книга мед экология для мед.универов. Электронды оқулык Медициналық экология (1). C. Ж. acфeндияpoв атындаы аза лтты медициналы университеті
 Скачать 2.3 Mb.
|
5.4. Топырақ, оның медициналық-экологиялық және шаруашылық маңызыТопырақ - жер қыртысының жоғарғы құнарлы қабаты, қоршаған орта нысандарының: су, ауа, өсімдіктіктік және жануарлық ағзалармен, әсіресе микроағзалармен біріккен әсерінен жасалған. Топырақ күрделі, ашық жүйе, үнемі биосфераның басқа элементтерімен алмасудың өзара қатынастарында болып жатқан, өз кезегінде шектес биосфера элементтеріне (атмосфералық ауа, жер үсті және жер асты сулары) қомақты әсер ететін ашық жүйе. Қоршаған ортаның басқа нысандарымен салыстырғанда топырақтың өзіне тән ерешеліктері бар. Атмосфералық ауа мен жер үсті суларынан гөрі топырақ аз қозғалыста болады және осыған байланысты іс жүзінде осындай қуатты өзін-өзі табиғи тазарту сұйылту сиякты факторлары жоқ. Топыраққа түскен антропогендік ластықтар трансформацияланады. Антропогендік топырақ ластануының тізбекті реакция салдары онын өсімдікке, атмосфералық ауа күйіне жер үсті және жер асты суларына әсерімен, осы тізбектер бойынша адам денсаулығына әсерімен байланысты. Топырақ катты (минералдық және органикалық), сұйық (топырақтық ылғал) және газ тәрізді фазалардан тұрады. Бірінші органикалық заттарды жалғыз жасайтын, топырак жасаудағы үлкен рөлді өсімдіктер иеленеді. Атмосферадан көмірқышқыл газын, топырақтан су мен минералдық заттарды сіңіріп, өсімідіктер күн сәулеленуінін әрекетімен күрделі органикалық қосылыстар жасайды. Топырақта органикалық заттарды қайта құру тірі ағзалар әрекетімен (жауын құрттары, ұсақ кеміргіштер), жоне микроағзалар (бактериялар, актиномицеттер, төменгі саңырауқұлақтар, балдырлар, вирустар) жүргізіледі. Топырақтың органикалык заттары, өсімдіктер мен жануарлар қалдыктары ыдырауының әртүрлі дәрежесінде пайда болған гумус немесе кара топырақ деп аталынады. Топырақтың минералдық заты 60-90% құрайды және тау жыныстарынан, минералдардан және химиялық құрамынан тұрады. Топырақтың катты бөлігінін бөлшектері өлшемдеріне қарай, топырақ құмды, саздау сазды топырақ түрлеріне және басқаларына бөлінеді. В.В.Докучаев классификациясында топырақ типтері: тундралық, күл түсті, ормандық сұр, қаратопырақ, каштан түсті, күрең түсті, тұзды топырақтар жоне 3 негізгі класқа біріктірілген (қалыпты аймақтық), өтпелі (интроаймақтық) бинормалды. Әрбір топырақ типі белгілі табиғи зонаға сәйкес келеді. Адам үшін топырақтын маңызды қасиеті онын құнарлылығы. Құнарлылық топырак типіне, сулық режимге (тәртіпке), онда болатын минералдық және органикалык заттарға тәуелді. Өзіне керекті микроэлементтерді адам сумен және топырақтан шығатын тағамдық өнімдермен алады. Алғаш рет адам ағзасының химиялық құрамының топырақтағы химиялық элементтер мөлшеріне тәуелді екенділігін В.В.Вернадский көрсетті. Адам үшін топырактың негізгі рөлі өсімдік тағам өнімдерін өcipy. Топырақ елді мекендердің микроклиматын жақсарту мақсатында жасыл желек ағаштар өсіру үшін де қолданылады. Климатқа, өсімдіктер жергілікті геологиялық құрылымға байланысты топырақ қабаты да ауысып отырады. Ағаштардың түрлерінің ең жоғары дәрежесі - оңтүстіктен оңтүстікке қарай, яғни кең аймақтық. Тауда бүршіктердің түрлері төменнен түбіне дейін ауыстырылады, яғни тік (жоғары) нүктеде байқалады. Қазақстан аумағының 86% -ы жазықтықта орналасқан. Жазықта топырақтың үш түрі бар: қаратопырақ (52 ° солтүстіктен), каштан (52-48 ° солтүстік), қоңыр және қоңыр-қоңыр (оңтүстік оңтүстікке қарай 48 °). Қаратопырақ республиканың негізгі бөлігінде орналасқан. Бұл аймақ солтүстік Қазақстан, Қостанай. Ақмола, Павлодар, Ақтөбе және Батыс Қазақстан облыстарының негізгі бөліктері 25,5 млн. гектарды немесе республика аумағының 9,5% -ын алады. Қаратопырақ типтерінің үш тоғысқан түрі: сілтілі қаратопрыақ орманды далалы жерлердің оңтүстік бөлігі,қарапайым оңтүстік қаратопырақ аймақтары тән. Қазақстандық топырақтар түрлері. 1Оңтүстіктегі қаратопырақ, аз гумусты. 2. Қарапайым қратопырақ. 3. Қара каштан топырақтар. 4. Ашық каштан топырақтар. 5. Сұрғылт топырақтар. 6. Сұр сұрғылт топырақтар. Барлық қара топырақтар құнарлы, бірақ гумыс қабаты қалың (6-8%) алғашқы екеуі, aл оңтүстікте қарашірік аз орналасқан (4-6%). Қара топырақты жер республиканың жақсы ылғалды дала жазық және негізгі құнарлы өңірі. Қара-қоңыр топырақтар орналасқан оңтүстікке қарай қара топырақты. Олар құрылымында көп бөлігін, Орталық Қазақстанның, солтүстік Каспий ойпатының жазығының Шығыс Қазақстан облысы қамтиды. Бұл топырақтың басым бөлігі құрғақ дала және жартылай шөлейт аймақтарда, олар 90,6 млн га немесе 34% алады. Қара-қоңыр топырақтар үш кіші түрлер топтары болып бөлінеді: қара-қоңыр топырақты қоңыржай құрғақ дала, қоңыр топырақты құрғақ дала, a сондай-ақ, ашық-қоңыр топырақты шөлейттер құрайды. Топырақтың құнарлылығы оңтүстікке қарай азаяды. Қара-қоңыр және қара-қоңыр топырақтар құрамында 3-4,5% гумусы, ақшыл қоңыр топырақты шөлейтті ерекшеленеді аз құрамында гумусы - 2-3%. Қара-қоңыр және қоңыр топырақты құрғақ дала үшін жарамды суарылмайтын (яғни суаруға жарамсыз) егіншілік және мал шаруашылығы, aл ақшыл - қоңыр топырақты шөлейтті негізінен жайылым ретінде пайдаланылады. 5.5. Ластаушы заттар айналымы мен мигpaциясы Ластану дәрежесін зерттеу үшін (жинақтау) ластаушы заттардың топырақта және оның адам денсаулығына әсері білу керек жолдары, көші-қон және айналымы, ластаушы заттар. Топырақ – біздің ең басты депонент ластаушы заттар жинақтаушысы. Көші-қон ластану – бұл нысанды миграциясы ластаушы заттардың бірі-табиғи ортаның басқа ортаға өтуі. 1. Тұндыру ластаушы заттардың атмосферадан су бетіне. 2. Тұндыру ластаушы заттардың атмосферадан топыраққа. 3. Тұндыру ластаушы заттарды атмосфера жасыл көшеттер (жолдар бойында, автоөндірістер және т. б.). 4. Булануы су атмосфераға (мұнай, сынап). 5. Көшу ластаушы заттардың судан топыраққа (сүзу, "өздігінен тазару", тұндыру ластаушы заттардың су қоймасының түбі). 6. Көшу жер үсті суларының биотасын (жер үсті, су және жер асты – өсімдіктер, жануарлар әлемі, микроағзалар). Ластанған топырақтың адам үшін қауіптілігін анықтау қажетті: 1. Ластану көздері (өнеркәсіп, автокөлік және т. б.). 2. Ағзаға түскен ластаушы заттардың ықтимал жолдарының әсері. 5.6. Топырақ қабатының бұзылуы мен ластаушы көздері Маңызды ғаламдық бұзылулар жағдайы байланысы литосфераның, негізінен, адамның шаруашылық қызметінен болады. Көбіне бұл әсер жоғарғы құнарлы қабаты литосфера тиесілі – топыраққа, оның әсерінен адамзат негізгі бөлігі өз қажеттіліктерін азық-түлікпен қанағаттандырады. Топыраққа антропогенді әсердің негізгі түрлері: эpoзия (жел және су); ластану; екінші ретті тұздану мен батпақтану; шөлейттену; жерлердің өндіріс пен коммуналды құрылысқа пайдаланылуы. Осылайша, Сахара шөлін көшпенділермен байланыстырса, Греция мен Түркиядағы жасыл желегінің бұзылуы – көп ғасырлы мал шаруашылығының жоғары жетістігінің нәтижесі. Ормандары мен жүзім алқаптары бір кездері тұнып тұрған елдер шөлейттер мен ашық жырақтарға айналған. 1933-1937 жылдардағы құрғақтану кезінде Техастың құнарлы жерлерінің тұрақты қоры шаңды дюндарға айналған. Соңғы жағдай АҚШ-тың осы штатының ормандардың жартысына жуығының жойылуы топырақ бұзылумен байланысты. ХХ ғасырда жерді толықтай пайдалану, жайылым жерлерді ұтымсыз пайдалану және техника қолдану аридизацияға әкелді, яғни жердің құрғауы үлкен аумақтарды Африка, Оңтүстік-Шығыс және Оңтүстік Азия, Орта Азия, Оңтүстік Америка және т.б. қамтыды. Топырақты дұрыс пайдаланбау олардың күшейтілген эрозия тудыруы мүмкін. Топырақтың қатты бұзылуы тау-кен карьері және құрылыс өнеркәсібі олардың эрозиясын тудырады. Ондаған мың гектар топырақтың бұзылу нәтижесінде құрылыс карьерлерді Шығыс, Оңтүстік-Батыс және Солтүстік Қазақстанда. Қазіргі кезде жерді пайдалануда топырақтың сортаңдануы күрделі мәселені туындатып отыр, жерді қарқынды суара пайдалану теңіздер мен көлдердің кебуіне байланысты тұздардың жайылуымен байланыстыруға болады. Шетелдік эксперттердің мәліметтері бойынша 50% жуық суарылатын жерлердің айтарлықтай тұзданған. Орта Азия мен Қазақстанда, әсіресе Каспий маңы аймақтарында топыраққа үлкен шығын жерді суара отырып пайдалану келтірген. Топырақ атмосфераға қарағанда оған әр түрлі ластанулардың шоғырландыруға бейім ерекшелікке ие. Ластаушы заттар топыраққа түседі және жиналады да артық мөлшерде есебінен өнеркәсіптік кәсіпорындар шығарындыларының, жылу энергетикасы, автокөлік, мал шаруашылығы кешендерінен, қатты және сұйық қалдықтарды минералды тыңайтқыштар мен пестицидтер ұтымсыз қолдану қарқындылығынығ артуына байланысты. 5.7. Топырақты ластаушы негізгі көздер Дерлік барлық антропогенді қызмет негізінде ксенобиоттармен топырақтың ластануы жүріп отырады. Ауыл шаруашылығы - тыңайтқыштар, пecтицидтер, ағынды сулар мен мал шаруашылығының қатты қалдықтары. Пecтицидтер келесі топтарға бөлінеді: Гepбицидтер, Фунгицидтер. Өнеркәсіп, көлік. Тұрмыстық қызмет – ағынды сулар, тұрмыстық қатты қалдықтар. 5.8. Топырақты негізгі химиялық ластаушылар Топыраққа ластаушы заттар әртүрлі жолдармен түседі: табиғи (табиғи ластану) және жасанды (адам қызметі әсерінен). Топырақты негізгі антропогенді ластаушылар: пecтицидтер (улы химикaттар); минepaлды тыңайтқыштар; өндіріс шығарындылары; атмосфераны ластаушы заттардың газ түтінді шығарындылары; мұнай және мұнай өнімдері. Қазіргі уақытта тұрғындар денсаулығына пестицидтердің әсері көптеген ғалымдар әсерін адамға радиоактивті заттар теңестіріп айтуда. Бекітілгендей, пестицидтерді қолдану кезінде өнімділігінің өсуі сонымен қатар, әртүрлі зиянкестер құрамының артуымен, тағам сапасы табиғи құнарлылығы нашарлайды және т.б. Ғалымдардың айтуы бойынша қоршаға ортаға түскен қолданылған пестицидтер (ауа, су) жоятын көзді айналып өтіп әсерін етеді. Адамдар пестицидтерді белгілі бір микроағзаларды жою үшін қолданғанымен ол біртұтас экожүйеге барлық тірі ағзаларға қатты әсер етеді. Бақылау кезінде интоксикация нәтижесінде және басқа да биологиялық түрлері (пайдалы жәндіктер, құстар) үлкен мөлшерге дейін жойылып кеткен байқалады. Оның үстіне адам көп пестицидтерді айтарлықтай пайдалануға тырысады, және одан да мәселесін тереңдете түседі. Пестицидтердің арасында тұрақты хлорорганикалық қосылыстар (ДДТ, ГХБ, ГХЦГ) топырақта көптеген жылдар бойы сақталуы мүмкін, тіпті шағын жинақталу оларды шоғырландыру нәтижесінде биологиялық микроағзалар өмір сүруі үшін қауіпті төндіреді. Пестицидтердің аз ғана концентрациясы ағзаның иммунды жүйесі мен айқын мутагенді және канцерогенді қасиеті бар. Адам ағзасына түсе отырып, пестицидтер қатерлі ісіктерді тудыруы мүмкін ғана емес, ол ағзаны генетикалық тұрғыда зақымдайды, бұл болашақ ұрпақ денсаулығы үшін де қауіптілігі зор. Сол себепті ең қауіпті пестицидтердің бірі - ДДТ, біздің елімізде және басқа да бірқатар елдерде тыйым салынған. Осылайша, улкен сенімділікпен, жалпы экологиялық зияндылығы топырақты ластайтын пестицидтерді пайдаланудағы пайдасынан бірнеше есе асып түседі. Пестицидтерді салдары адам үшін өте жағымсыз ғана емес, сонымен қатар барлық фауна және флораға да кері әсері көрсетіледі. Өсімдік жамылғысы өте сезімтал іс-әрекетке пестицидтер ғана емес, аймақтарда оны қолдану орындарда, жеткілікті жерден алыс орналасқан, олар үшін ластаушы заттардың желмен немесе жер үсті су көзімен әсер етеді. Пecтицидтер ластаған топырақтан өсімдіктерге тамыр жүйесі арқылы биомассада жинақталып, қоректік тізбекті зақымдауы мүмкін. Топырақ минералды тыңайтқыштарменде, егер оны мөлшерден тыс болса, өндіру, тасымалдау мен сақтау кезінде ластанады. Азотты, суперфосфатты және басқа да тыңайтқыштардан нитраттар, сульфаттар, хлоридтер мен басқа да қосылыстар көп мөлшерде миграцияланады. Атмоферадан химиялық заттардың дүркін шығарындылары топыраққа түсе отырып, көп аймақтарды қамтиды. Өнеркәсіп шығарындылары. Өнеркәсібі дамыған ірі қалаларда топырақты негізгі ластаушылаы болып табылады. Ірі өнеркәсіптік қалаларда орташа химиялық жүктеме топыраққа фоннан 40 есе жоғары, a ең жоғарғы деңгейден 600 рет артық. Әдетте, химиялық заттардың ең жоғары концентрациялары өнеркәсіптік кәсіпорындар маңында байқалады. Мысалы, өнеркәсіп алаңдарының кәсіпорындар аудандарда түрлі-түсті металлургия Өскемен, Лениногорск, Зыряновск, Шымкент, Балқаш концентрациясы қорғасын, мырыш, кадмий, мыс топырақтағы ШРЕК 100 - 500 рет асып түседі; санитариялық-қорғау аймағында (дейін 1,0 км) металдардың концентрациясы ШРЕК артуы күніне 50-100 есе, 5-тен 40 км қашықтықта металдар құрамы ШРЕК 2-3 рет асып түседі. Энергетика шығарындылары. Үлкен ЖЭО зауыттарында қатты отынды жағу кезінде май, май және улы металдар пайда болады. Қазақстандағы ірі отын-энергетикалық кешені - Екібастұз. Күл шығарындылары жүздеген шақырымдарға таралады. Бұдан басқа, 2-3 километрге дейінгі жылу электр станциясын іске қосу арқылы да ластанады. Автотранспорт шығарындылары. Жалпы алғанда, әлемдегі автомобильдер саны 400 миллионнан астамды құрайды. Аса қауіпті көлік газдарының абсолютті күйінде қорғасынның қосындысы, сондай-ақ 3,4-бенз (а) пирен бар. Автотрасса маңында қозғалысы бар автомобильдің жанында топыраққа үлкен зиян байқалады. Мысалы, машинаның қозғалысы бар көлік құралдарының жартысы, күніне 3 квартал, бірінші кезекте қорғасын концентрациясы 470 мкг / г (шұңқыр 14 мкг / г болған кезде). Көлік қозғалысы кезінде күніне 50 мың қарқындылықпен жүргенде, басында қорғасынның айтарлықтай көлемі 10 есеге дейін артады. Қатты және сұйық қалдықтар. Адамзат өзіне керектерін, қажеттілігін өнеркәсіп, ауылшаруашылық жұмыстарында өндіруі әртүрлі қалдықтар шағарумсн бірге жүреді. Осы қалдықтардың бір бөлігі қатты заттар түрінде шығарылады, баска бөлігі сұйық заттар түрінде шығарылады (ағынды сулармен). Соңғы 25 жыл ішінде ТМД елдерінің ірі қалаларында, соның ішінде Қазақстанда, қалдықтар көлемі тұрғынға шаққанда 2 есе көбейді (қатты қалдықтар 1м3 бір жылға). Қазіргі қалалар қоқысының 45,3% тұрмыстық, тағамдық қалдықтар, 28,3% қағаз, 5,1% тері және резина, 2,6% пластмасса, 5% металл және 5,5% шыны болады. Үйінділерде қалалақ қоқыстар жағылғанда токсикалық заттар пайда болады (қорғасын, мырыш, кадмий, мыс т.б.), олар топырактың үстіңгі бетін ластайды. Сұйық қалдықтар құрамында токсикалық заттар бар шаруашылық-тұрмыстық және өнеркәсіптік ағынды сулар, әсіресе егін шаруашылығында өрістер суаруда ауьшшаруашылық дақылдарды суару үшін қолданғанда топырақты ластайды. Топырақ пен су ластануында ерекше қауіп туғызатындар, өнеркәсіптік өндірістер маңайындағы 60% қоймаларда сақталатын өнеркәсіптік орындар (түсті металургия, өнеркәсіптік көмір, химия салалары, ЖЭО), олардын қалдықтары сынап, қорғасын, кадмий, бериллий, мышьяк сияқты улы заттар құрамында болуы мүмкін. Ауылды жерлерде топырақ ластануының негізгі көздері мал шаруашылығы, құс шаруашылығы және улы химикаттар мен минералдық тыңайтқыштарды (сынап құрамды, фосфор құрамды және т.б.) қарқынды түрде қолдану, биологиялық ластану (топырактың ауру шақыратын микробтармен ластануы) болады. 5.9. Топырақтың эпидeмиoлoгиялық маңызы Адам денсаулығына топырақтың әртүрлі патогендермен ластануы әсер ете алады, олар ағзаға келесі жолдармен түседі: «адам — топырақ — адам» тізбегі арқылы: Пaтoгeнді ағзалар жұққан адамнан топырақ арқылы келесі адамға немесе патогендер бар топырақта өсірілген өсімдіктер арқылы адамға. Осы негізде адам холера, бацилярлы дизентерия, іш сүзегі, парафит және т.б. Аталған жол арқылы адам паразит құрттарда түсуі мүмкін. «жануар — топырақ — адам» тізбегі арқылы: көптеген жануарлар аурулары адамға беріледі, (лeптocopиaз, cибиp жарасы, туляpeмия, Ку лихopaдкaсы және т.б.) олар тікелей контактіде болып инфекцияланған жануарлар шығарындылары ластануынан болатын жағдай; «топырақ - адам» тізбегі арқылы: егер патогендер бір бірімен байланыста болған кезде адамның ағзасына түссе (тырысқақ, ботулизм, микоз және т.б.) аурулар туындауы мүмкін. Топырақ көптеген қарапайымдылардың, жануарлардың, микроағзалардың, соның ішінде бактериялар, кегерту саңырауқұлақтары, вирустардың тіршілік ортасы.Топырақта тұрғылықты немесе уакытша тіршілік ететін микроағзалар: a) сапрофиттер, жануарлар мен адамға зияндық жасамайды. б) патогендік микроағзалар. Топырақтағы патогендік бактериялар мынадай инфекциялық аурулар тудырады: сібір жарасы (қарасаң), газдық гангрена, тырысқақ, ботулизм. Жұқпалы ауруды адам топырақты өңдеуде, ауылшаруашылық өнімдерін жинауда, құрылыс жұмыстарында, мал жайылымдарында, жер мелиорациялауда (тырысқақ таяқшасы, газдық гангрена, сібір жарасы қоздырғыштары) немесе микроағзалар көкөніске, жемістерге, балыққа, саңырауқұлақтарға түскенде жұқтырады (ботулизм таяқшасы). Жануарлар мен адамның кауіпті жұқпалы ауруларының санына сібір жарасы кіреді. Сібір жарасының қоздырғышы сібір жаралык таяқша, ол ауру малдың шығаратын зәр, тезегімен түсіп спора жасайды және сол күйінде жылдар бойы әсіресе каштан және қаратопырақты жерлерде сақталады. Осы таяқшалармен ластанған шөпті жануарлар жеп сібір жарасын жүқтырады. Адам сібір жарасын ауру не өлген жануарларды ұстағанда, не ауру жұққан мал өнімдері мен шикізат (ет, жүн, тері) арқылы және топырақпен тікелей контакт болғанда жұқтырады. Адам үлпалары жарақатына ластанған топырақпен газдық гангрена қоздырғышы кіреді. Топырақта жиі кездесетіндер А типтегі клостридий Перфрингенс болады. Осы микроағзалар жараланған жерге түсіп, токсин өндіреді, ол үлпалардын ісінуіне және өлуіне әкеледі. Ботулизмді жұқтырту өнімдерді үй жағдайында сүрлеп дайындаумен жиі байланысты: тұздаған не қақтаған балық, консервіленген санырауқұлактар, көкөністер мен жемістер дайындауда болады. Ботулинус таяқшасы өндіретін токсин анаэробтық жағдайларда адам ағзасына өзінін әрекеттік күші бойынша барлық баска бактералдық токсиндер мен химиялық улардан асып түседі. Актиномицеттер, терінің үстіңгі бетінде және терең микоздар болдырады, және туберкулез, алапес дифтерия микобактериялары топыраққа түскенде әжептеуір қауіп туғызады: топырақта туберкулез таяқшалары 15 айға дейін, дифтериялық таяқшалар 2-3 аптаға тіршілікке кабілеттілігін сақтайды. Адам ағзасына кіретін глисттер-паразиттер-гельминттерден болатын аурулар гельминтоздар таралуында топырақтың рөлі үлкен. Кейбір гельминттердін даму стадияларының біреуі (жұмыртқалар жетілуі) топырақта өтеді. Гельминттермен ластанған топырақта өскен көкөніс, жеміс-жидектерді, ластанған суды қолданғанда, адам ағзасына гельминттердің жетілген жұмыртқалары түседі. Гельминттер жұмыртқалары (шошқа, өгіз цепеньдері) топырақтан ірі қара мал мен шошқалар азығына түсуі мүмкін. Жеткіліксіз термиялық өңдеуден өткен сиыр, шошқа етін қолданып, адам гельминттерді жұқтыруы мүмкін. Топырақты уақытша тіршілік ететін микроағзалардың үлкен тобын ішек инфекцияларынын қоздырғыштары құрайды (іш сүзегі, паратифтер, дизентерия, холера), бруцеллез, туляремия, оба. Олар топыраққа белгілі жағдайларда түседі (ауру жануарлар мен адамдар шығарындыларымен, ағынды сулармен). Топырақ олар үшін колайлы орта деп айтуға болмайды. Бірақ, олардың кейбіреулері, әсіресе ластанған топырақта ұзақ уакыт іш сүзегі, паратифтер және холера қоздырғыштары бірнеше тәуліктен 5 айға дейін тіршілікке кабілетін сактайды. Энтеровирустар полиомиелиттің және кейбір ішек ауруларының қоздырғыштары топырақта 25 тен 170 күнге дейін сақталады. Әдетте адам ішек инфекцияларын, ластанған көкөністер арқылы, әсіресе шаруашылық фекалийлік ағынды сулармен егістерді суарғанда жұқтырады. 5.10. Топырақ ластануы қауіптілігі деңгейлерін бағалау Аудандастыруда гигиеналық тұрғыдан топырақ ластануының және топырақтын қауіптілік дәрежесін бағалау әртүрлі заттармен ластану қауіптілігінін дәрежесін бағалау, топырактың контакт жасайтын орталарына (су, ауа), тағамдық өнімдерге және олар арқылы адамға мүмкін колайсыз әсерінің деңгейімен аныкталады. Топырақтың зиянды заттармен ластану кауіптілігінің дәрежесін гигиеналық бағалаудың негізгі критерийі гигиеналық нормативтер және гигиеналық нормативтер болмағанда топырақтағы заттардың фондық(кларктық) концентрациялары. Топырақтардың химиялық заттармен ластану қауіптілігін бағалауда ескеру керек жағдайлар: l. Топырақ ластануының қауіптілігі неғұрлым жоғары және 1асса, топырақ қауіптілік коэффициентінің мағынасы соғұрлым жоғары болады: С Кқ ____ > 1 , ШРЕК Мұнда − С бақыланатын зат мөлшері. Қ – бақыланатын заттың құрамы 2. Бақыланатын заттардың қауіптілік кластары неғұрлым жоғары болса, топырақ ластануының қауіптілігі соғұрлым жоғары болады; 3.Топырақтың кез келген улы затпен ластануы қауіптілігін бағалау топырақ буферлігі ескерілуімен жүргізіледі (ортаның рН, химиялық заттардың қозғалмалығы, контакты бар орталарға әрекеті және өсімдіктерге ашықтығы). Сондықтан Kқ бірдей шамасы болғанда қышқылдық мағынасы рН < 7ге aз мөлшердегі гумусты және механикалық құрамы жүмсақтау топырақтар үшін ластану қауіптілігі жоғарырақ болады. Химиялық максималдық концентрациялары ластанған атмосфералық ауаның жерге жақын қабатымен контактыдағы топырақтың жоғарғы қабатында жиі кездеседі. Сондықтан топырақтың жоғарғы қабатында жинақталатын химиялық элементтер және басқа зиянды заттар тобы ластану көзі ретіндегі өндірістер шығарындыларының құрамын көрсетеді. Топырақтардағы фондық (кларктық) заттар мөлшері олардың техногендік әрекеттің ластану ошақтарынан алыс қашықтықтағы табиғи немесе аномальді жер бөліктеріндегі мөлшерін сипаттайды. Аномальдық деңгейін немесе топырақта зиянды заттардың антропогендік жүктемесін сандық бағалау үшін формула бойынша есептелетін концентрация коэффициентін (Kc) анықтайды: Кс = Сі/Сср, мұнда Ci − зерттелетін нысанда элемент концентрациясы, ал Сср − оның фондық мөлшері. Тұрғындар денсаулығына индикаторлар ретінде тура емес қолайсыз әрекетін топырақтардың зиянды заттар комплексінің антропогендік ластану деңгейін бағалау. жиынтық көрсеткіш (Zc) бойынша жүргізіледі. Топырақтар ластануының жиынтық көрсеткіші зиянды заттар концентрациялары коэффициенттерінің қосындысына тең және мынадай формулада көрсетіледі: Zс = ∑Кс −(n-1), мұнда п− қосылатын заттар саны. Топыраққа антропогендік жүктеменің геохимиялық комплекстік көрсеткіштері таратылуын талдау селитебтік және ауылшаруашылықтық территориялар топырағы ластануының кеңістіктік құрылымын береді. Қоршаған ортаның антропогендік әрекетіне душар болған территорияларды гигиеналық аудандастыру және топырақтар ластануының қауіптілік дәрежесін Zc көрсеткіші бойынша бағалау, қалалардың ауалық бассейндерінің металдармен де, басқада ең көп жайылған ингредиенттермен (шаң, көмір диоксиді, азот оксидтері, күкірт ангидриді) дифференттік ластануын көрсетеді және бағалау шкаласы бойынша жүргізіледі (l кесте). Кесте 1 – Ластанудың жиілік көрсеткіші бойынша (Zc) топырақ ластануы қауіптілігін болжамды бағалау шкаласы
|