2.тыныс алу-аскорту-физиология 2 курс 1 сем. Дем алу мен дем шыаруды физиологиялы механизмдері
 Скачать 285.18 Kb.
|
|
Дем алу мен дем шығарудың физиологиялық механизмдері Алдымен, біз осы механизмге қатысатын бүлшықеттерге тоқталайық.Себебі,олардың атқаратын қызметі маңызды болып келеді,оларсыз тіпті тыныс алу мен шығару жүзеге аспайды деуге де болады. Өкпені желдету кеуде қуысының көлемінің мезгіл-мезгіл өзгеруіне байланысты жүзеге асырылады. Кеуде қуысының көлемін ұлғайту (тыныс алу) инспираторлардың бұлшық еттерінің жиырылуымен, көлемі (дем шығару) экспираторлардың бұлшық еттерінің жиырылуы арқылы жүзеге асады. Инспираторлық бұлшықеттерге:Сыртқы қабырғааралық бұлшықеттер кіреді(олардың жиырылуы қабырғаларды жоғары көтереді,сонымен қатар бұл жерде диафрагма да жиырылған кезде көкет өзінің бұлшықет талшықтарын тегістейді және төмен қарай жылжиды,нәтижесінде кеуде қуысының көлемін ұлғаяды),және баспалдақ бұлшықеттері, дорсальды тісті инспиратор, тік кеуде бұлшықеті, қабырға көтергіш бұлшықеттері жатады. Экспираторларға ішкі қабырғааралық бұлшықеттер жатады (олардың жиырылуы шеттерін төмен түсіреді), құрсақ қабырғасының бұлшықеттері (олардың жиырылуы диафрагманың көтерілуіне әкеледі және нәтижесінде кеуде қуысының көлемі азаяды),сонымен қатар бел-қабырға бұлшықеті, дорсальды тісті экспиратор, көлденең кеуде бұлшықеті жатады. Атмосфералық ауа өкпеге сыртқы орта мен өкпе альвеолалары арасындағы қысым айырмашылық беру пайда болған кіреді. Әрбір тыныс алу кезінде өкпенің көлемі артады, олардағы ауаның қысымы немесе өкпе ішіндегі қысым 5-8 мм рт.ст.болады.Ал, дем шығару кезінде өкпе көлемі азаяды, өкпе ішіндегі қысым алдыңғы көрсеткіштен 3-5 мм рт. ст-ға көтеріледі,нәтижесінде атмосфералық ауа өкпеден сыртқы шығарылады. Дем алу,оны инспирация деп атайды.Механизмін сипаттау үшін схема түрінде белгілі бір процестерді кезекпен кезек жаздым.Алдымен,инспираторлық бұлшық еттері жиырылады-кеуде жасуша доғаны алға қарай сипаттайды, бойлық және көлденең бағытта кеңейеді, кеуде қуысының көлемі артады-плевраның париетальды жапырағы созылады-плевра қуысының көлемі артады-плевра қуысындағы қысым төмендейді-висцеральды плевра париетальды плевраға тартылады,содан соң альвеолалардың кеңеюіне байланысты өкпе көлемі артады,ал альвеолалардағы қысым төмендейді,нәтижесінде атмосферадан ауа өкпеге енеді. Дем шығару,оны экспирация деп атайды.Инспираторлық бұлшықеттер босаңсиды да, өкпенің созылған серпімді элементтері қысылады, (экспиратор бұлшықеттері жиырылады) - кеуде қуысының көлемі азаяды-париетальды плевра қысылып-плевра қуысының көлемі азаяды-плевра қуысындағы қысым жоғарылайды-қысым висцеральды жапырақшаны қысады,ең соңында альвеолалардың қысылуына байланысты өкпе көлемі азаяды,нәтижесінде альвеолалардағы қысым жоғарылайды-өкпеден ауа атмосфераға шығады. Тыныш/қалыптыдан төмен тыныс алу кезінде дем шығару пассивті түрде жүзеге асырылады,яғни бұлшықеттердің қатысуынсыз, деммен жұту кезінде созылған эластикалық тартылудың арқасында жүзеге асады.Ал керісінше қиын,мәжбүрлі тыныс алу уақыты дем шығару белсенді түрде жүзеге асырылады,және экспираторлардың бұлшық еттерінің жиырылуы артады. Мен осы орайда өкпенің желдету механикасын сипаттағым келеді.Оны Дондерс моделімен анықтауға болады. Ол Шыны қоңырау (түбі жоқ литрлік бөтелкені қолдануға болады) кеуде қуысы қабырғаларының қозғалмайтын бөліктеріне сәйкес келеді, резеңке мембрана- қозғалмалы боылп келеді. Қоңыраудың астына оқшауланған өкпелер, алтрахея резеңке түтіктің көмегімен атмосфераға қосылады. Екіншітүтік атмосферамен және "Плевралы қуысты"манометрмен байланыстырады. "Плевра қуысында" біршама сиретуді және герметизацияны жасау өкпе көлемінің ұлғаюы байқалады. Резеңке мембрананы тарту арқылы "кеуде қуысының" көлемін артып, және дем алу орын алады. Мембрананың босатылуы пассивті дем шығаруға, мембрананың қоңырауға басылуы кезінде белсенді дем шығаруға әкеледі. Егер өкпенің қатаюымен қосылса манометр-трахеальды түтік, ал" плевра қуысы " атмосферамен, манометр өкпенің ішіндегі оң қысымды көрсетеді-бұл өкпенің серпімді тартылуының көрінісі деп айтуға болады. Тыныс алуды реттеудегі орталық жүйке жүйесінің әр түрлі бөлімдерінің рөлі. Тыныс алуды реттеудің негізгі міндеті-оттегін тұтыну, оны сыртқы тыныс алу арқылы тіндерге жеткізу болып табылады. Сыртқы тыныс алудың қарқындылығы оның жиілігі мен тереңдігінің өзгеруіне байланысты. Бұл жағдайда организмге оттегінің жеткізілуін және одан көмірқышқыл газын шығаруды өзгертеді. Тыныс алу орталығы-бұл тыныс алуды ұйымдастыру мен реттеудің жалпы функциясымен біріктірілген және орталық жүйке жүйесінің әртүрлі қабаттарында орналасқан нейрондардың жиынтығы.Қазір,жеке жеке сол қабаттарға тоқталамыз. Біріншісі,ми жұлыны,екіншісі сопақша ми,үшінші варолиев көпірі, төртінші орталық жүйке жүйесінің жоғары бөлімдері (гипоталамус, лимбиялық жүйе, ми қыртысы жатады.) Аталған бөлімдердің әрқайсысының белгілі бір функциясы бар. 1 қабатта жұлынның құрамында тыныс алу бұлшықеттерінің моторикалық орталықтары бар. Жұлынның алдыңғы мүйіздерінің келесі мотонейрондар бар.Олар: - кеуде бөлімі (Th1-Th6. intercostales) – қабырғааралық жүйкелер сыртқы қиғаш интеркостальды бұлшықеттерді жүйкелендіреді. - жатыр мойны бөлімі (C3 - C5)N. frenicus. Диафрагматикалық жүйке диафрагманы қоздырады. Ескеретін жағдай,жұлын мен сопақша ми арасындағы орталық жүйке жүйесін кесу кезінде тыныс алу процесі тоқтайды,өйткені жұлын орталықтарында автоматика жоқ. Ал,жұлынның мойны мен кеуде арасында кесілуі кезінде,бұл жерде диафрагманың жиырылуына байланысты тыныс алу сақталады,оны диафрагматикалық тыныс алу деп атайды. 2 қабатта сопақша мидың тыныс алу орталығы-ол тыныс алу мен дем шығарудың өзгеруін қамтамасыз етеді. Ол жоғары және төменгі жүйке орталықтарымен өткізгіш жолдармен байланысты,мысалы жұлынның мотонейрондарымен,оны алдыңғы қабатта айтқан болатынбыз, Тыныс алу орталығының бөлігі ретінде нейрондардың бір бөлігі дем алуға, екінші бөлігі дем шығаруға жауап береді.Яғни,экспираторлық жән инспираторлық орталықтар деп бөлеміз. Бұл функционалды түзілімдер, өйткені оларды морфологиялық тұрғыдан ажыратуға болмайды. Орталықтар арасындағы өзара қатынастар нәтижесінде деммен жұту және дем шығару процестерінің ауысуын қамтамасыз етеді, өйткені бір бөлімнің нейрондарының активтенуі екіншісінің депрессиясын тудырады деген сөз. Тыныс алу орталығының өзі автоматикаға ие.Минутына 4-5 рет, басқа орталықтардан импульстардың түсуіне байланысты емес, бірақ орталықтың жасушалары метаболизмінің ерекшелігіне байланысты өздігінен қозу пайда болады. Бұл басқа әсерлерден автономияны қамтамасыз етеді және өмірлік функцияны базальды деңгейде ұстайды.Базальды деңгей дегеніміз,адам ағзасы белгілі бір әрекетке құрту энергиясының ең төмен көрсеткіші болып табылады,яңни бұл ағзаға тиімді болып келеді. Осылайша, орталық жүйке жүйесінің сопақша ми бөлігінде терең және сирек тыныс алу (оны Куссмауль тынысы деп атайды), патологиялық тыныс алудың басқа түрлері байқалады,мысалы Чейн-Стокс, Биотт, Грок Тыныс алу орталығының үшінші қабаты варолий көпірінде орналасқан, және пневмотаксикалық деп аталады.Бұл қозуды тыныс алу орталығынан дем шығару орталығына және керісінше ауыстыруға көмектеседі. Пневмотаксикалық орталықтың қозуы тыныс алу орталығының депрессиясына әкеледі, ал дем шығаруға жауап беретін нейрондар іске қосылады. Дем шығарудан дем алуға ауысуды қамтамасыз ететін кері механизм болады. Варолиев көпірінен жоғары кесу тыныс алу жиілігін минутына 14-18 деңгейінде ұстап тұруға мүмкіндік береді. Тыныс алу орталығының 2 және 3 қабаттарының перифериялық процестердің жұмысы- нақты тыныс алу актісін ұйымдастыру болып табылады. Төртінші қабат-орталық жүйке жүйесінің жоғары бөлімі болып саналады.Оған мысалы гипоталамус жатады- ол қарапайым мінез-құлық актілері кезінде тыныс алуды реттейді. Сонымен қатар,жалпы қорғаныс реакциясы кезінде (ауырсыну, физикалық жұмыс кезінде),оны терморегуляцияның ең жоғары орталығы деп санаймыз, сондықтан гипертермиямен оның тереңдігін өзгертпестен тыныс алудың жоғарылауы байқалады (Желдету процесі едәуір артады, бұл жылу беруді арттырады.Қарапайым мысал ретінде,ыстық күні иттің тынысын алуға болады. Лимбиялық жүйе- адамның эмоциясы кезінде тыныс алуды реттеу,яңни әр түрлі интонация мен түрлі эмоцияны білдірудің экстремалды формалары кезінде тыныс алу жиілігі өзгереді. Ең соңғы,ол ми қыртысық шартты тыныс алу рефлекстерінің дамуын,және тыныс алудың қоршаған ортаның өзгеретін жағдайларына бейімделуін(мысалы жұту,сөйлеу, сүңгу, ерікті апноэ және гиперпин) қамтамасыз етеді. Мен сонымен қатар орталық жүйке жүйесіндегі нейрондарға тоқталғым келеді. Тыныс алу орталығының нейрондары сопақша мидың дорсомедиальды және қарыншалық аймақтарында орналасқан, олар дорсальды және вентральды тыныс алу топтарын құрайды. Бұл тыныс алу топтарында нейрондардың келесі түрлері орналасқан: 1) ерте инспираторлық, разрядтың ең жоғары жиілігі инспекцияның басына келеді 2) кеш инспираторлық нейрондар, разрядтың ең жоғары жиілігі -инспекция соңында 3) тыныс алу фазасы ішінде тұрақты белсенділікпен сипатталатын толық инспираторлық нейрондар Булбарлы тыныс алу орталығының құрылымында тыныс алу ырғағына сәйкес келетін тыныс алу нейрондары бар, бірақ олар тыныс алу бұлшықеттерін иннервацияламайды, бірақ жоғарғы тыныс жолдарының иннервациясын қамтамасыз етеді. Әр түрлі рецепторлық аймақтардан афферентация булбарлы тыныс алу орталығына біріктіріледі. Соңғысы,ол өз кезегінде, тыныс алу бұлшықеттерінің жиырылу белсенділігін реттейтін тыныс алу орталығының жұлын бөлігінің мотонейрондарына серпін береді. Назар аударарлық жағдай, Интеркостальды бұлшықеттер мен диафрагманың мотор белсенділігін реттеуді қамтамасыз ететін жұлын мотонейрондарының белсенділігі, өз кезегінде, сұр заттың аралық аймағының бүйір жиегіне жақын орналасқан СІ-CII деңгейінде орналасқан жұлынның инспираторлық нейрондарының бақылауында болатыны. Тыныс алу жиілігі, оның жасына, дене құрылысының ерекшеліктеріне, дене шынығуына байланысты өзгерістері. Тыныс алу және дем шығару актісінде белсенді рөл бұлшықеттер атқарады. Тыныс алу кезінде сыртқы қабырғааралық бұлшықеттер мен диафрагма жиырылады. Қабырғаралық бұлшықеттер қабырғаларды көтеріп, оларды бірнеше жағына шығарады.Нәтижесінде,кеуде қуысының көлемі артады. Диафрагманың жиырылуымен оның күмбезі тегістелген, бұл кеуде көлемінің ұлғаюына әкеледі. Ұлдар мен қыздардың жас және жыныстық айырмашылықтары бар,және онда тыныс алудың да бірқатар өзгешіліктері болады.Жаңа туылған нәрестелерде диафрагматикалық тыныс басым болады,яғни қабырғааралық бұлшықеттердің шамалы қатысады. Диафрагматикалық тыныс алу түрі ол өмірдің бірінші жылының екінші жартысына дейін сақталады. Біртіндеп ондай тыныс алу кеуде қуысына айналады. 3-7 жасында кеуде қуысы басым бола бастайды,қалыпты тыныс алу түрі және 7 жасында ол айқын болады. 7-8 тыныс алу түріндегі жыныстық айырмашылықтар байқалады:Мысалы,ұлдарда іштік түрі басым болып келсе,қыздар кеудемен көбірек тыныс алады. Ересек адам орта есеппен минутына 15 – 17тыныс алу қозғалысын жасайды, бір дем алу үшін 500 мл ауа жеткілікті. Өкпеге бір деммен кіретін ауа көлемі екеуі тереңдік көлемін береді. Балалардың тыныс алу жиілігінің жоғары болуына байланысты тыныс алу көлемі ересектерге қарағанда жоғары болып келеді. Тыныс алудың минуттық көлемі-бұл мөлшер адам 1 минут ішінде дем алатын ауа,ол өніммен анықталады,яғни 1 минут ішінде тыныс алу қозғалыстарының санына деммен жұту ауасының мөлшері. Тыныс алу жүйесінің маңызды сипаттамасы-бұл өкпенің өмірлік сыйымдылығы-яғни терең тыныс алғаннан кейін адам ауаның ең көп мөлшерін шығаратын ауаның мөлшерін айтады.Әдетте ол әйелдерге қарағанда ерлерде көп.Адамның 16 -17 жасында Жалпы өкпе сыйымдылығы ересек адам сияқты болады. Тыныс алу орталығына келетін болсақ, туған кезде тыныс алу циклінің кезеңдерінің ырғақты өзгеруі орын алады,бірақ әлі толық емес болып келеді.Себебі,тыныс алу орталығының функционалды қалыптасуы әлі аяқталған жоқ. Балалар өмірдің алғашқы жылдары оттегі кемшіліктерімен сипатталады, ол 11 жасқа дейін бейімделе бастайдыда,тыныс алу орталығының құрамы мектеп жасында ересектер деңгейіне жетеді. Температураның көтерілуіне байланысты сыртқы ауа мен үй-жайдағы ауаның адамның жұмыс қабілеттілігінің төмендеуі байқалады. Жыл мезгілдерінің өзгеруіне байланысты оқушылар өзгереді Бөлмедегі жоғары температура кернеуге әкеледі және жұмысқа қабілеттілік төмендейді.Мұндай жағдайларда психикалық және физикалық көрсеткіштер күрт төмендейді.Үлкендермен салыстырғанда балаларда жоғары тыныс алу орталығының қозғыштығы және қандағы гемоглобиннің төмен концентрациясы гипоксиялық жағдайларға төзімділік қабілетін төмендетеді. Бұл сонымен қатар баланың мүшелері мен тіндерінің нашар болуына байланысты. Сонымен қатар блалардағы жоғарғы тыныс жолдары ересектерге қарағанда әлдеқайда тар. Тыныс алу мүшелерінің тіндері нәзік, тыныс алу жолдарын түзетін шырышты қабаттар қан және лимфа тамырларымен мол қамтамасыз етілген, ол салыстырмалы түрде шаң мен патогенді тыныс жолдарына еркін еніп қабыну процестеріне әкеледі. Өкпенің желдету функциясының маңызды көрсеткіші-өкпеде ингаляциялық ауа мен қан ағымының біркелкі таралуы және олардың қатынасы болып табылады. Базальды апикальды градиент 4-9 жастағы балаларда ересектерге қарағанда төмен екені анықталған. 8-9 жастағы балалар тыныс алуды іштің түрінен кеудеге ауыстыру кезіндк қиындыққа тап болады және тыныс алудың берілген ырғағы мен тереңдігін қалай сақтау керектігін білмейді. Тыныс алуды ерікті бақылау тек оларда 12 жаста қарай жүзеге асырыла бастайды Жас ұлғайған сайын өкпеде газ алмасу тиімділігі артады, оттегінің сіңуі 3,9% – ға дейін, көмірқышқыл газының шығуы 3,8% - ға дейін артады. Адам дене шынығуымен көп айналысса,өкпенің динамикалық көлемінің қарқынды өсуі,бұл кезде бронх ағашының өткізгіштігінің жақсаруы, өкпе құрылымдарының өсуі мен дамуы,тыныс алудың күшеюі байқалады. 10 жастан кейін салыстырмалы түрде функционалды көрсеткіштердің тұрақтануы, олардың жасқа байланысты өзгерістері жоғарылайды-өкпе көлемі мен өкпенің созылуы артады, өкпе желдетуі мен өкпеге оттегінің салыстырмалы мөлшері одан әрі төмендейді, ұлдар мен қыздарда функционалды көрсеткіштер өзгере бастайды. Тыныс алу жүйесінің функционалдық көрсеткіштерінің айырмашылықтары жыныстық жетілудің алғашқы белгілерінен басталады (қыздарда 10-11 жас, 12 жастан бастап ұлдарда). Биомеханика көрсеткіштері жыныстық жетілу кезеңінде айқын жас динамикасын көрсетеді.Дені сау адамдарда дем шығару күші көп немесе тыныс алу қуатына тең болып келеді. Спирометрия, спирография Спирограмманы жазбай өкпенің тыныс алу көлемін өлшеу спирометрия деп аталады.Нақтырақ айтқанда,ол тыныс алудың көлемдік және жылдамдық көрсеткіштерін өлшеуді қамтитын,және сыртқы тыныс алу функциясын зерттеу әдісі болып табылады.Ал,спирография- бұл алынған нәтижелердің графикалық бейнесі бар спирометрия сияқты, соның негізінде қосымша маңызды ақпарат алуға болады және табиғи мен үдемелі тыныс алу кезінде тіркелетін өкпе көлемінің өзгеруін сипаттау әдісі. Ол кезде адамның тыныш тыныс алу,мәжбүрлі дем шығару,максималды желдету,сонымен қатар функционалдық сынамалар тұрлері қолданылады. Спирометриялық зерттеу жүргізілетін құрылғы спирометр деп аталады. Спирометрия әдісі арқылы бронх демікпесі сияқты ауруларды диагностикалау үшін, сонымен қатар басқа аурулардағы және әртүрлі медициналық шаралар кезінде тыныс алу аппараттарының жағдайын бағалау үшін қолданылады. Спирография емдеу процедураларының тиімділігін бағалаудың тиімді әдісі болып табылады, спортшылар мен зиянды өндіріс қызметкерлерін кәсіби тексеруде қолданылады. Спирографтардың заманауи үлгілерінде тыныс алу функциясын жазу және осы жазбаны талдау компьютердің көмегімен жасалады. Бұл зерттеудің дәлдігі мен ыңғайлылығын арттырады. Тыныс алу проблемаларының себептері туралы жан-жақты ақпарат алу үшін электрокардиография, эхокардиография және өкпе рентгенін жасау ұсынылады. Спирография қалай жүргізіледі деген сұраққа жауап берсем,ол үшін зерттеу таңғы немесе күндізгі уақытта, аш қарынға жүргізіледі. 15 минут бойы зерттеуден бұрын отыру жағдайында демалу қажет. Науқас басын еңкейтпеуі немесе мойнын созбауы керек, сондықтан орындық пен ауыз түтігінің биіктігі ыңғайлы күйге келтірілуі керек. Сондай-ақ, дем шығару кезінде науқастың денесін алға қарай еңкейтуден аулақ болу керек. Өлшеулер ауыздың ауа ағынын талдауға негізделген, сондықтан мұрын қысқышын пайдалану қажет. Спирография кезінде жоғарғы тыныс жолдары мен өкпенің жағдайын сипаттайтын жиырмаға дейін параметрлерді анықтауға болады, бірақ келесілердің практикалық маңызы зор. 1-Бірінші секундтағы мәжбүрлі дем шығару көлемі (ОФВ1)-Бұл пациенттің дем шығарудың бірінші секундында өкпеден шығаратын ауа мөлшері. 2-Өкпенің үдемелі өмірлік сыйымдылығы (ФЖЕЛ,)-Бұл ең терең тыныс алғаннан кейін өкпеден максималды жылдамдықпен шығарылатын ауа мөлшері (немесе мәжбүрлі дем шығару деп атайды). Нормада тиісті шаманың 80% - дан астамын құрайды. Бронх демікпесі,және басқа да аурулар кезінде бұл көрсеткіш төмендейді. Модификацияланған тиффно индексі (ОФВ1/ФЖЕЛ). Бұл алдыңғы екі көрсеткіштің қатынасы. Нормада оның шамасы 75% - дан асады. Тиффно индексі жоғарғы тыныс жолдарының кедергісімен (патенттіліктің бұзылуымен) айтарлықтай төмендейді. Бұл бронх демікпесі, және басқа да ауруларды диагностикалаудың негізгі өлшемі болып табылады. Сілекей бөлу, сілекей құрамы,мөлшері. қызметі Ауыз қуысында ас қорытуының негізгі актілері сору, шайнау және жұту, сонымен қатар сілекей-секреторлық акт болып табылады.Ол асқорыту процесінде ең маңызды функцияны атқарады. Атап айтқанжа ауыз қуысында сілекей құрамы ас қорытудың бастапқы кезеңдерін, сондай-ақ кейінгі кезеңдердің қолайлы өтуін қамтамасыз етеді. Тамақ ауыз қуысында шамамен 16-18 сек болады, осы уақыт ішінде ол механикалық түрде ұсақталады, ұнтақталады, сілекеймен ылғалдандырылады және тамақ кесегіне айналады. Ауыз қуысында тағамның дәмін талдау және сынау жүзеге асырылады, оны химиялық өңдеу әртүрлі ферменттердің, атап айтқанда амилолитикалық ферменттердің көмегімен жүзеге асады. Ауыз қуысының ас қорыту процесінде ауыз қуысының көптеген рецепторлары тітіркенеді, бұл сілекей бездерінің рефлекторлық ынталандырылуын қамтамасыз етеді. Адамда асқорыту сонымен қатар басқада физиологиялық процестерге жауап беретін үш жұп үлкен сілекей бездері бар:шықщыт,тіласты және жақасты сонымен қатар ауыздың, еріннің,беттің шырышты қабығында таралған көптеген ұсақ бездер.Сілекей бездерінің қызметі бірдей емес,мысалы кішкентай бездер шырышты ылғалдандырады және оны кебуден қорғайды, ал үлкен бездер мезгіл-мезгіл секрет шығарып, ас қорыту процесіне қатысады. Сілекей бездері экзо және эндокриндік бездер ретінде қызмет ететінін атап өткен жөн. Яғни,экзокриндік функция сілекейдің пайда болуын, ал эндокриндік функция гормон тәрізді заттардың пайда болуын қамтамасыз етеді. Сілекейді ас қорыту шырыны деп атаймыз. Тәулік ішінде ересек адамда 0,5-тен 2,0 л-ге дейін сілекей пайда болады, ол тұтқыр сұйықтық түрінде болады, ондағы жасуша элементтерінің болуына байланысты құрамы кұрделі болып келеді.Мысалы,аралас сілекейдің рН-ы 5,8-ден 8,0-ге дейін жетеді. Сілекей құрамында шамамен 99,5% су бар, сәйкесінше органикалық және бейорганикалық компоненттерді қамтитын шамамен 0,5–0,6% құрғақ зат болады. Сілекейдің бейорганикалық заттары-натрий, калий, кальций, магний басқа да элементтер кірсе,органикалық заттарға гликопротеидтер, трансферрин, альбуминдер, глобулиндер,әсіресе бактерицидтік әсері бар заттар лизоцим, муцин болады,ол сілекейдің маңызды органикалық компоненті, сілекейдің тұтқырлығын қамтамасыз етеді, тамақ бөлшектерін желімдеуге және оны жұтуға дайындайды. Осы орайда,ферменттер туралы айтатын болсақ,сілекейдің маңызды ферменттері-қышқыл және сілтілі рибонуклеазалар,трансаминазалар,олар вирустардың нуклеин қышқылдарының деградациясын және сәйкесінше ауыз қуысының шырышты қабығын вирусқа қарсы қорғауды қамтамасыз етеді.Яғни,бұл сілекейдің құрамындағы ферменттер қорғаныш қызметін атқарады деген сөз. Сілекейдің барлық функцияларын үшке бөлуге болады.ол ас қорыту, қорғаныс және трофикалық қызметі. Сілекейдің ас қорыту қызметі. Біріншіден,амилаза және мальтаза ферменттерінің арқасында сілекей тамақтың химиялық өңделуін, атап айтқанда көмірсулардың ди және моносахаридтерге бөлінуін қамтамасыз етеді. Екіншіден,сілекей тамақты ылғалдандырады,және муциннің арқасында оның жеке бөлшектерін байланыстырады,яғни тамақ кесегін қалыптастыруға қатысады. Үшіншіден,сілекейде тұздардың, қанттардың және тағамның басқа компоненттерінің еруі жүреді,соның нәтижесінде еріген түрінде бұл қосылыстар дәмдік бүршіктерге әсер етеді, осылайша сілекей дәм сезімдерін қалыптастыруға қатысады. Сілекейдің қорғаныш функциясы келесідей: Біріншіден,сілекей ауыздың шырышты қабығын үнемі ылғалдандырады, оны кебуден қорғайды, тістерді физикалық және химиялық факторлардың әсерінен қорғайды. Екіншіден,сілекей ауыз қуысы мен тістерді өздігінен тазартуға ат салысады. Үшіншісі,сілекей ауыз қуысының температурасын және сәйкесінше қабылданатын тағамды реттеуді қамтамасыз етеді. Сілекейдің трофикалық қызметі оның құрамында әртүрлі ферменттер мен гормондардың болуымен қамтамасыз етіледі.Калликреин және саливаин сияқты ферменттер сілекей бездерінің тіндеріндегі микроциркуляторлық қан айналымын реттейді. Қорыта келгенде, сілекей секрециясына көптеген гормондар мен биоактивті қосылыстар, атап айтқанда гипоталамус-гипофиз жүйесінің гормондары әсер етеді. Сонымен, қоректік заттарға бай қан сілекей орталығының қызметін тежейді, керісінше, қандағы қоректік заттар деңгейінің төмендеуімен сілекейдің жоғарылауы байқалады. Сілекейдің қарқындылығы кейбір дәрі- дәрмектерді қабылдау аясында өзгеруі мүмкін,мысалы,пилокарпин, қолданған кезде сілекейдің қарқындылығы артады, ал атропин енгізілгенде гипосаливация пайда болады. Сілекейдің бейімделу сипаты Адамдарда сілекейдің бейімделу сипаты дәм бүршіктері ащы және қышқыл заттармен тітіркенген кезде сілекей секрециясын жоғарылату болып табылады. Сілекей ынталандыру тамақ қабылдап басталғаннан кейін 1-3 с-тан басталады (оны жасырын немесе латентті кезең деп атайды) және 0,1-0,2 мл/мин жылдамдықпен үздіксіз жүреді. Шығарылған сілекейдің мөлшері мен сапасы тағамның физика-химиялық құрамына және дененің функционалды жағдайына байланысты. Сілекей орталығы сопақша мида орналасқан. Одан сілекей бездерінің парасимпатикалық иннервациясы басталады, ол тіл-жұтқыншақ нервінің талшықтарымен, бет нервісімен жүзеге асырылады.Тамақтану кезінде бұл нервтердің қозуы сілекей секрециясына ынталандырушы әсер етеді. Тамақтану кезінде ауыздың шырышты қабаты дене температурасынан айтарлықтай ерекшеленетін температуралық әсерге ұшырауы мүмкін. Суық тағамдар немесе сусындар шырышты қабыққа зақым келтіреді, өйткені олардың тұтынылатын мөлшері әдетте аз және олар қысқа уақыт ішінде ауыз қуысында болады. Салқындату шырышты қабықтың қан айналымына келесідей әсер етеді,алдымен вазоспазм пайда болады, салқындату тереңдеген кезде ол күшейеді және микроциркуляция толығымен тоқтайды. Сілекейді реттеуде гипоталамус ядролары үлкен рөл атқарады. Сілекейдің кортикальды реттелуі бар, оның дәлелі шартты рефлексті дамыту мүмкіндігі болып табылады. Сілекей бездерінің жұмысын жүйке реттеуінен басқа, олардың жыныстық гормондардың, гипофиз гормондарының қызметі белгілі бір әсер етеді. Алдында атап өткеніміздей,сілекейдің бейімделуі ол тағамның құрамына,температурасына байланысты.Мысалы,дәмді қабылдаудың бастапқы процесінде сілекей дәмдік заттардың еріткіші ретінде әрекет етеді.сілекей суы дәмдік заттарды ерітеді, ал соңғысы дәмдік бүршіктердің аймақтарына таралады. Бұл процесс кезінде сілекейдің кейбір компоненттері дәмдік заттармен химиялық әрекеттеседі. Мысалы, сілекей буферлері (мысалы, бикарбонат иондары) бос сутегі иондарының концентрациясын төмендетеді Тамақтану кезінде сыртқы әлемдегі заттар ағзаға ауыз арқылы енеді. Барлық практикалық мақсаттар үшін қоршаған ортадағы әртүрлі заттардың қайсысы пайдалы немесе зиянды екенін анықтауы керек. Туған кезде адамның нәрестесінде тәтті дәмге жағымды реакция және ащы, тітіркендіргіш және басқа да өте күшті хош иістерге теріс реакциясыда болуы мүмкін. Павлов пен Бабкин зертханаларында жүргізілген тәжірибелер иттердің тамағынан тыс сілекей бөлінбейтінін, ал жұмыс кезінде сілекей секрециясы ауыз қуысына кіретін тітіркендіргіштерге жақсы бейімделетінін көрсетті. Сілекейдің ең күшті қоздырғыштарының бірі-құрғақ тамақ; тағам неғұрлым құрғақ болса, соғұрлым көп сілекей бөлінеді. Қабылданбаған заттарға сұйық және органикалық заттар нашар сілекей бөлінеді. Алайда, адамдарда тамақ пен қабылданбаған заттарға бөлінетін сілекей шамамен бірдей мөлшерде ферменттерден тұрады және рН мен тұтқырлықта аз ерекшеленеді. Мүмкін, бұл адамда қабылданбаған заттар ит сияқты жуылмайдыда,адам оны бірден түкіріп жібереді. Жануарлардан айырмашылығы, адамдарда сілекей секрециясының сипаты үздіксіз болады. Бұл сөйлеу функциясымен тығыз байланысты, өйткені сілекей сөйлеу кезінде ауыз қуысының шырышты қабатын ылғалдандырады. Шайнау, жұту, сілекей бөлуді зерттеу әдістері. Алдымен шайнау дегеніміз не,соған тоқаталайы,ол тамақты сіңіру процесінің бастапқы кезеңдерінің бірі, ол тамақты сілекеймен ұнтақтаудан, ысқылаудан және араластырудан тұрады, нәтижесінде тамақ кесектері пайда болады. Академик И.п. Павлов шайнаудың сілекей бездерінің секрециясына, асқазанның секреторлық және моторлы функциясына рефлекторлық әсерін анықтады. Толық шайнау қан айналымы мен негізгі метаболизмге де оң әсер етеді.Яғни,шайнау бұл ауыз қуысында тамақты ұсақтауға және майдалауға бағытталған механикалық процестердің жиынтығы. Тамақты өңдеу төменгі жақпен бірге күрделі қозғалыс циклін жасайтын тістермен жүзеге асырылады. Зерттеу әдістері: Біріншісі, төменгі жақтың шайнау қимылдарын зерттеу әдісі-мастикациография деп аталады.Әдістің принципі төменгі жақтың қозғалысы кезінде жабық жүйеде ауа тербелістерін тіркеуге негізделген. Жүйе резеңке цилиндрден тұрады, ол иекке бекітіледі.Сонымен қатар резеңке түтік және Марея капсулалары қолданылады.Капсуладағы тербелістерді кез-келген жазу құрылғысына жазуға болады. Тамақты шайнаған кезде төменгі жақтың қозғалысы жазылады, атап айтқанда салмағы 0,8 г жаңғақ немесе кез-келген басқа, бірақ салмағы бойынша өлшенеді.Арнайы жазу процесін тамақ аузына енгізілген кезде бастайды және жұту кезінде аяқталады. Мастикациографияны қолдана отырып, шайнау циклінің жұтылғанға дейінгі уақытын және оның жеке фазаларының ұзақтығын, шайнау қозғалыстарының санын, ауыздың ашылу амплитудасының мөлшерін анықтауға болады. Мастикациограммада шайнау актісінің бұзылуын анықтауға болады: мысалы, белгілі бір патологиямен 14 с-тан 42-45 с-қа дейін шайнау циклінің ұзаруы. Алайда, осы әдісті қолдана отырып, осы бұзылулардың себебін анықтау мүмкін емес, сондықтан әдіс көмекші болып саналады. Екінші әдіс- электромиография деп аталады,ол бұлшықет биопотенциалдарын графикалық түрде тіркеуге мүмкіндік беретін бұлшықет жүйесін функционалды зерттеу әдісі. Биопотенциал дегенеміз-тірі ұлпаның екі нүктесі арасындағы оның биоэлектрлік белсенділігін көрсететін мүмкін айырмашылықты айтады.Биопотенциалдарды тіркеу әртүрлі тіндердің жағдайы мен функционалдығын анықтауға көмектеседі. Толығырақ айтсақ, бұл әдіс бұлшықеттердің жиырылу белсенділігін, олардағы қозу және тежелу процестерін бағалауға және болжамды диагнозбен салыстырған кезде биоэлектрлік белсенділіктің өзгеру себебі мен сипатын анықтауға мүмкіндік береді. Ортогнатикалық тістеу кезінде және физиологиялық демалу кезінде төменгі жақтың позициясындағы тіс қатарларында шайнау бұлшықеттері босаңсу күйінде болады. Электромиограммаларда бұл тікелей изоэлектрлік сызық түрінде көрінеді. Электромиографиялық зерттеулерді жақсүйектік буын ауруы, бұлшықет жүйесінің аурулары, стоматологиялық жүйенің даму аномалиялары, ортопедиялық емдеудің тиімділігін бақылау кезінде жүргізуде тиімді болып табылады. Үшінші әдіс- миотонометрия.Ол әртүрлі аппараттардың көмегімен бұлшықет тонусын,серпімділігін,қаттылығын анықтауда пайданылады. Құрылғының зондтары тігінен қойылып, зерттелетін бұлшықетке батырылады және шкала бойынша шартты бірліктерде бұлшықет әсер ететін қарсылықты өлшейді. Функционалды жағдайдың жақсаруымен бұлшықет тонусының амплитудасы мен көрсеткіші артады (,яғни кернеу мен релаксация арасындағы айырмашылық). Шаршау кезінде оның амплитудасы төмендейді, тыныштық тонусы жоғарылайды. Динамикалық миотонометрия үшін құрылғы ыңғайлы, ол қуыс түтіктің ішінде еркін қозғалатын зондпен стандартты жүктеме болып табылады.Тонус төмендеген кезде зонд бұлшықеттері тереңдейді, жоғарылаған сайын көтеріледі. |