен геогельминттер табылуы жиі байқалады. Бұл, олардың топырақтың химиялық ластануына табиғи топырақтық микробиоценоздар өнімдерінен гөрі төзімдірек екендігін көрсетеді. Елді мекендер топырағының эпидемиялық қауіптілік деңгейін бағалау, патогендік энтеробактериялар мен энтеровирустар табылуы ықтимал негізінде өңделіп жасалған бағалау шкаласы (схема) бойынша жүргізіледі. Эпидемиялық қауіпсіздіктің критерийі топырақта патогендік агенттердің болмауы (3 кесте) Кесте 3 – Елді мекендер топырағының эпидемиологиялық қауіптілігін бағалау
Қазақстандағы топырақ жағдайын бағалауды РММ«Казгидромет» жүргізеді. Сапаның негізгі критерийі топырақтағы негізгі ластаушыларға қойылатын шекті рұқсат етілген концентрациялар (ШРЕК). Кадмий, қорғасын, мырыш, мыс және хорм бойынша ШРЕКтен артуын Республика қалаларында ірі өнеркәсіп мекемелерінің санитарлық-қорғау аймақтары шекарасында және ірі автомагистралдар аймақтарында анықталады. 6. Климaт және денсаулық Табиғи факторлардың денсаулығына әсері ежелгі замандарда зерттелді. Ауа-райы жағдайының адам денсаулығына әсері туралы «Ауа, суда және елді мекенде» атты Гиппократ жазған. Ғасырлар бойы ауа райының созылмалы аурулардың дамуына әсері туралы ақпарат жинақталған. Көптеген аурулардың симптомдарының тәуліктік уақытқа тәуелділігі байқалды. Түнде ми қан тамырларының тромбозы, инсульттер, жүрек соғысы, гипертониялық криздер, ангина шабуылы және бронх демікпесі жиі кездеседі. Ауа-райының өзгеруі кезінде дәрігерлер жиі созылмалы аурулардың өршуіне шақырады: жүрек-қан тамырлары жүйесі, тыныс алу мүшелерінің аурулары, асқорыту мүшелері және басқа патологиялар. (Румянцев Г.И., 2012). Медициналық және экологиялық зерттеулерде климаттың денсаулығына әсерін зерттеу ең маңызды мәселелердің бірі болып табылады. Қазіргі жағдайда, қайтыс болғанға дейін, созылмалы аурулардың алдын алу қажеттілігі бар, дәстүрлі емес климаттық жағдайларды бейімдеуде сау адамдардың денсаулығы мен қауіпсіздігіне белсенді әсер етеді. Климаттық факторлар биологиялық ритмдердің қоздырғыштарына әсер етеді, маусымдық аурулар, созылмалы аурулардың асқынуына әкелуі мүмкін. Өзгерістер әсерінен метеорологиялық реакциялар, денсаулық жағдайы мен жұмсқа қабілетінің нашарлауы байқалады. Ауа райы деп, белгілі бір аумақтағы аз ғана уақыт аралығына (сағат, тәулік, апта) тән, атмосфераның жер маңындағы қабатының физикалық қасиеттерінің динамикалық жиынтығын түсінеді. Ауа райын сипаттайтын негізгі элементтеріне күн сәулесінің қарқындылығы мен белсенділігі, атмосфераның электрлік жағдайы, Жердің магниттік өрісінің кернеулілігі, геомагниттік белсенділіктің өзгеруінің тез не баяу жүретіндігі және оның айқындылық дәрежесі, атмосфералық қысым, температура, ауаның ылғалдылығы, ауа қозғалысының бағыты мен жылдамдығы, бұлытты болуы, жауын-шашындар жатады. Климaт - берілген ауданда көптеген жылдар бойына тұрақтанған, заңды түрде қайталанып отыратын ауа райының режимі болып табылады. Кез келген уақытта ауа температурасының, қуатының, бағытының және жылдамдықтың көрсетілген комбинациясы көрсетіледі. Климаттың белгілі бір түрлерінде күн сайын немесе күн сайын өзгереді, ал басқаларында - өзгеріс жоқ. Климаттық сипаттамалар соңғы және ең метеорологиялық сипатта статикалық талдауына негізделген. Шынайы климаттың факторы ретінде климат потенциалды, бүйрек және аквакультура географиялық таралуына, сондай-ақ нақты, жойылу мен экологияға әсер етеді. Климат тәжже адамның өмірі мен денсаулығының жағдайын тудырады. Қаңтар және шілде айларындағы зауыттық температурада келесі климаттық аймақтар бөлінеді: суық, қалыпты, жылы және ыстық. Циклон және антициклон. Бір ауа массасының басқа Жердің әртүрлі аймақтарымен циклонды қызметі циклон және антициклонды түзеді. (сурет 2).  Сурет 2 – Циклон (І) мен антициклондағы (ІІ) ауа қозғалысы (Pумянцeв Г.И., 2012) Циклондар диаметрі 2,5-3 мын км, қысымы төмен аймақ болып табылады. Ең төмен қысым циклонның ортасында байқалады. Оның өте кең шеттерінен - жоғары қысым аймағынан - циклонның ортасына қарай бір жерде емес, әр түрлі географиялық аумақтарда түзілген ауа массалары жиналып, жоғары көтеріледі. Осыған байланысты, циклонда жылы ауа массаларымен қатар, суық ауа массалары және фронттар болуы мүмкін. Циклондар әдетте қысымы мен температурасының аутқулары үлкен, жауын шашынды, ауаның электр өткізгіштігінің жоғарылауымен және жердің электрлік өрісінің потенциалы градиентінің төмендеуімен жүретін тұрақсыз ауа райын әкеледі. Қалыпты жағдайда күнсайынғы атмосфералық қысымның әдетте өзгеруі 5 гПа аспайтын болса, циклондық әрекетіне байланысты ол 30-40 гПа өзгеруі мүмкін. Циклондардың өте қауіпті түрлері тропиктерде, мұхит үстінде байқалады. Олардың диаметрі үлкен емес, 80-100 км құрайды, бірақ қиратқыш күші қарқынды болып табылады. Тропикалық циклондардың (тайфун, дауылдар) жылдамдығы өте жоғары болады, олар теңіз үстіндегі дауылдар, су тасқыны, елеулі бұзылулардың пайда болуына әкеледі. Күннен электр зарядталған бөлшектердің ағымы әсерінен Жердің геомагниттік өрісі кері әсері, магнитті дауылдары және магниттік найзағайлардан көрінеді. Теңесу кезеңінде магнит дауылдарының максималды саны байқалады, солттылық пен күн белсенділігінің артуы - саны олардың өте аз. Жазда, найзағайдың салдарынан электромагниттік ауытқулардың белсенділігі артады – атмосферик деп аталады. Адам биоырғағы. Биологиялық ырғақтар физиологиялық үрдістер мен реакциялар қарқындылығындағы дене жағдайының кезеңді түрде ауысуы мен ауытқулардың өзін-өзі қамтамасыз ететін дербес үрдіс (Иванов В.П. және т.б., 2012). Биоырғақтардың арқасында циклдік ортада бейімделу және аман қалу мүмкіндігі қамтамасыз етіледі. Берілген күн энергиясы мен жарықтың спектральды құрамы күн сәулесінің сәулелену бұрышына байланысты. Жиынның және қараңғылықтың ауысуы нәтижесінде адам денесінің биологиялық ырғақтары өзгереді. Сонымен қатар биоырғақтардың амплитудасы температура, қысым, ылғалдылық және т.б. байланысты. Көптеген клиникалық зерттеулердің нәтижелері бойынша, жарық биологиялық ырғақтардың негізгі синхронизаторы болып табылатынын анықтады. Жердің айналуының әсерінен күн ішінде ағзаның функцияларында толқын тәріздес өзгеріс бар. Мұндай биоырғақтар цирагандар (цирагандар) деп аталады. Бұл тұжырымдаманы алғаш рет 1959 жылы Франц Халберг ұсынды. Циркалық ырғақтың кезеңі 25,0 ± 0,5 сағатты құрайды, ол орындалатын жұмыстардың салмағын немесе төсек тынығының сақталуына байланысты емес.Атмосфералық қысымның төмендеуі симпатикалық жүйке жүйесіне қатты әсер етеді, ағзаның жұқпалы ауруларға төзімділігін төмендетеді, көңіл күйін төмендетеді және тиімділікті төмендетеді. Сонымен қатар қысымның жоғарылауы парасимпатикалық жүйке жүйесін қоздырады. Қазіргі уақытта адам ағзасының күніне 300-ден астам ырғақтың өзгеретін физиологиялық функциялары. Адамдарда келесі биоырғақ түрлері бар: Ақыл-ой және дене жұмыс қабілеттілігі. Күндізгі ұйықтау кезінде дыбыстық және визуалды сигналдарға жауап беру уақыты азайып, ақпаратты өңдеудің жылдамдығы мен тиімділігі артады. Физикалық еңбек күндізгі уақытта түнгі уақытқа қарағанда тиімдірек. Күн ішінде қозғалыстарды үйлестіру, нейромашыл жүйелердің лабильділігі, бұлшықеттердің күші мен төзімділігі жоғары. Тыныс алу. Күндізгі уақытта адамның тыныс алу жиілігінің, тереңдігі мен минуттық көлемінің ырғақтары максималды, әсіресе күннің екінші жартысында Жүрек қантамыр жүйесі. Қан айналымы функциясының айқын күнделікті кезеңі бар. Күннің екінші жартысында демалыс кезінде жүректің жиілігі максималды болады. Күндізгі уақытта миокардтың, жүрек шығарудың, инсульттің және қан айналымының минуттық көлемінің жиырылу деңгейі жоғары. Жергілікті кемелердің қоспалар мен кеңейтетін агенттерге реактивтілігі күндізгі уақытта күшейтіледі. Метаболизм үрдістері. Көмірқышқыл-липидті метаболизмнің көрсеткіштерінің бірі болып табылатын көмірқышқыл газына тұтынылатын оттегінің қатынасы күндіз бірлікке тең және түнде азаяды. Күннің бірінші жартысында глюкоза жүктемесіне деген төзімділік көмірсулардың қолданылу қабілетін арттырады. Көшелердің максималды қарқындылығы кешке және түнде жазылады. Қанның сарысуында күндізгі уақытта триглицеридтер мен холестериннің ең үлкен концентрациясы байқалады. Сонымен қатар, кешкі уақытта төмен және өте төмен тығыздықтағы липопротеиндердің жалпы үлесінің құрамы байқалады. Ақуыз зат алмасуының биоырғақтардың тұрақтылығы организмнің белсенділігі кезінде катаболикалық үрдістердің басым болуымен және тыныс кезінде анаболикалық үрдістермен сипатталады. Несеп күндізгі уақытта шығарылады. Су-электролит метаболизмі ағзаның судың, натрийдің, калийдің, кальцийдің, хлоридтердің және басқа да бейорганикалық заттардың несеп шығарылуының ең үлкен белсенділігі кезінде жоғары болады. Осындай циклдық үрдістерді реттеу кезінде жүйелі және эндокриндік реттеу механизмдерінің цирагандық ырғақтары басты рөл атқарады. Сонымен қатар, оның барлық байланыстары (орталық жүйке жүйесінің жоғары бөлімдері, автономды жүйке жүйесі, гипофиздік гормондардың секрециясы, перифериялық бездердің функционалдық реактивтілігі, қанның тасымалдау жүйесінің сыйымдылығы, метаболизм және т.б.) өздерінің биологиялық ырғағы бар, күнделікті гормондардың шоғырлануындағы өзгерістерді анықтап, басқа физиологиялық үрдістердің биологиялық ырғақтары. Бұл ұйқының фазалары мен ұйқының өзгеруін автономды жүйке жүйесінің күнделікті ауытқуымен тығыз байланысты деп түсіндіреді. Сонымен қатар, адреналин мен норепинефриннің зәрдегі метаболизм өнімдерімен, сондай-ақ қандағы катехоламиндермен салыстырғанда, түнгі уақытқа қарағанда күндізгі деңгейі жоғары болады. Адамның психикалық және физикалық өнімділігі арасындағы жеке айырмашылықтарға негізделген биоритмологиялық жіктеу адамға қатысты кең таралған. Оның айтуынша, ер адамдар (ерлер) таңертең жұмыс істеуге бейім. Бұл жағдайда күнделікті биоритмдер (әсіресе температура) олар орташа статистикалық мәндермен салыстырғанда ерте сағаттарда ең жоғары мәнге ие. Мұндай адамдар ұйықтап кететін уақытқа қарамастан, ұйықтап, шамамен таңертеңгі сағатта оянады. Ұйқысыз ұйықтап қалғанда ұйқының ұзақтығы едәуір қысқарады, бұл субъективті сезімге сәйкес ағзаның функционалды күйінде нашарлауға әкеледі. Кешкі типтегі адамдар («жапалақтар»), «боз торғайдан» айырмашылығы, күннің екінші жартысында және кездейсоқтықта ең тиімді болып табылады. «Жапалақтар» ең жоғары температура режимі кейінгі сағаттарда байқалады. Олар ұзақ уақыт бойы ұйықтап қалса да, ұйқының ұзақтығы тұрақты болады. Осыған байланысты, ұйықтап қалу уақытына қарамастан, «бозторғайлар» жоғары жұмыс өнімділікті сақтап, демалып сергек болып жүреді. Адамда серуендеу кезінде көрсетілген тыныс алу жиілігі, импульсі, ішектің физиологиялық функциялардың үрдістері және басқалары ең аз уақыттан (жүрек қызметі, бастапқы импульсті беру және т.б.) мүмкіндіктің өзгеруіне (бүйректің қызметі, асқазан шырынын тоқтату және т.б.) ауысады. Бір физиологиялық функциялар күннің алғашқы жартысында, екіншісі екінші жартысында да жақсы болады. Тәуліктің жарық кезіндегі кезеңде қозғалтқыш белсенділігін арттырады, заттардың көлемін арттырады, сағаттың ортасында қарқынды дамып, бауырдағы гликоген мөлшерін көбейтеді. Басқа жүйелер мен жүйелерде белгілі циклдік бар. Ойын барысында уақыт өте келе көптеген айнымалы электронды элементтер бар, кейбір макро және микроэлементтерді жеткізу. Мұның бәрі созылмалы аурулар мен емдік рационды құру кезінде ескеру маңызды. Клиникалық зерттеулер негізінде ағзада және жүйеде жыл бойы физиологиялық функциялардың өзгерістер болатыны белгілі. Ультракүлгін сәулелерге терінің қыстың сезімталдығы қыс мезгілінен жоғары. Ұшудың басында сіз өзіңіздің ішкі кедергілеріңізден жазға қарағанда қыстың басындағы қысымды неге байланысты қорғауға тура келеді. Жаздық ауа райы жүректің минуттық көлемін ұлғайтады, түтікшелер аса айқын емес және қыста қарсылыққа төзімді ұлпалар ағзадағы оттегіні тұтынуды арттырады. Қалқанша безі мен қанындағы иод белсенділігі қыта да жазда да белсенділік күшейіп, қан тамырларының қызметі де күшейе түседі. | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||