2.тыныс алу-аскорту-физиология 2 курс 1 сем. Дем алу мен дем шыаруды физиологиялы механизмдері

• Название: Дем алу мен дем шыаруды физиологиялы механизмдері
• Дата: 25.03.2022
• Размер: 285.18 Kb.
• Имя файла: 2.тыныс алу-аскорту-физиология 2 курс 1 сем.docx
• Тип: Документы; #416819
• страница: 2 из 5

Жасы ұлғайған сайын адамның жұту әрекеті жақсарады. Жұтудың соматикалық түрі әдетте ол 2, 5 жастан 3 жасқа дейін пайда болады,

Жұту тағам қозғалысын қамтамасыз етеді,және тамақ кесектері ауыз қуысынан өңешке түсуіне жауап береді. Енді зерттеу әдістеріне тоқталайық.

1.Электромиография-жұту актісіне мимикалық және шайнайтын бұлшықеттер көмегімен қатысуды орнатуға мүмкіндік береді

Әдетте биопотенциалдар толқындарының амплитудасы

ауыздың дөңгелек бұлшықетінің жиырылуымен шамалы кһрінеді, ал шайнау бүлшықеттерінің жиырылу кезінде өзі айтарлықтай өзгереді.Егер адамда жұту фазасы дұрыс жүрмесе,бұл амплитудалық көрсеткіш тері мәнге ие болады.

2. Рентгенография - арнайы фотопленка арқылы мүшенің суретін алу процесі. Осы арқылы суретті түзетуге және рентгеноскопиямен майланған ұсақ бөлшектерді көруге мүмкіндік береді.

Егер науқаста іштің жоғарғы бөлігінде ауырсыну, жұтылу қиындықтары, жүрек айнуы байқалса, рентгенологиялық тексеру тағайындалады.

3. Функционалды жұтылу сынағы-зерттеуге негізделген азық-түлік кесегін немесе сұйықтықты жұту қабілеті белгілі бір уақыт еріксіз немесе бұйрық бойынша анықталады.

4. Френкель бойынша клиникалық, функционалдық сынама-арналған

тілдің артқы жағының бұзылуын және оның өзгеруін анықтау үшін

ортодонтиялық емдеу процесінде және тексеру кезінде орналасуыын анықтайды.Сынама арнайы иреленген ілмектер көмегімен жүргізіледі.

5. Лингводинамометрия әдісі-ауыздың ішіндегі бұлшық етті анықтау

арнайы құрылғылардың көмегімен тілдің тіс қатарларына қысымын өлшейді..

Виндерс бойынша тіс қатарларына тілдің қысым күші өзгермелі болып келеді.

Саливация дегеніміз сілекей бездерімен сілекей шығару. процесі Ірі бездердің сілекейі ауыз қуысының сезімтал жүйке ұштарын тамақпен тітіркендіргенде немесе шартты тітіркендіргіштерге ұшыраған кезде рефлексивті түрде жүреді.Сілекейдің бөлінуі стресс, қорқыныш немесе дегидратация кезінде азаяды және ұйқы мен анестезия кезінде іс жүзінде тоқтайды. Сілекейдің жоғарылауы иісті және дәмді ынталандыру әсерінен, сондай-ақ тағамның үлкен бөлшектерімен механикалық тітіркенуге және шайнауға байланысты болады.Орташа алғанда,күніне 1-2, 5 литр сілекей бөлінеді.

Сілекей бөліну әдістерін бірнеше түрге бөлінеді.Алдымен орыс ғалымы Павлов жасаған зерттеу әдісіне тоқталайық.Бірінші әдіс, созылмалы деп аталады,ол үшін жануардың шықшыт безінің түтігі сыртқа шығарылады.

Соның нәтижесінде бөлінген сілекейді арнайы ыдысқа жинайды.Сол арқылы оның жұмыс істеу механизмі мен құрамындағы заттарды зерттеп,тағамның құрамына байланысты қандай химиялық заттар бөлінетіндігін анықтаған.Екінші әдіс клиникалық,яғни адамдардың сілекей құрамын анықтауда маңызы зор.Ол Лешли-Ющенко-Красногорский капсуласы деп аталады,және екі камерадан тұрады. Сыртқы камера шырышты қабыққа сору үшін қолданылады. Шықшыт сілекей безінің секрециясы ішкі камераға жиналып, аяқталған түтікке жіберіледі.Сілекей стимуляторы ретінде аскорбин қышқылының 3% ерітіндісі қолданылады, ол әр 30 секунд сайын тілдің дорсальді бетіне қолданылады. Түтіктегі сілекейді пробиркада алғашқы тамшы пайда болған сәттен бастап 5 минут ішінде жинайды.Алынған секрецияның мөлшері белгілі дәрежелермен анықталады.Секрецияның төмендеуі 1-ші дәрежелі, егер бөлінген сілекейдің мөлшері 2,4-2,0 мл, 2-ші дәреже - 1,9-0,9 мл, 3-ші дәреже - 0,8-0 мл болады. Бұл әдістің кемшілігі-сиалометрияны жақасты сілекей бездерінен өткізу мүмкін еместігі, ал артықшылығы-түтіктің кең люмені, бұл секрецияның тұтқырлығы жоғарылаған кезде де объективті мәліметтер алуға мүмкіндік береді.

Үшінші әдіс- сиалография.Бұл сілекей бездері мен олардың түтіктерінің бейнесін алуға мүмкіндік беретін визуалды диагностика әдісі.Сонымен қатар сілекей жолдарының тарылуын, бездердің қабынуын диагностикалау үшін қолданылады.Ол қалай жүзеге асады?Ол үшін иілгіш түтік-катетер сілекей каналдарына енгізіледі, оған қарама-қарсы шприц қосылады, ол сілекей безінің каналдарын толтырады. Содан кейін бірнеше рентген жасалады,алайда сілекей бездері мен каналдары рентгенде нашар көрінеді, бірақ бояғыш енгізілгеннен кейін олардың шекаралары жақсы көрінеді, бұл әдіс контрастты сиалография деп аталады.

Ас қорыту жолдарының бөлімдерінде әр түрлі заттардың сіңуі, оның механизмдері.

Асқорыту жолдарының бөлімдерінде қандай заттардың сіңірілуі жүреді,ондағы механизмен мен реттелуіне тоқталамыз.

Бірінші,ауыз қуысында көмірсулардан тек крахмал ішінара сіңіріле бастайды. Мұны сілекей құрамындағы амилаза ферменті жүзеге асырады. Оның әсерінен крахмал ішінара ұсақ компоненттерге бөлінеді. Егер сіз крахмалды тағамды ұзақ уақыт шайнайтын болсаңыз,ал бұл денсаулыққа өте пайдалы, онда крахмалдың кішкене бөлігі глюкозинге бөлінеді (мысалы, нан шайнағанда пайда болатын тәтті дәм). Тамақ құрамындағы басқа көмірсулар (мысалы, сахароза, лактоза) ауыз қуысында бөлінбейді.

Тағамның негізгі липидтері-майлар боылп табылады.Аузында олар айтарлықтай бөлінбейді, бірақ әлі де аз мөлшерде триглицеридтерді ыдырататын гипоидты липаза ферменті бар.

Ескеретін жағдай,ауызда ақуыздардың қорытылуы болмайды.

Екінші,асқазаніОның қызметі өңештен келетін тамақ массасының араластырылуын және жақсы аралас эмульсияның пайда болуын қамтамасыз етеді

Асқазанда күшті қышқыл орта болғандықтан, асқазанда көмірсулардың одан әрі ыдырауы іс жүзінде болмайды. Тұз қышқылы тағамдық ақуыздарды коагуляциялау, оларды ыдырататын пепсиноген энезимін пепсинге айналдыру және асқазан сөлінің әр түрлі жұмысын қамтамасыз ететін гормондардың шығуы үшін қажет. Тұз қышқылы бактерияларды да жояды.

Асқазанда липаза ферменті болады. Ол жұмсақ әрекет етеді, бірақ салыстырмалы түрде қышқыл болғандықтан, триглицеридтердің белгілі бір мөлшері жұмсақ бөлінеді.

Асқазанның тұз қышқылы тағамдық ақуыздарды коагуляциялайды. Бұл дегеніміз, тамақ ақуыздарының үлкен молекулалары ашылып, асқазан шығаратын пепсин ферменті ақуыздардың ішінара қорытылуын (гидролизін) бастауы мүмкін.Асқазан тағы бір маңызды рөл атқарады.Ондағы В12 дәрумені тиісті ақуызбен сіңеді, бұл витаминнің сіңу орнына қарай жылжуына көмектеседі.

Үшінші,аш ішек пен он екі елі ішектегі сіңіру процесі. Аш ішекте асқазаннан келетін тамақ массасы өт қабының және ұйқы безінің ферменттерімен араласады. Он екі елі ішектің жоғарғы бөлігінде қышқыл асқазан сөлі бар, бейтарап өт секрециясы ұйқы безі мен өт жолдарының төменгі бөлігіне енеді. Он екі елі ішектің ішіндегі бездер бикарбонаттарға бай сілтілі сөлді шығарады. Бикарбонаттар мен алынған СО2 сіңірілген тамақ массасын эмульсиялау үшін қажет. Ұйқы безінің амилазасы он екі елі ішекке өтеді. Бұл көмірсулардың қорытылуы үшін ең маңызды фермент, ол крахмалдың көп бөлігін ыдыратады. Ұйқы безінің амилазасы өзінің аш ішек ферменттерімен бірлесе отырып, крахмалдың глюкозаға бөлінуін аяқтайды. Аш ішек бетіндегі ферменттердің әсерінен сахараза, лактаза және т.б. элементтер сахароза мен лактоза компоненттерге де ыдырайды. Аш ішектің жоғарғы бөлігіндегі триглицеридтер жұқа эмульсияға айналуы керек, тек содан кейін тиісті ферменттер оларды глицерин мен май қышқылдарына бөле алады.

Сонымен қатар, ұйқы безі ақуыздардың соңғы қорытылуы үшін қажетті ферменттерді он екі елі ішекке жеткізіледі,Бұл ферменттер трипсин, химотрипсин және т.б. асқазан пепсині мен ұйқы безінің трипсинінің бірлескен әрекеті аминқышқылдарына көптеген тағамдық ақуыздарды ыдыратады.

Мұнда ақуыздардан түзілген немесе тамақ құрамындағы бос аминқышқылдары, глицерин, май қышқылдары және судың көп бөлігі сіңеді. Алынған заттар қан айналымына немесе лимфа жүйесіне енеді. Қан қоректік заттарды, ең алдымен көмірсулар мен аминқышқылдары қолданылатын бауырға тасымалдайды. В12 дәрумені әлі ішекке сіңбейді.

Төртінші,тоқ ішекке заттар түскен кезде тамақтың аз бөлігі сіңірілмеген күйінде қалады. Ас қорыту жүйесінің микробиомасы бұл бөлікті бұзуға көмектеседі.

Микроорганизмдер ас қорыту ферменттерін ыдырата алмайтын диеталық талшықтарды ыдыратады. Бұл кезде қысқа май қышқылдары пайда болады, олар қанға сіңеді және организм энергия үшін қолдана алады.Тоқ ішек микробиомасы целлюлозаның едәуір бөлігін ыдыратуға көмектеседі,және натрий мен судың ең тиімді сіңуі жүреді.Микроорганизмдер қоректік заттарды сіңірумен қатар зиянды заттарды шығаруға, иммундық жүйенің жұмысына және басқа процестерге де қатысады.
Тоқ ішекте өт қышқылының қанға ішінара кері сіңуі де жүреді. Өт қышқылының белгілі бір бөлігі экскременттермен шығарылады. Бұл қандағы холестеринді реттеу тұрғысынан өте маңызды, өйткені жаңадан кіретін өт қышқылы холестеринді қайтадан шығара бастайды. Адам ферменттері сіңірмейтін тамақ құрамындағы диеталық талшықтар (пектин, түрлі полисахаридтер жатады) өт қышқылдарымен байланысады, олардың қанға кері сіңуін азайтады және олардың шығарылуын экскременттермен арттырады, бұл организмнен холестериннің белгілі бір мөлшерін шығарудың маңызды механизмі болып табылады.

Сіңірудің реттелуі.

Ас қорыту жолында ферменттердің көмегімен қоректік заттар гидролитикалық түрде бөлшектерге,яғни мономерлерге бөлінеді, содан кейін олар бірінші кезекте аш ішекте сіңеді. Тікелей асқазанда тек этил спирті мен қысқа тізбекті май қышқылдары сіңеді.
Сіңу процесі қылшықты шекараның эпителийімен жабылған ішектің үлкен ішкі бетінің арқасында жеңілдейді. Осы беттер арқылы сіңіру процесі жартылай өткізгіш мембрана арқылы жүзеге асырылады. Бұл беттер кристаллоидтарға оңай өтеді және коллоидты заттарға өткізбейді.Асқорыту жолдарында сіңірілген тағамды қан мен лимфаға сіңіру өте маңызды.

Жалпы,сіңірілу процесі пассивті және активті деп бөлінеді.

Пассивті сіңіру-сүзу, диффузия және осмос процестеріне байланысты жүреді. Сүзу гидравликалық қысымның айырмашылығына байланысты жүзеге асырылады, бірақ бұл процесс сіңіруде аз орын алады, өйткені ішектегі әдеттегі қысым 3-5 мм рт.ст.құрайды.Диффузия және осмос сору процесінде жүреді, бірақ олар изотоникалық концентрациясы бар әртүрлі заттардың сіңуін қамтамасыз ете алмайды.
Белсенді сіңіру дегеніміз ішек эпителийінің белсенді қызметіне байланысты жүзеге асырылады. Тәжірибелерде белсенді сіңіру эпителий жасушаларының оттегінің көбеюімен және олардағы жылу энергиясының қалыптасуымен бірге жүретіні анықталды. Сору процесінде эпителий қатты жиырыла бастайды, ал оларға енетін заттар сығылады, ал релаксация кезінде лимфа қуысы мен тамырларда сиректеу процесі орын алады да,нәтижесінде ыдыраған қоректік заттар бүрлерге сіңеді. Аш жануарларда бүрлер қозғалмайды, ал тамақтанған жануарларда олардың қозғалысы белсенді боылп келеді.Оның қозғалысы шырышты қабықтың химиялық заттармен механикалық тітіркенуіне, сондай-ақ химиялық тітіркендіргіштерге байланысты күшейеді.

Сіңіру процесі жүру үшін қандай жағдайлар қажет?

1. Әр түрлі заттар үшін асқазан-ішек жолдарының мембраналарының өткізгіштігі жақсы болуы тиіс.

2. Нақты тасымалдаушы ақуыздардың болуы керек.

3. Белсенді тасымал үшін АТФ энергиясы ағзада жеткілікті болуы қажет.

4.Пассивті сіңіруге арналған градиенттердің болуы мен ас қорыту жолында тағамның белгілі бір уақытпен түсіп отыруы маңызды.

Сіңіруді реттеу жұмысы нейро-гуморальды жолмен жүзеге асырылады. Жүйке жүйесі-парасимпатикалық жүйе сору процестерін ынталандырады, ал симпатикалық жүйе баяулайды.

Гуморальды реттеу эндокриндік бездердің гормондарымен жүзеге асырылады. Бүйрек үсті бездері жойылған кезде көмірсулар мен майлардың сіңуі тоқтайды. Ұйқы безінің инсулині глюкозаның сіңуін ынталандырады, паратироид бездерінің паратгормоны кальцийдің сіңуін реттейді.

Сіңуді гуморальдық реттеуге витаминдер де қатысады,мысалы В тобының витаминдері және С витамині көмірсулар мен темірдің, D витамині - кальций мен фосфордың сіңуін ынталандырады.

Сіңіру процесінде қандай заттар ыдырайды,олардың механизміне тоқталайық.

Ақуыздар аш ішекте аминқышқылдары түрінде сіңеді. Шамалы бөлігі полипептидтер мен жеке ақуыздар түрінде де сіңірілуі мүмкін. Бұл ақуыздың артық мөлшерімен жүреді. Ал,көмірсулар негізінен ішекте, көбінесе моносахаридтер түрінде сіңеді. Көмірсулардың сіңіу фосфорлану процесі тездетеді,ол дегеніміз фосфатаза ферментінің қатысуымен көмірсулардың фосфор қышқылымен күрделі қосылуы боылп табылады.
Майлар глицерин және май қышқылдары түрінде сіңеді, тек қана ащы ішекте. Глицерин суда жақсы ериді, сондықтан ол тез сіңеді. Май қышқылдары ерімейді, сіңер алдында өт қышқылдарымен - гликохоль және таурохоль қышқылымен байланысып, олармен суда еритін кешендер түзеді. Май қышқылдары май синтезіне өтеді, ол өт пен қан бауырға еніп, қайтадан өт түзуге кетеді, соның нәтижесінде қайтадан ішекке енеді.
Су және тұздарға келсек,су ас қорыту жүйесінің барлық бөліктерінде сіңеді. Судың ішектен қанға өтуі ерітіндінің осмотикалық қысымына байланысты. Гипертониялық ерітінділерден су мүлде сіңірілмейді. Изотоникалық ерітінділерді енгізу кезінде судың сіңуі ондағы еріген заттардың сіңу жылдамдығына байланысты.Ал,минералды заттар негізінен аш ішекте сіңеді.

Тыныс алу циклі

Тыныс алу циклі тыныс алу, дем шығару және тыныс алу үзілістерінен тұрады. Ересек адамда тыныс алу ұзақтығы 0,9-дан 4,7 с — ге дейін, дем шығару ұзақтығы—1,2-6 С.тыныс алу кідірісі әр түрлі және тіпті болмауы мүмкін.

Тыныс алу қозғалысы белгілі бір ырғақпен және жиілікпен жүзеге асырылады, олар кеуде экскурсияларының санын 1 минутта анықтайды.

Тыныс алу қозғалыстарының тереңдігі кеуде экскурсияларының амплитудасымен және өкпе көлемін зерттеуге мүмкіндік беретін арнайы әдістердің көмегімен анықталады.

Демді ішке тарту механизмі. Тыныс алу тыныс алу бұлшықеттерінің – сыртқы қабырғааралық және диафрагманың жиырылуына байланысты кеуде қуысының кеңеюімен қамтамасыз етіледі. Бұл жағдайда өкпенің көлемі артады, олардағы ауаның қысымы атмосферадан төмен болады және ауа өкпеге сорылады.

Дем шығару механизмі. Дем шығару (экспирация) тыныс алу бұлшықеттерінің босаңсуы нәтижесінде, сондай-ақ бастапқы позицияны алуға ұмтылатын өкпенің серпімді тартылуынан жүзеге асырылады. Өкпенің серпімді күштері тіндік компоненттен және альвеолярлы сфералық бетті минимумға дейін азайтуға тырысатын беттік керілу күштерінен тұрады. Алайда альвеолалар ешқашан төмендемейді. Мұның себебі-альвеолалардың қабырғаларында альвеолоциттер шығаратын беттік – белсенді тұрақтандырғыш заттың болуы

Тыныс алу көлемі-адам тыныш тыныс алғанда дем алатын және дем шығаратын ауа мөлшері. Оның көлемі 300-700 мл.

Тыныс алудың резервтік көлемі-егер тыныш тыныс алғаннан кейін максималды дем шығарса, өкпеге енгізілетін ауа мөлшері. Тыныс алудың резервтік көлемі - 1500-2000 мл.

Дем шығарудың резервтік көлемі-егер тыныш тыныс пен дем шығарғаннан кейін максималды дем шығарса, өкпеден шығарылатын ауа көлемі. Ол 1500-2000 мл құрайды.

Қалдық көлем-бұл ең терең дем шығарғаннан кейін өкпеде қалатын ауа көлемі. Қалдық көлемі 1000-1500 мл ауаға тең.

Тыныс алу көлемі, тыныс алу мен дем шығарудың резервтік көлемі өкпенің өмірлік сыйымдылығын құрайды.

Егде жастағы ер адамдарда өкпенің өмірлік сыйымдылығы 3,5 — 4,8 литр, әйелдерде-3-3,5 литр.

Өкпенің жалпы сыйымдылығы өкпенің өмірлік сыйымдылығынан және ауаның қалдық көлемінен тұрады.Өкпе вентиляциясы-1 минутта алмасатын ауа мөлшері.Өкпе вентиляциясы тыныс алу көлемін тыныс алу санына 1 мин (тыныс алудың минуттық көлемі) көбейту арқылы анықталады. Ересек адамда салыстырмалы физиологиялық тыныштық жағдайында өкпе вентиляциясы 1 минутта 6-8 литрді құрайды.Өкпе көлемін арнайы құрылғылардың көмегімен анықтауға болады — спирометр ипирограф.

Ауа құрамындағы оттегі мұрын жолдары, көмей, трахея және бронхтар арқылы өкпеге енеді. Ең кішкентай бронхтардың ұштары көптеген жұқа қабырғалы өкпе везикулаларымен аяқталады – альвеолалар. Альвеолдар-диаметрі 0,2 мм 500 миллион везикулалар, онда оттегі қанға өтіп, қандағы көмірқышқыл газы шығарылады.Мұнда газ алмасу жүреді. Өкпе везикулаларынан оттегі қанға, ал қандағы көмірқышқыл газы өкпе везикулаларына енеді

Газ алмасудың маңызды механизмі-бұл диффузия, онда молекулалар жоғары кластерлік аймақтан төмен пассивтік аймаққа ауысады. Оттегіні қоршаған ортадан жасушаларға тасымалдау оттегіні альвеолаларға, одан әрі қанға тасымалдау арқылы жүргізіледі. Осылайша, веноздық қан оттегімен байытылып, артериялық қанға айналады.

Оттегі эритроциттерде кездесетін гемоглобинмен байланысады, оттегімен қаныққан қан жүрекке еніп, қан айналымының үлкен шеңберіне шығарылады. Ол арқылы қан дененің барлық тіндеріне оттегін тасымалдайды.

Тыныс алуды реттеудегі тыныс алу жолдары мен тыныс алу рецепторларының рөлі

Әдетте адам тыныс алуды байқамайды, өйткені бұл процесс оның еркіне қарамастан реттеледі. Алайда белгілі бір дәрежеде тыныс алуды саналы түрде реттеуге болады, оны біз төменде талқылаймыз. Тыныс алуды еріксіз реттеуді медулла облонгатасында орналасқан тыныс алу орталығы жүзеге асырады (артқы мидың бір бөлігі). Тыныс алу орталығының вентральды (төменгі) бөлігі тыныс алуды ынталандыруға жауап береді; оны тыныс алу орталығы (Шабыт орталығы) деп атайды. Бұл орталықты ынталандыру тыныс алу жиілігі мен тереңдігін арттырады. Дорсальды (жоғарғы) және екі жақты (бүйірлік) тыныс алуды тежейді және дем шығаруды ынталандырады; олар дем шығару орталығының ұжымдық атауын алады (экспираторлық орталық). Тыныс алу орталығы интеркостальды бұлшықеттермен интеркостальды нервтермен, ал диафрагмамен-диафрагматикалық. Бронх ағашы (бронхтар мен бронхиолалардың жиынтығы) вагус нервімен қозғалады. Диафрагма мен интеркостальды бұлшықеттерге бағытталған ырғақты қайталанатын жүйке импульстары желдету қозғалыстарының орындалуын қамтамасыз етеді. Тыныс алу кезінде өкпенің кеңеюі бронх ағашында орналасқан созылу рецепторларын (проприоцепторлар) ынталандырады және олар вагус нерві арқылы экспираторлық орталыққа көбірек импульстар жібереді. Бұл шабыт орталығы мен тыныс алуды біраз уақытқа басады. Сыртқы интеркостальды бұлшықеттер босаңсып, созылған өкпе тіндері серпімді түрде қысқарады-дем шығару жүреді. Дем шығарғаннан кейін бронх ағашындағы созылу рецепторлары енді ынталандырылмайды. Сондықтан экспиратор орталығы өшіп, дем алу қайтадан басталуы мүмкін.

Бұл цикл бүкіл өмір бойы үздіксіз және ырғақты түрде қайталанады. Мәжбүрлі тыныс алу Ішкі интеркостальды бұлшықеттердің қатысуымен жүзеге асырылады. Тыныс алудың негізгі ырғағын медулла облонгатасының тыныс алу орталығы қолдайды, тіпті оған кіретін барлық нервтер кесілген болса да. Алайда, қалыпты жағдайда бұл негізгі ырғаққа әртүрлі әсерлер әсер етеді. Тыныс алу жиілігін реттейтін негізгі фактор-қандағы оттегінің концентрациясы емес, С02 концентрациясы. Сол С02 жоғарылайды (мысалы, физикалық жүктеме кезінде), бар қан тамырлар жүйесі хеморецепторы каротидных және аортальных торпақ жіберуге жүйке серпін да инспираторный центр. Ең медулла облонгатасында химорецепторлар да бар. Диафрагматикалық және интеркостальды нервтер арқылы импульстар диафрагма мен сыртқы интеркостальды бұлшықеттерге енеді, бұл олардың жиі жиырылуына, демек тыныс алу жиілігінің жоғарылауына әкеледі. Денеде жиналған C02 денеге үлкен зиян келтіруі мүмкін. С02 сумен біріктірілген кезде ферменттер мен басқа ақуыздардың денатурациясын тудыруы мүмкін қышқыл пайда болады. Сондықтан эволюция процесінде организмдер кез-келген C02 концентрациясының жоғарылауына өте тез реакция жасады. Егер ауадағы C02 концентрациясы 0,25% - ға артса, онда өкпе желдетуі екі есе артады. Дәл осындай нәтижеге қол жеткізу үшін ауадағы оттегінің концентрациясы 20% - дан 5% - ға дейін төмендеуі керек. Оттегінің концентрациясы тыныс алуға да әсер етеді, бірақ қалыпты жағдайда оттегі әрдайым жеткілікті, сондықтан оның әсері салыстырмалы түрде аз. Оттегінің концентрациясына жауап беретін химорецепторлар С02 рецепторлары сияқты медулла облонгатасында, каротидті және аорта денелерінде орналасқан. Белгілі шектерде тыныс алу жиілігі мен тереңдігін өздігінен реттеуге болады, мысалы, біздің "тыныс алу"қабілетіміз. Тыныс алудың ерікті реттелуіне біз мәжбүрлі тыныс алу, сөйлесу, ән айту, түшкіру және жөтел кезінде жүгінеміз. Бұл жағдайда мидың жарты шарларында пайда болатын импульстар тиісті әрекеттерді орындайтын тыныс алу орталығына беріледі. Созылу рецепторлары мен химорецепторлардың көмегімен тыныс алуды реттеу теріс кері байланыстың мысалы болып табылады. Ми жарты шарларының ерікті белсенділігі осы механизмнің әсерін жеңе алады.

Тыныс алу және өкпе рецепторлары

Тыныс алуды реттеуде рецепторлар маңызды рөл атқарады, олар әсіресе жоғарғы тыныс жолдары мен өкпелерді мол қамтамасыз етеді. Эпителий мен тірек жасушалары арасындағы жоғарғы мұрын жолдарының шырышты қабығында иісті рецепторлар орналасқан. Олар иісті заттарды қабылдауды қамтамасыз ететін қозғалмалы цилиясы бар сезімтал жүйке жасушалары. Осы рецепторлар мен иіс сезу жүйесінің арқасында организм қоршаған ортадағы заттардың иісін, қоректік заттардың, зиянды заттардың болуын қабылдауға мүмкіндік алады. Кейбір иісті заттардың әсер етуі тыныс алу жолдарының өткізгіштігінің рефлекторлық өзгеруіне әкеледі, атап айтқанда обструктивті бронхитпен ауыратын адамдарда астматикалық ұстаманы тудыруы мүмкін.

Тыныс алу жолдары мен өкпенің қалған рецепторлары үш мәйітке бөлінеді: 1) созылу; 2) ирритант; 3) Юк - стальвсолярлы.

Созылу рецепторлары тыныс алу жолдарының бұлшықет қабатында орналасқан. Олар үшін жеткілікті ынталандыру бұлшықет талшықтарының созылуы болып табылады, бұл ішілік қысымның және тыныс алу жолдарының люменіндегі қысымның өзгеруіне байланысты. Бұл рецепторлардың маңызды функциясы-өкпенің созылу дәрежесін бақылау. Олардың арқасында тыныс алуды реттеудің функционалды жүйесі өкпенің желдету қарқындылығын бақылайды.

Сондай-ақ, өкпеде өкпе көлемінің қатты төмендеуімен белсендірілген рецессия рецепторларының болуы туралы бірқатар тәжірибелік мәліметтер бар.

Ирритант рецепторлары механикалық және химорецепторлардың қасиеттеріне ие. Олар тыныс алу жолдарының шырышты қабатында орналасқан және тыныс алу немесе дем шығару кезінде қарқынды ауа ағынының әсерінен, үлкен шаң бөлшектерінің әсерінен, іріңді разрядтың жиналуынан, шырыштан, тамақ бөлшектерінің тыныс алу жолдарына енуінен іске қосылады. Бұл рецепторлар тітіркендіргіш газдардың (аммиак, күкірт буы) және басқа химиялық заттардың әсеріне де сезімтал.

Юкстаальвеолярлы рецепторлар қан капиллярларының қабырғаларында өкпе альвеолаларының интерстициальды кеңістігінде орналасқан. Олар үшін жеткілікті ынталандыру-бұл өкпенің қанмен толтырылуының жоғарылауы және жасушааралық сұйықтық көлемінің жоғарылауы (олар, атап айтқанда, өкпе ісінуімен белсендіріледі). Бұл рецепторлардың тітіркенуі жиі Үстірт тыныс алуды тудырады.

Тыныс алу үрдісінің негізгі кезеңдері

Тыныс алу процесі-бұл күрделі физиологиялық процесс, нәтижесінде дененің әр жасушасы оттегін алады, ал жасушаларда пайда болған көмірқышқыл газы дем шығаратын ауамен бірге организмнен шығарылады.

Оттегі ағзаның әр жасушасына ақуыздардың, майлардың, көмірсулардың тотығу процестеріне қажет. Тотығу процестерінің нәтижесінде метаболизм өнімдері пайда болады-су мен көмірқышқыл газы, энергия да пайда болады. Тыныс алу процесінің қажеттілігі жасушалар мен тіндерде гипоксия жағдайы, ал қанда гипоксемия жағдайы болған кезде пайда болады.

Тыныс алу процесінің кезеңдері.

1. Сыртқы тыныс алу.Бірінші кезеңде дем шығару және дем шығару жүзеге асырылады, нәтижесінде альвеолярлы ауа қоршаған ортаның ауасына ауысады.

2. Өкпедегі газ алмасу өкпедегі газдардың диффузиясы. Бұл фазада альвеолалардан оттегі қанға кіші шеңбердің капиллярларына, ал қандағы көмірқышқыл газы альвеолаларға өтеді.

3. Көлік газдар.Бұл фазадағы оттегі өкпеден барлық мүшелер мен тіндерге, ал көмірқышқыл газы өкпеге тасымалданады.

4. Газообмен тіндерінде.Бұл фазада қандағы оттегі үлкен шеңбердің капиллярларынан жасушаларға өтеді, ал жасушалардан көмірқышқыл газы қанға оралады.

5. Жасушалық тыныс алу. Дененің әр жасушасында қоректік заттардың тотығуы жүреді. Нәтижесінде метаболизм өнімдері (көмірқышқыл газы, су, азот шлактары) пайда болады, энергия да шығарылады, тыныс алу процесінің мәні энергия алу болып табылады.

Тыныс алудың барлық кезеңдері дененің көптеген құрылымдарының, ең алдымен тыныс алу жүйесінің функцияларымен қамтамасыз етіледі. Тыныс алу жүйесіне қосымша тыныс алуға қатысады:

1. Қан жүйесі;

2. Жүрек-тамыр жүйесі;

3. Жүйке жүйесі;

4. Бөліп шығару жүйесі;

5. Асқорыту жүйесі;

6. Гуморальдық жүйе;

7. Тірек-қимыл аппараты;

Яғни тыныс алу процесінде дене бірлік ретінде қатысады.

Тиффно индексі

Тиффно индексі дегеніміз ең жылдам дем шығару кезінде бірінші секундта дем шығарған ауа көлемінің өкпенің өмірлік сыйымдылығына қатынасын айтады. Қалыпты жағдайда ол 75-85% құрайды.Бұл индекстің маңызы бронх түйілуінің дәрежесін сипаттайды,мысалы бронх түйілуі орын алса бұл көрсеткіш күрт төмендейді.Осы орайда спирография туралы айтқан жөн. Спирография бұл шығарылған ауаның көлемі мен жылдамдығын өлшеу арқылы өкпенің жағдайын бағалау әдісі болып саналады.

Спортпен шұғылданбайтын жасөспірімдерде дене жүктемесін орындағанға дейін Тиффно индексінің орташа квартильдік мәні 75,9 %құрады. Жаттығудан кейін индекс мәні – 84,2 дейін арта түседі.Ал спортсмендерге келетін болсақ, дене жүктемесіне дейінгі спортшы–жасөспірімдерде Тиффно индексі 80,2% ,ал физикалық жаттығудан соң кейін индекс мәні сенімді түрде 90,6-ға дейін артады.Тиффно индексінің мәні спортшыларда өкпенің желдетілуі процесі жақсы шыныққанын көрсетеді. Көптеген оқушылардың көрсеткіш норма критерийіне кіреді, бұл жоғарғы тыныс жолдарының өткізгіштігінің бұзылуының жоқтығын көрсетеді.Дегенмен,кей жағдайларда бұл коэффицент ауытқып кетуі мүмкін.Яғни, белгілі бір потологиялық жағдайларға әкеледі.

Спирография кезінде жоғарғы тыныс жолдары мен өкпенің жағдайын сипаттайтын жиырмаға дейін параметрлерді анықтауға болады, бірақ біз практикалық тұрғыдан клиникада маңызды тұріне тоқталамыз,

Біріншісі-модификацияланған тиффно индексі (оны ОФВ1/ФЖЕЛ деп жазамыз). Бұл алдыңғы екі көрсеткіштің қатынасы.Тиффно индексі жоғарғы тыныс жолдарының кедергісімен (мысалы патенттіліктің бұзылуымен) айтарлықтай төмендейді. Бұл бронх демікпесі және басқа да ауруларды диагностикалаудың негізгі өлшемі болып табылады.

Екіншісі-Өкпенің үдемелі өмірлік сыйымдылығы (ФЖЕЛ, ). Бұл ең терең тыныс алғаннан кейін өкпеден максималды жылдамдықпен шығарылатын ауа мөлшері (немесе мәжбүрлі дем шығару деп атауға болады). Нормада тиісті шаманың 80% - дан астамын құрайды. Бронх демікпесі, және басқа да аурулар кезінде бұл көрсеткіш төмендейді.

Генслер индексі

Генслер индексін сипаттасақ,онда 1 секунд аралығындағы күшейтілген дем шығару көлемі күшейтілген өкпенің тіршілік сыйымдылығына қатынасына ие.Яғни бұл формула ФДШК/ФӨТС болады.Бұл индекс те жалпы өкпенің тіршілік нормасын зерттеуге қолданылады.Бірақ оның Тиффно индексінен айырмашылығы максималды күшейтілген өкпенің тіршілік сыйымдылығы қолданылады.Ал,Тиффно индексінде өкпенің тіршілік сыйымдылығы алынады.Генслер индексінің қалыпты көрсеткіші 75 пайыздан төмен болмауы тиіс.Дегенмен,физиологиялық тұрғыдан жақсы шыныққан спорстмендерде ол көрсеткіш 80пайызға дейін жете алады.Сәйкесінше олардың өкпе сыйымдылығы мен көлемі едәуір жақсы дамыған.70 пайызды қайдан алдық.Ол үшін 1 секунд арылығындағы күшейтілген дем шығару көлемін яғни 3750 ді күшейтілген өкпенің тіршілік сыйымдылығына оны 5000 бөлгенде 0,75 шығады,сәйкесінше 75 пайыздан кем болмауы тиіс.Алайда,бронх деміпесі және тыныс алу жолдарындағы басқа патологиялық жағдайларда бұл көрсеткіш күрт төмендейді.Сондықтан,оны анықтау үшін арнайы препараттар мен тыныс алу жолдарын зерттеу әдістері қолданылады.Мысалы С-100 спирометр арқылы жұмыс жасап,ондағы шыққан нәтижелер арқылы барлық параметрлерді салыстырып ортақ тқжырым шығара аламын.Қорыта келгенде,Генслер индексі Тиффно индексімен өте ұқсас болып келеді,дегенмен жоғарыда айтылғандай максималды көрсеткіште айырмашылық болады.Осы индекстердің көмегімен тыныс алудағы көптеген параметрлерді есептеп,адамның қалыпты немесе патофизиологиясын зерттеуге болады.

Асқазандағы ас қорыту.

Ауыз қуысынан шыққан тамақ асқазанға түседі, онда ол ұзақ химиялық және механикалық өңдеуден өтеді. Сонымен қатар, акне-бұл азық-түлік қоймасы. Тамақты механикалық өңдеу асқазанның мотор белсенділігімен қамтамасыз етіледі, химиялық заттар асқазан сөлінің ферменттері есебінен жүзеге асырылады. Ұсақталған және химиялық өңделген тамақ қоспалары асқазан сөлімен сұйық немесе жартылай сұйық химияны құрайды.
Асқазан келесі функцияларды орындайды: секреторлық, моторлы, сору (бұл функциялар төменде сипатталады), экскреторлық (несепнәр, зәр қышқылы, креатипин, ауыр металдардың тұздары, йод, дәрілік заттар), инкреторлық (гастрин және гистамин гормондарының түзілуі), гомеостатикалық (рН реттеу), гемопоэзге қатысу (Ішкі Касла факторының өндірісі).
Асқазан секреторлы функциясы
Секреторлы функциясы асқазан жабдықталады железами, рұқсаттар және оның шырышты қабығында. Бездердің үш түрі бар: кардиологиялық, фундальды (асқазанның өз бездері) және пилорикалық (Қақпаның бездері). Бездер негізгі, париетальды (қабықшалы), қосымша жасушалар мен мукоциттерден тұрады. Негізгі жасушалар пепсиногендерді, париетальды-тұз қышқылын, көмекші және мукоциттер – мукоидты құпияны шығарады. Фундальды бездерде жасушалардың барлық үш түрі бар. Сондықтан асқазанның фундальды бөлігінің шырынын құрамына ферменттер мен көптеген тұз қышқылы кіреді және бұл шырын асқазанның тамақтануында жетекші рөл атқарады.

Асқазан мынадай функцияларды жүзеге асырады:

1) тамақты сақтауға;

2) тамақты химиялық өңдеуді қамтамасыз ететін асқазан сөлінің секрециясын; 3) тамақты ас қорыту шырындарымен араластыруды;

4) оны эвакуациялауды — порциялармен он екі елі ішекке ауыстыруды;

5) тамақпен бірге келіп түскен заттардың аз мөлшерін қанға сіңіруді;

6) асқазан сөлімен бірге асқазан қуысына метаболиттерді (несепнәр, несеп қышқылы, креатин, креатинин), организмге сырттан келіп түскен заттарды (ауыр металдардың тұздарын, йодты, фармакологиялық препараттарды, );

7) асқазан және басқа да ас қорыту бездерінің (гастрин, гистамин, соматостатин, мотилин және т.б.) қызметін реттеуге қатысатын белсенді заттардың түзілуі (инкреция);

8) асқазан сөлінің бактерицидтік және бактериостатикалық әсері;

9) ішекке түсуіне жол бермейтін сапасыз тағамды алып тастау.

Асқазан сөлінің шығуы нервтік рецепторлардың қозуымен және ас қорыту жолдарының гормондарымен реттелуі бойынша үш сатыда өтеді:

1. нейрогендік (кезбе нерв арқылы),

2. қарындық (гастриндік) және

3. ішектік сатылар.

Қалыпты жағдайда қарын тәулігіне 2 литр шамасында сөл шығарады.

Асқазанның көп сөл бөлуін гиперсекреция, аз сол бөлуін гипосекреция деп атайды. Сөл бөлуінің өзгерістері оның қышқылдығы мен ферменттік белсенділігінің өзгерістерімен қабаттасады. Асқазан сөлінің қышқылдығы жоғарылауьш гиперацидтік жағдай немесе гиперхлоргидрия дейді. Бұл кезде асқазан сөлінің жалпы қышқылдығы 100 титрлік өлшемнен артық болады. Қышқылдықтың азайуын гипоацидтік жағдай немесе гипохлоргидрия, бос тұз қышқылының толық болмауын анацидтік жағдай немесе ахлоргидрия деп атайды.

Асқазан сөлінің қышқылдығы тым көп болса, сөлдің ферменттік қасиеті қатты көтеріліп кетеді. Бұл кезде ұлтабарға асқазаннан түскен тамақ қойыртпасы тым қышқыл болғандықтан онда оны бейтараптауға ұзақ уақыт қажет болады. Сондықтан қарынның пилорустық қысқышы ұзақ мерзім жабық тұрады. Осыдан асқазанда тамақ тұрып қалады да, оның ашуы ұлғайады. Асқазанның қышқыл өнімдері өңешке өтіп, төс астында қыжыл сезіміне, кейде құсуға әкеледі.

Бос тұз қышқылы жоқ асқазанның гипосекрециясы кезінде ас қорытудың қатты бүзылыстары байқалады. Бұл кезде пепсиннің белсенділігі төмен болғандықтан нәруыздардың ыдыратылуы болмайды. Тұз қышқылының аз өндірілуі асқазан жасушаларымен гастриннің өндірілмеуінен болғандықтан асқазанның кардиалдық қысқышы жабылмай, ашық тұрады. Сондықтан жүрек қыжылы, кекіру пайда болады. Тұз қышқылы болмағандықтан асқазанда бактериялардың өсіп-өнуі көбейіп кетеді. Осыдан тағамдық заттардың ашып кетуі, іріп-шіруі ұлғайады. Тағамдық заттар асқазанда ұсталмай, тез үлтабарға ауысады, ұйқы безінің сөлі аз бөлінеді, тағамдық заттар толығынан ыдыратылмай, аш ішекке түсіп, оның перисталтикасын күшейтеді, қатты іш ету байқалады. Осыдан витаминдердің жеткіліксіздігі, дененің сусыздануы, зат алмасуларының бүзылыстары, қан жүйесінде өзгерістер т. с. с. қүбылыстар пайда болады.

Ахлоргидрия жиі ахилиямен қабаттасады. Ахилия деп асқазан сөлінде ферменттердің болмауын айтады. Ахилия атрофиялық гастриттің соңғы сатысында, асқазан обырында, пернициоздық анемия кездерінде байқалады. Сонымен: бірге, дененің уыттанулары кездерінде, бауыр және эндокриндік бездердің ауруларында салдарлық ахилия дамуы мүмкін.
Асқазан секрециясын реттеу фазалары.

Асқазан секрециясы үш кезеңнен өтеді деп саналады: ми, асқазан және ішек. Ми фазасы. Асқазан секрециясының бұл фазасы жеген тамақ асқазанға енгенге дейін пайда болады. Бұл тағамның түріне, иісіне, дәміне немесе ол туралы ойға реакция ретінде пайда болады. Тәбет неғұрлым жоғары болса, реакция соғұрлым күшті болады. Асқазан секрециясының ми фазасын тудыратын жүйке сигналдары ми қыртысында және бадам тәрізді дене мен гипоталамустың тәбет орталықтарында пайда болады. Әрі қарай олар вагус нервінің дорсальды мотор ядроларына, сол жерден вагус нервтері арқылы асқазанға өтеді. Секрецияның бұл кезеңі әдетте тамақпен байланысты асқазан секрециясының жалпы көлемінің шамамен 20% - ына жауап береді. Асқазан фазасы. Тамақ асқазанға енгеннен кейін ынталандыру пайда болады: (1) асқазаннан миға және артқа асқазанға дейін ұзын ваговагальды рефлекстер; (2) жергілікті ішек рефлекстері; (3) гастрин механизмі. Олардың әрқайсысы өз кезегінде асқазанда тамақ қалған кезде бірнеше сағат ішінде асқазан сөлінің секрециясын тудырады. Асқазан секрециясының фазасы тамақпен байланысты жалпы асқазан секрециясының шамамен 70% құрайды, сондықтан шамамен 1500 мл құрайтын күнделікті асқазан секрециясының көп бөлігіне жауап береді.ішек фазасы. Аш ішектің жоғарғы бөлігінде, әсіресе он екі елі ішекте тамақ табу аз мөлшерде асқазан секрециясын тудырады, мүмкін он екі елі ішектің шырышты қабығынан бөлінетін гастриннің аздығына байланысты.

Асқазан секрециясының тежелуі және реттелуі ішек химиясы ерте ішек кезеңінде асқазан секрециясын аздап қоздырса да, қалған уақытта, керісінше, оны тежейді. Бұл кем дегенде екі фактордың әсерінен болады. 1. Аш ішекте тағамның болуы ішектің жүйке жүйесі арқылы, сондай-ақ асқазан секрециясын тежейтін сыртқы симпатикалық және парасимпатикалық нервтер арқылы жүзеге асырылатын кері энтерогастральды рефлексті тудырады. Бұл рефлекс аш ішектің созылуына, ішектің жоғарғы бөлігінде қышқылдың болуына, ақуыздардың ыдырау өнімдерінің болуына немесе шырышты қабықтың тітіркенуіне жауап ретінде басталуы мүмкін. Бұл рефлекс ішек толған кезде асқазанның босатылуын бәсеңдететін күрделі механизмнің бөлігі болып табылады. 2. Қышқыл, май, ақуыздардың ыдырау өнімдерін, гиперосмотикалық және гипосмотикалық сұйықтықтарды немесе аш ішектің жоғарғы бөлігіндегі тітіркендіргіш факторларды табу бірнеше интестинальды гормондардың шығарылуына әкеледі. Олардың бірі-панкреатиялық секрецияны реттеуде ерекше маңызды секретин. Алайда, секреция асқазан секрециясын тежейді. Басқа үш гормон-асқазанды тежейтін пептид, вазоактивті ішек полипептиді және соматостатин — асқазан секрециясын тежеудің қалыпты әсеріне ие. Асқазан секрециясын интестинальды факторлармен тежеудің функционалды мақсаты аш ішек толған немесе шамадан тыс белсенді болған кезде химияны асқазаннан шығаруды бәсеңдету болып табылады. Шын мәнінде, энтерогастральды ингибиторлық рефлекстер ингибиторлық гормондармен бірге асқазан секрециясының төмендеуімен бір уақытта асқазан перистальтикасын азайтады. Тамақтану арасындағы кезеңдегі асқазан секрециясы. Асқазан тамақтану арасындағы кезең ішінде сағат сайын бірнеше миллилитр асқазан сөлін шығарады, яғни ас қорыту каналында ас қорыту мүлдем жоқ немесе шамалы болған кезде. Әдетте шығарылатын құпияда қышқыл жоқ және негізінен шырыштан және пепсиннің аз мөлшерінен тұрады. Өкінішке орай, эмоционалды ынталандыру көбінесе осы кезеңдерде асқазан секрециясын (пептидтер мен қышқылдың жоғары мөлшері) 50 мл/сағ немесе одан да көпке дейін арттырады. Бұл ми фазасы кезінде тамақ басында асқазан секрециясына өте ұқсас. Эмоционалды ынталандыруға жауап ретінде секрецияның жоғарылауы пептикалық жараның пайда болу себептерінің бірі деп саналады.

Тұз қышқылының рөлі.

Тұз қышқылының ас қорытудағы рөлі. Асқазан қуысында хлорсутек қышқылы:

1) асқазан бездерінің секреторлық белсенділігін ынталандырады;

2) ингибиторлық ақуыз кешенін бөліп алу арқылы пепсиногеннің пепсинге айналуына ықпал етеді;

3) асқазан сөлінің протеолитикалық ферменттерінің әрекеті үшін оңтайлы қышқылдықты жасайды;

4) ақуыздардың денатурациясы мен ісінуін тудырады (бұл олардың ферменттермен бөлінуіне ықпал етеді);

5) секрецияның Бактерияға қарсы әсерін қамтамасыз етеді;

6) тамақтың асқазаннан он екі елі ішекке өту механизмін жүзеге асыруға қатысады, оның шырышты қабығының химорецепторларын тітіркендіреді;

7) асқазан-ішек гормондарының (гастрин, секретин) түзілуін ынталандыра отырып, асқазан және ұйқы бездерінің секрециясын реттеуге қатысады;

8) он екі елі ішектің шырышты қабығының энтероциттерімен энтерокиназа ферментінің секрециясын қоздырады;

9) сүтті ұйытуға қатысады;

10) асқазанның мотор белсенділігін ынталандырады.
Шырышты-бикарбонатты тосқауыл, оның асқазандағы рөлі

Асқазан шырышты қабығының шырышты-бикарбонатты тосқауылы шырышты эпителийдің жасушаларын (бұл жағдайда) зақымдайтын агенттерден қорғау цитопротекция деп аталады. Асқазан шырышты қабығының эпителий жасушаларының цитопротекциясы: - тұз қышқылы мен ферменттердің жасушаларға әсер етуіне кедергі жасайтын шырышты-бикарбонатты тосқауылмен; - қорғаныш жасушаларының жаңасымен алмастырылуы жүретін жабын-Фосса эпителий жасушаларының қалыпты регенерациясымен; - асқазанның шырышты қабығының қалыпты қанмен қамтамасыз етілуімен қамтамасыз етіледі; - жоғарыда айтылғандарды қамтамасыз етуге қатысатын шырышты қосылыстардың (простагландиндер және т.б.) жасушаларында жеткілікті синтездеу. Барлық осы "қорғаныс" факторларының ішінен бұл функцияны мукопурулентті бикарбонат қабаты орындайды, ал қалғандары оның болуы мен тиімділігін қамтамасыз етеді. Қазіргі уақытта шырышты-бикарбонатты тосқауыл асқазандағы цитопротекцияның негізгі компоненті болып табылады және екі компоненттен тұрады: бикарбонатты (NSO-) иондар мен шырыш. Бикарбонат иондарының рөлі эпителий жасушаларын қорғаудағы бикарбонат иондарының маңызды қызметі туралы түсінік жақында тұжырымдалған. Олардың рөлі шырыш қабатында рН градиенті бар екендігімен расталады-шырыштың бетінде (асқазан қуысы) рН 1,5—3,5, ал жасушалардың бетінде рН = 6,0-8,0. Бұл градиент шырышты қабатта гидрокарбонат иондарының болуына байланысты, олар кері диффузияға жол бермейді (оның жылдамдығын баяулатады). Шырышты мукиндердің болуына байланысты диффузия уақыты едәуір ұлғайғандықтан, сутегі иондарын толығымен бейтараптандыру қамтамасыз етіледі, нәтижесінде су мен көмірқышқыл газы пайда болады. Бикарбонат ионы секрециясының негізгі эндогендік стимуляторы-тұз қышқылы. Олар сонымен қатар ионның шығарылуын арттырады: - простагландин Е2; - вегетативті жүйке жүйесінің парасимпатикалық бөлігін белсендіру — вагус нерві (холиномиметика); - бірқатар асқазан-ішек гормондары. Бикарбонат секрециясының ингибиторлары: - вегетативті жүйке жүйесінің симпатикалық бөлігін белсендіру - агонисттер (стимуляторлар) а-адренорецепторлар; - стероид емес қабынуға қарсы препараттар (NSAID, есірткіге қарсы анальгетиктер) — аспирин, ибупрофен, парацетамол және басқалары — простагландин Е2 синтезін тежеумен әсер етеді; - этанол; - өт тұздары. Стимуляторлар мен бикарбонат секрециясының ингибиторлары арасындағы тепе-теңдіктің бұзылуы ойық жараның патофизиологиясында маңызды рөл атқарады. Шырыш ағзаның ас қорыту, тыныс алу және урогенитальды жолдарын жабатын тұтқыр-серпімді құпияны білдіреді және мыналар болып табылады: - ағзалардың бір — біріне немесе мысалы, асқазанның эпителий жасушаларына тамақтың үйкеліс коэффициентін төмендететін" май"; - сыртқы және ішкі орта факторларының агрессивті әсерінен қорғауды қамтамасыз ететін тосқауыл (тақырып аясында — тұз қышқылы, протеолитикалық ферменттер); - сүзу функциясы-денеге кіретін немесе одан шығарылатын барлық қосылыстар қалыңдығы жүздеген микронға жететін шырыш қабаты арқылы өтеді. Шырыштың құрамы: — су - массаның шамамен 95%; — мукиндер - 3%; — бос ақуыздар, нуклеин қышқылдары және липидтер-0,5 - 2%; — диализ көмегімен алынатын тұздар және басқа компоненттер-1%. Серотонин асқазандағы шырыш синтезі мен секрециясының селективті стимуляторы болып саналады. Ұзақ уақыт бойы шырыштың рөлі үлкен мәнге ие болмады. Алайда, жинақталған деректер кейбір жағдайларда бастапқы сатылардағы көптеген аурулардың ағымы шырыш қасиеттерінің өзгеруінде дәл көрінеді, содан кейін ғана аурудың басқа белгілері пайда болады.

Ішектегі микрофлора мен газдың маңызы

Миклофлора тоқ ішек. Ас қорыту процесінде және организмнің иммунологиялық реактивтілігінің қалыптасуындағы тоқ ішек микрофлорасының рөлі. Тоқ ішек-көптеген микроорганизмдердің тіршілік ету ортасы. Олар Эндоэкологиялық микробтық биоценозды (қауымдастық) құрайды. Тоқ ішек микрофлорасы микроорганизмдердің үш тобынан тұрады: басты (бифидобактериялар және бактероидтар — барлық микробтардың 90% — ға жуығы), қосалқы (лактобактериялар, эшерехиялар, энтерококктар — шамамен 10 %) және қалдық (цитробактер, энтеробактер, протея, ашытқы, клостридиялар, стафилококктар және басқалары-шамамен 1 %). Тоқ ішекте микроорганизмдердің ең көп саны бар (ас қорыту жүйесінің басқа бөлімдерімен салыстырғанда). 1 г нәжісте 1010-1013 микроорганизмдер бар. Дені сау адамның қалыпты микрофлорасы адам ағзасының иммунологиялық реактивтілігін қалыптастыруға қатысады, ішекте патогенді микробтардың дамуын болдырмайды, дәрумендерді (фолий қышқылы, цианокобаламин, филлокинондар) және физиологиялық белсенді аминдерді синтездейді, ақуыздар, майлар мен көмірсулар метаболизмінің уытты өнімдерінің гидролизін жүзеге асырады, эндотоксинемияны болдырмайды

Қалыпты микрофлораға жататын микроорганизмдердің тіршілік әрекеті процесінде органикалық қышқылдар түзіледі, олар ортаның рН-ын төмендетеді және сол арқылы патогендік, шірік және газ түзуші микроорганизмдердің көбеюіне жол бермейді. Бифидобактериялар, лактобактериялар, эубактериялар, пропионбактериялар және бактероидтар ақуыздардың гидролизін күшейтеді, көмірсулар ашытады, майларды жуады, талшықты ерітеді және ішек моторикасын ынталандырады. Бифидо - және эубактериялар, сондай-ақ эшерихиялар өздерінің ферменттік жүйелері есебінен дәрумендерді, сондай-ақ алмастырылмайтын амин қышқылдарын синтездеуге және сіңіруге қатысады. Бифидо-және лактобактериялардың бактериялық модулиндері ішектің лимфоидты аппаратын ынталандырады, иммуноглобулиндердің, интерферонның және цитокиндердің синтезін арттырады, патогендік микробтардың дамуын тежейді. Сонымен қатар, модулиндер лизоцим белсенділігін арттырады. Анаэробты бактериялар биологиялық белсенді заттарды (бета-аланин, 5-аминовалериан және гамма-аминобутир қышқылдары), ас қорыту және жүрек-тамыр жүйелерінің функцияларына, сондай-ақ қан түзу органдарына әсер ететін медиаторларды шығарады. Тоқ ішектің микробтық қауымдастығының құрамына көптеген эндогендік және экзогендік факторлар әсер етеді. Сонымен, өсімдік тағамдары энтерококктар мен эубактериялардың көбеюіне әкеледі, жануарлардың ақуыздары мен майлары клостридия мен бактероидтардың көбеюіне ықпал етеді, бірақ бифидобактериялар мен энтерококктар санын азайтады, сүт тағамдары бифидобактериялар санының көбеюіне әкеледі. Ішек микрофлорасының табиғи реттегіші-бұл ішек шырышты қабаты шығаратын және ас қорыту секрецияларында кездесетін микробқа қарсы заттар (лизоцим, лактоферрин, дефениндер, секреторлы иммуноглобулин А). Дистальды бағытта химияны қоздыратын қалыпты ішек қозғалғыштығы ішек жолдарының әр бөлігінің микробтардың популяция деңгейіне үлкен әсер етеді, олардың проксимальды бағытта таралуына жол бермейді. Сондықтан ішектің қозғалыс белсенділігінің бұзылуы дисбактериоздың пайда болуына ықпал етеді (микрофлораның сандық қатынасы мен құрамының өзгеруі).

Қанмен оттегінің тасымалдануы.Оттегінің қанмен тасымалдануы негізгі екі жолмен тасымалданады: Енді оларға тоқталатын болсам: Біріншісі: Қанға оттегі қарапайым физикалық еріген күйінде тасымалданып отырады.Екіншісі: Гемоглабинмен байланысқан күйінде тасымалданады. Оттегі мен гемоглабин қосылған уақытта оксигемоглабин түзіледі. (Нв + О2 ⇄Нв О2). Алып қарайтын болсақ: 13 грамм гемоглобин 1,36 см куб оттегіні тасымалдап отырады. Біз бұны гемоглабиннің оттегілік сыйымдылығы деп аталынады. Егерде 100 мл қанда 16-17 грамм гемоглабин болады екен. Ол дегеніміз 100 мл қан 16-17 мл оттегіні тасымалдауға қабілетті деген сөз. Ал енді 1 литр қан 180-200 мл оттегіні тасымалдайды.бұл дегеніміз қанның оттегілік сыйымдылығын құрайды . Өкпелерде гемоглабиннің оттегімен қосылу процесі оксигенация деп аталады және темірдің тотығу денгейінің өзгеруінсіз жүреді. Гемоглабинің оттегімен молекулярлық байланысының мықтылығы қандағы оттегінің парциальді қысымына тәуелді болады. РО 2 неғұрлым жоғары болса байланыс соғұрлым мықты болады парциалды қысым төмендесе байланыс әлсіз болады. Оксигемоглабиннің ыдырау қисығы оксигемоглабиннің пайыздық мөлшерінің РО2 мөлшеріне тәулділігін анықтайды.

Жұмыс атқарушы еттердің капиляр тамырларын да оттегінің парциалді кернеуі 20мм.с.б болғанда- гемоглабиннің оттегімен қанығуы 25 пайыз болады, ол дегеніміз 75-80 пайыз оттегі ұлпаларға кетіп отырады. Жұмыс атқару кезінде еттерде сүт қышқылы жиналады, бұл іс жүзінде оксигемоглабиннің толық ыдырауын қамтамасыз етеді.

Тыныс алудың реттелуі: ОЖЖ әр бөлімі тыныс алуды реттеуге қатысып отырады. Тыныс алудың тереңдңгң оттегінің адамға қажет мөлшеріне сонымен қатар қандағы көмірқышқыл газ денгейіне сәкес өзгеріп отырады. Біздің ағзамызда демді ішке алу шығару тыныс алу еттерінің жиырылуы арқылы жүзеге асып отыратыны бізге белгілі. Тыныс алу еттерінің жиырылатын жүйке нейрондары жұлын мен ми құрамына кіреді:диафрагмалық жүцке нерондары жұлынның үшінші төртінші мойын сегментінің алдынғы жағында, ал қабырғалық еттердің жүйке жасушалары жұлынның көкірек сегменттерінде орналасады.Егер жұлын мен мидың түіскен жерін кесіп тасатаса, онда тыныс алу тоқтайды деген сөз. Ал егерде жұлынның сопақша мимен байланысын бұзбай, оны мойын бөлімі мен көкірек бөлімінің түйіскен жерінен көлденен кесетін болсақ, диафрагма еттері бұрынғы қалпындай жиырылып жұмысын атқара береді, осының арқасында тыныс алу тоқтамай қызметін атқара береді, бірақ қабырға аралық еттер тыныс алу үрдісіне қатыспайды.Біз осы тәжірибелер арқылытынысалу ми мен жұлын арқылы реттелетінін көріп отырмыз.Адам өз еркімен тынысын жиілете және де терендете алады,Керек десеңіз біраз уақытқа дейін тоқтата алады.Бұл дегеніміз тыныс алу үрдісін реттеуге ми, ен маңыздысы ми қыртысының қатынасын көрсетеді.

Қанмен көмірқышқыл газының тасымалдануы: Көміртегінің қос тотығы қан плазмасында қарапайым физикалық еріген күйінде және де химиялық байлангысқан түрінде болады.Үлкен қан айналым шенберіндегі капилярларын жайлаған көмір қышқыл газы тінннен қанға өтеді. Ал кіші қан айналым шенбері капилярындағы артық көмірқышқыл газ алвеолаға өтіп, ондағы ауамен сыртқа шығарылады. Вена қаны артерия қанына айналады. Көмір қышқыл газының қан арқылы тасымалдануы қызыл қан түйіршіктері эритроциттерден қан плазмасына ауысуы ол қандағы оттегінің ауысуына байланысты болады. Жасушада үздіксіз түзілетін газ ен бірінші плзмаға одан кейін эритроциттерге өтеді,осмостық қысымды жоғарылатады плазмадан оған су өтеді. Көмірқышықыл газының ең үлкен парциалды қысымы ұлпа аралық сұйықтықтар мен ұлпа клеткаларында орналасады. Бұл жерде ол 60 мм. с. Б тең болады. Келетін артериялық қанда рСО2 тең. Осы градинеттің болуынан СО2 ұлпалардан капилярларға қарай жылжыйды. Нәтежесінде рСО2 артады және де көктамыр қанында ол 46-48 мм с б. Құрайды.Жоғарғы парциалды кернеудің әсерінен СО2 бір бөлігі қан плазмасында физикалық көк тамыр. Көк тамыр қанының плазмасынан СО2 эритроциттерге жылдам өте алады. Ол жерде сумен қосылып, тұрақсыз көмірқышқылын түзеді.Бұл процес карбангидраза ферментімен плазма болмайды.Сонымен эритроциттер плзмаға қарағанда еріген күйінде 3есе көп СО2 тасымалдайды.Калийй ионымен қосылған оксигемоглабин СО2 нің жоғарғы концентрациясында ұлпаларға оттегін жеің береді. Холдейн әсіріне тоқталатын болсам: көмір қышқыл газымен қосылып гемоглабинді қышқылға айналады. Холдейн әсері Бор әсері механизіміне ұқсас механизімге негізделген. ННв СО2 мен қосылып карбгемоглабин түзеді, ол 15% СО2 ні тасымалдайды. Босап шыққан калий иондары гидрокарбонат иондарымен байланысып калий биокарбонатын түзеді. НСО3 иондары қан плазмасына түседі және натриий иондарымен қосылып ИаНСО3 түзеді. НСО3 тің шығуы эритроциттерге хлор иондарының келіп түсуі мен толықтырылады. Сонымн өкпелерде рСО2 нің жоғарылауы химиялық байланысқан жағдайдан көмір қышқылының босап шығуын жеңілдетеді. Ұлпаларға оттегінің түсуі қанмен көмір қышқылының байланысының артуымен бейімдейді.

Өкпе капилярында процес кері бағытта жүреді. СО2 нің бір бөлігі алвеолалардағы газға өтеді. Бұған алвеолалардағы плазмаға қараған да төмендеу болатвн рСО2 сондай ақ оксигенация кезіндегі гемоглабиннің қышқылдық шасиеттерінің артуына алып келеді.