ЭЛЕКТР МАШИНАЛАРИ трансформатор. Электр машиналари трансформаторлар
 Скачать 4.38 Mb.
|
|
А. БИРЛАМЧИ ЧУЛҒАМ МИСИДАГИ ҚУВВАТ ИСРОФИ Исрофларни ҳисоблаш шуни кўрсатадики, IO ва r1 лари нисбатан кўпроқ бўлган кичик қувватли трансформаторларда ҳам (трансформаторнинг қуввати ошган сари IO ва r1 ларнинг нисбий қийматлари камайиб боради) мисдаги исроф Рм1 нинг қиймати РО бўлади ва , (2.14) яъни юксиз ишлаш қуввати РО асосан пўлатдаги исрофга сарфланади, деб ҳисоблаш мумкин. II. Пўлатдаги асосий исрофлар. Бу исрофлар икки турга бўлиниб, гистерезис ва уюрма (фуко) токларининг исрофи дейилади. А. Бирлик массали (масалан 1 кг массали) пўлатда гистерезис исрофи (солиштирма гистерезис исрофи) ни аниқлаш учун немис олими Чарлз Штейнмец (1865-1923) таклиф этган эмпирик боғланишдан фойдаланиш мумкин: (2.15) Бунда, пўлатнинг турига боғлиқ бўлган доимий; f- қайта магнитланиш давр тезлиги (частотаси); В- индукциянинг максимал қиймати; тажриба усули билан аниқланувчи қиймат – индукция В нинг даражаси. Легирланган пўлатлар ва қиймати 0,8 дан 1,6 Тл гача ўзгарувчи индукция учун ўртача қабул қилинад Б. Уюрма токлари исрофи магнит ўзакдан ўзгарувчан магнит оқим ўтганда, оқимнинг куч чизиқларига перпендикуляр текисликда, йўналиши ўнг қўл қоидаси асосида аниқланувчи э.ю.к. лар ҳосил бўлади (2.9- расм). Мазкур йўналишда ўзакларда шу э.ю.к. лар ҳосил қилган уюрма токлар оқади (Француз олими Жан Бернер Фуко ихтиро қилгани учун Фуко токи номи билан ҳам аталади). Нормал электр машиналарида (Фуко микроюритгичлари бу қаторга кирмайди) бу токлар фойдали ишлатилмайди, аксинча қувват исрофини вужудга келтириб, ўзакнинг исишига олиб келади. Уюрма токларнинг зарарли таъсирини камайтириш учун, магнит ўзак яхлит ферромагнит пўлатлардан эмас, балки бир-биридан (махсус локлар ёки оксидлар билан) изоляцияланган қалинлиги 0,5 мм гача бўлган махсус электротехник пўлат тунукалардан тайёрланади. Уюрма токлар исрофини ҳисоблаганда қуйидаги шартларни қабул қиламиз: а) пўлат тунуканинг қалинлиги унинг эни ва узунлигидан жуда кичик; б) индукциянинг вақтга боғлиқлиги синусоидалдир ва пўлат тунука қалинлиги бўйича бир текис тақсимланган, бошқача қилиб айтганда, уюрма токларнинг магнит оқимига экранлаштириш ҳусусиятини ҳисобга олмаймиз; в) пўлатнинг магнит сингдирувчанлиги ва унинг солиштирма қаршилиги ўзгармас қолади. Шу шароитда тунукада индуктивланаётган э.ю.к. индукция В ва унинг давр тезлиги f га пропорционал, яъни бўлади. Агар уюрма ток ва эканини ҳисобга олсак, пўлат тунуканинг бирлик массасидаги уюрма ток солиштирма исрофи қуйидагича аниқланади: (2.16) бунда, Сую- пўлат тури ва қалинлигига боғлиқ бўлган доимий. Трансформаторларни лойиҳалашда пўлат ўзакдаги қувват исрофини ҳисоблаш учун 1 кг ўзак массасига мос келувчи «солиштирма исроф» нинг индукцияга боғлиқлигини турли хил пўлат навлари учун тажриба усулда аниқланади. Сўнгра конкрет пўлат нави ва берилган давр тезлик учун индукциянинг қийматини 2.10- расмга қўйиб РС1 ни белгиланади. Бу қийматни ўзак массасига кўпайтириб, ундаги умумий исроф аниқланади. Агар, аксарият учрайдиган ҳол вужудга келса, яъни ўзакнинг бир неча бўлакларида ўзгармас оқими ўтиб, унинг юзаси (S) ҳар ҳил бўлса, яъни бу бўлаклардаги индукциянинг қийматлари ҳар хил бўлса ( (S), у ҳолда ҳар бир ўзак бўлаги учун индукцияси, унинг қийматидан ва 2.10-расмдан РС1 аниқланади. Ҳар бир ўзак бўлаги учун РС1 қийматларини шу бўлак массасига кўпайтириб ва бу кўпайтмаларнинг йиғиндисини аниқлаб, ўзакнинг РПС асосий исрофлари аниқланади. Пўлатнинг асосий қувват исрофини аниқлаш учун баъзан қуйидаги боғланишдан ҳам фойдаланилади: 2.9-расм. Пўлат тунукалардаги магнит оқими таъсирида уюрма токлар ҳосил бўлиши. 2.10-расм. Электротехник пулатнинг хар хил турлари учун исрофлар эгри чизиқлари. , (2.17) бунда, индукция В I Тл бўлгандаги I кг пўлатдаги исроф ; аммо (2.17) боғланишдан фойдаланиш учун ва кўрсаткичлар (даражалар) маълум бўлиши шарт. Лекин ва кўрсаткичларнинг қийматлари уларнинг асослари (В ва f) га боғлиқ. Баъзан, соддалаштириш учун ўртача учрайдиган индукция В 1,2 Тл учун ва f нинг 50 Гц га яқин қийматлари учун қабул қилинади. Юқорида таъкидландики, трансформаторларнинг ўзаклари махсус трансформатор пўлатининг 0,5-0,35 мм қалинликдаги тунукаларидан йиғилади. Бу пўлатларнинг магнитланиш эгри чизиқлари ва хусусиятлари электр машиналари лойиҳалаш бўйича махсус адабиётларда келтирилади. В. ЮКСИЗ ИШЛАШ ҚЎШИМЧА ИСРОФЛАРИ Бу тур қувват исрофлари Рқ.о нинг асосий хиллари қуйидагилардир: а) пўлат тунукаларга механик ишлов (мос. штамплаш) берилиши натижасида пўлат тузилишининг (структураси) ўзгариши сабабли ҳосил бўлган қувват исрофи; б) ўзакнинг қисмлари туташган жойлари ва ўзакни тортувчи шпилька ўрнатилган жойларидаги индукциянинг ҳар хиллиги туфайли вужудга келган исроф; в) ўзакнинг маҳкамлагичлари ва бошқа конструктив қисмлар – шпилька, тўсинларни сиқувчи пўлат балкалар, трансформатор идишида ва ҳ.к. ҳосил қилувчи исрофлар; г) юқори кучланишли трансформаторларнинг изоляцияларидаги исроф. Юксиз ишлаш қўшимча исрофларини аниқ ҳисоблашнинг имкони йўқ. Шу сабабли уларни трансформаторнинг юксиз ишлаш исрофларининг таркибига қўшган ҳолда, аввалдан тузилган жадвал ёрдамида аниқланади. Тадқиқотлар шуни кўрсатадики, иссиқ жўваланган пўлатли трансформаторларда юксиз ишлаш қўшимча исрофларининг ҳамма хиллари ўзакдаги индукция қиймати 1,5 Тл дан ошганда кескин ортар экан. Мазкур тадқиқотлар яна шуни кўрсатадики, трансформатор ўзакларидаги индукциянинг қиймати аксарият учрайдиган 1,15-1,17 Тл қийматга яқин бўлганда қўшимча исроф Рқ.о улуши асосий исрофлар РПО нинг 15-20% ни ташкил этар экан, яъни (1,151,20)Рn.O (2.18) IV. Тармоқ кучланиши эгри чизиғи шакли ва давр тезлигининг трансформатор юксиз ишлашига таъсири Юқорида келтирилган фикрлардан шу маълум бўлдики, тармоқ кучланишининг вақтга боғлиқлиги асосан синусоидал шаклда экан. Агар кучланиш ва магнит оқим носинусоидал шаклда ўзгарса (2.7) тенглама қандай ўзгаради, деган савол туғилади. Масалан, магнит оқим 2.11-расмда кўрсатилганича бўлсин. Унда, бу эгри чизиқнинг шакли қандайлигидан қатъий назар, ҳамма вақт (1.2) тенглик бажарилади ва қуйидаги келиб чиқади: Бу боғланишни Т/2 ярим давр оралиғида дан гача интеграллаб, қуйидагини ҳосил қиламиз: Э.ю.к. нинг ўртача қиймати кучланиш эгри чизиғининг шаклидан қатъий назар қуйидагича бўлади: (2.19) Агар эгри чизиқнинг шакл коэффициенти иборасини киритсак, , у ҳолда кучланишнинг исталган шаклида (2.20) Синусоидал кучланиш учун Шунинг учун (2.20) тенглик (2.7) га айланади; 2.12- расмга ўхшаш ўткир қиррали (синусоидага нисбатан) функциялар учун ўтмас қирралилар учун эса Ке <1,11 (2.I-жадвалга қаранг) 2.I-жадвал.
2.11-расм. Магнит оқимнинг носинусоидал шакли. 2.12-расм. Трансформатор юксиз ишлагандаги алмаштириш схемаси ва вектор диаграммаси. У. Трансформатор юксиз ишлаш э.ю.к.нинг асосий боғланишидан чиққан хулосалар. Трансформаторларнинг э.ю.к. лари учун умумий бўлган (2.20) тенгликдан қуйдаги ҳулосалар келиб чиқади. I. Иҳтиёрий трансформаторнинг юксиз ишлашига магнит оқимининг қиймати, у билан бирга ўзакдаги индукция В нинг қиймати, кучланишнинг маълум эгри чизиғи учун: а (маълум давр тезлик лар учун э.ю.к. Е1 га )ёки га (пропорционалдир; б(ўзгармас f1 ва U1 ларда ўрамлар сони W га тескари пропоционлдир; в) бошқа қийматлар ўзгармас бўлиб, давр тезлик f1 ўзгарса унга тескари пропорционалдир; г) бошқа қийматлар ўзгармас эгри чизиқнинг шакли коффициенти Ке га тескари пропорционалдир; 2. Магнит оқим Ф0 нинг эгри чизиғи (2.4) га кўра э.ю.к. га нисбатан интеграл функця бўлганлиги сабабли, (2.6) тенгламага биноан текис қиррали магнит оқими эгри чизиғига учли қиррали э.ю.к. эгри чизиғи мос келади ва бунинг акси ўринлидир; 3. Юқорида юксиз ишлаш токининг эгри чизиғи ҳақидаги фикрлардан яна бир ҳулоса келиб чиқади; уч фазали трансформаторларнинг ишлашда баъзан учрайдиган вазиятда, яъни агар (магнит ўзак тўйинган бўлса) юксиз ишлаш токининг шакли синусоидал бўлса, у ҳолда магнит оқими ва фаза э.ю.к. дан бирортасининг ҳам эгри чизиғи шакли синусоидал бўла олмас экан 2.5. КУЧЛАНИШ ЭГРИ ЧИЗИҒИ ШАКЛИНИНГ ПЎЛАТ ИСРОФИГА ТАЪСИРИ Юқорида пўлат исрофлари ҳақида келтирилган фикрларнинг ҳаммаси трансформаторга уланган кучланиш эгри чизиғи вақтнинг синусоидал функцияси учун таллуқлидур. Бунда бир фазали трансформатор учун э.ю.к. е1 ва магнит оқим нинг эгри чизиқлари хам синусоидалдир (2.2-расм). Кучланиш U1 носинусоидал бўлганда э.ю.к. ва оқим эгри чизиқлари ўзгаради. Умумий ҳолда бўлгани учун, яъни магнит оқим э.ю.к. нинг интеграл фукцияси бўлганлиги учун, кучланишнинг, у билан бирга эса, э.ю.к. нинг шакли чўққи қиррали бўлса, оқим эгри чизиғи шакли текис қиррали бўлади (2.I- жадвалга қаранг). Шу фикрнинг тескариси хам ўринлидир. Биринчи ҳолатда индукциянинг энг катта қиймати Вм камаяди, иккинчисида эса, ошади. Шу тариқа пўлат исрофлари ҳам ўзгаради, аммо бунда гистерезис ва уюрма токларга сарфланувчи исрофлар қийматлари турлича ўзгаради. Массалан, кучланиш U1 ёки, унга ўхшаш бўлган, э.ю.к. Е1 нинг эффектив қийматлари берилган ва уларнинг давр тезлиги f1 ўзгармас бўлганидаги пўлат исрофининг қийматини кўрайлик. Носинусоидал э.ю.к. бўлганда Е=4,44 Шунинг учун Маълум бўлишича, гистерезис исрофи уюрма ток исрофи Бундан шундай хулоса келиб чиқадики, э.ю.к. нинг эффектив қиймати берилган бўлса, гистерезис исрофи э.ю.к. эгри чизиғининг шакл коэффиценти Ке нинг квадратига тескари пропорционал ва уюрма токлар исрофи РУЮ га боғлиқ бўлмас экан. Трансформатор пўлатидаги асосий исроф гистерезис исрофи бўлгани учун, пўлатдаги умумий исроф тахминан деб ҳисоблаш мумкин. Э.ю.к. нинг шакли чўққи қиррали бўлганда Ке > I,II ва текис қиррали бўлганда Ке <1,11 бўлгани учун синусодал э.ю.к. га нисбатан биринчи ҳолатда исрофи камаяди, иккинчи ҳолатда – ортади. 2.6. Алмаштириш схемаси ва вектор диаграммаси Аввал келтирилган 1.12-расмдаги трансформаторнинг умумий ҳол учун алмаштириш схемаси учун юксиз ишлашда соддалашиб 2.12-расмдаги ҳолатга эга бўлади. Бу схемага эса 1.8-расмдаги векторлар диаграммаси мос келади. 2.7. Трансформаторнинг юксиз ишлаш тажрибаси Ю 2.13-расм. Трансформаторни юксиз ишлаганда текшириш схемаси. ксиз ишлаш тажрибаси 2.13-расмдаги схема бўйича бажарилади. Одатда кучланиш қ.к (қўйи кучланиш) ли чулғамга уланади. Волътметрлар V1 ва V2, амперметр А ва ваттметр W ёрдамида бирламчи U10 ва иккиламчи U20 кучланишлар, юксиз ишлаш токи I0 ва қуввати Р0 ўлчанади; давр тезлик ўлчагичи Нғ ёрдамида кучланишнинг давр тезлиги f1 кузатилиб турилади. Бирламчи чулғамга номинал қийматли ва номинал давр тезликли синусоидал кучланиш улаб ва унинг қийматини оҳиста пасайтириб, юксиз ишлаш тажрибасининг кўрсаткичлари аниқланади. Улар ёрдамида эса I0 қf(U10) ва P0қf (U10) боғланишлари қурилади. Номинал кучланиш U1Н га мос бўлган юксиз ишлаш номинал токи IОН ва қуввати РОН аниқланади (2.14-расм). Бу қийматлардан биз трансформаторнинг юксиз ишлаш параметорларини аниқлашимиз мумкин. 2.12-расмдан (соддалаштириш учун «Н» индексини тушириб қолдирамиз) қуйидагиларни ҳосил қилиш мумкин. Z0 =Z1 +Zm = (r1 +jX1 )+(rm +jXm) қ r0 +jX0 (2.21) Кучли трансформаторларда r1 ва х1 қаршиликлар rm ва Хm ларга нисбатан жуда кичик (бир неча юз марта). Шу сабабли бирон катта хатога йўл қўймаган ҳолда қуйидагиларни аниқлаш мумкин: 2.14-расм. Юксиз ишлаш тавсифлари (2.22) Шунга ўхшаш, юксиз ишлашдаги бирламчи чулғам мисининг қуввати исрофи РМ10 нинг қийматининг ҳма жуда кичиклигин ҳисобга олиб (яъни РМ10 «РП), пўлатдаги қувват исрофи аниқлаш мумкин. РП У ҳолда, (2.23) ва (2.24) Трансформаторнинг юксиз ишлашини текширганда унинг трансфромациялаш коффициентини аниқлаш мумкин. Юксиз ишлаганда ва бўлгани учун Трансформациялаш коффициентини эксплуатация шароитида аниқлаш учун, қуйи кучланишли чулғамнинг фазаларига пасайтирилган кучланиш уланади. қуввати 560 кВА дан юқори бўлган трансформатордан уланган кучланиш қуввати номинал кучланишнинг бир неча фоизини ташкил этса кифоя, кам қувватли трансформаторларда бир неча ўн фоизни ташкил этади. УЧИНЧИ БОБ уч фазали трансформаторлар магнит тизимлари 3.1. ЧулғамларИнинг уланиш усуллари ва э.ю.к.лари 3.1. Уч фазали трансформаторлар магнит тизимларининг турлари. Уч фазали трансформаторлар, магнит тизимининг тузилишига кўра, қуйидагиларга бўлинадилар: магнит тизимлари ўзаро магнит боғланган трансформаторлар ва мустақил ёки деярли мустақил бўлган (магнит боғланмаган) магнит тизимли трансформаторлар. 3.1-расмда уч ўзакли ўзаро боғланган трансформаторнинг магнит ўтказгичлари кўрсатилган. Бу трансформаторнинг характерли хусусияти унинг магнит тизимлари носимметриклигидадир, чунки алохида А, В ва С фазаларнинг ўзаклардаги занжирлари бир хил эмас: ўрта ўзак В нинг магнит занжири ўзаро икки 01 ва 02 нуқталарда туташадилар. Агар ФА, ФВ ва ФС – А, В ва С ўзаклардаги магнит оқимларининг амплитудалари бўлса, у ҳолда Кирхгофнинг биринчи қонуни магнит занжирларга тадбиқ этилса, хар бир 01 ва 02 тугунлар учун, қуйидагини ҳосил қиламиз: (3.1) Трансформатор соддалаштирилган (яъни r1қ0; Х1қ0 ва РПқ0) ва унга синусоидал, симметрик кучланиш уланган деб фараз қиламиз. Бу ҳолда кучланишлар UA, UB ва UC, магнит оқим ФА, ФВ, ФС ларнинг векторлари тенг уч қиррали юлдузни ташкил этади. Бунда ҳар бир оқим вектори ўзини ҳосил қилган кучланиш векторидан 900 га кечикади. (3.1-б расм). ФА оқими 01 ав 02 йўлини ўтганда (3.1-а расм) ФА (Ry+ 2R1) магнит потенциали пасаювчи ҳосил бўлади. Бунда Ry- магнит ўзак (ав қисм) нинг магнит қаршилиги; R1 пастки ёки устки тўсин ярмиси (а 01 ва в 02 қисмлардан бири) нинг магнит қаршилиги. Шунга ўхшаш – С ўзак учун ФС (Ry+2Rт) магнит потенциали пасаювчи ҳосил бўлади. ўртадаги В ўзаги учун магнит потенциаллари пасювчи эса ФВ .Ry ни ҳосил қилади. Агар ФА, ФВ ва ФС магнит оқимларига м.ю.к. ларнинг FA, FB ва FC амплитудалари мос келса, у ҳолда Кирхгофнинг иккинчи қонуни магнит занжирга тадбиқ қилиниши қуйидагиларни беради: а-в-02-01 занжир учун ФС(Ry+2 RT)- ФB RyқFA-FB c-d-01-02 занжир учун ФС (Ry+ 2 RT) –ФB RyқFC-FB 3.1-расм. Уч фазали уч устунли трансформаторнинг магнит тизими - а; юксиз ишлаш вектор диаграммаси – б. 3.2-расм. Уч фазали 3.3-расм. Уч фазали трансформатор чул\амларининг чул\амнинг боши ва э.ю.к. ларининг биринчи – а; учинчи – б; бешинчи – в ва кетини белгилаш. ва еттинчи – г гармоникалари 3.4-расм. Уч фазали чул\ам юлдузча улангандаги э.ю.к. ларининг вектор диаграммалари. Б У улардан ташқари, уч фазали тармоқларнинг нейтрал симлари бўлмаган тизимлаида, токлр геометирик йғиндиси ва шунинг учун, м.ю.к. ларнинг геометрик йиғиндиси нольга тенг бўлиши керак, яъни Юқоридаги тенгламаларнинг ва ларга нисбатан ечимини аниқласак, қуйидагиларни ҳосил қиламиз: (3.2,б) тенгликдан кўринадики, FВ м.ю.к.и фақат магнит оқимга боғлиқ экан, шу туфайли, вектор фазаси билан векторига мос келади. Аксинча ва м.ю.к. ларнинг ҳар бири, икки м.ю.к. ларнинг йғиндиларидан ташкил топганлар. Бу ташкил этувчилардан бирлари, мазкур оқим йўналиши билан мос келса, иккинчилари оқим вектори билан ( ) векторлари мосдир. Шу туфайли, м.ю.к. нинг вектори оқим векторидан бирор бурчакка кечикса, м.ю.к. вектори эса ФС дан шу бурчакка илгарилайди (олдинда бўлади). Шундай қилиб, , ва ва уларнинг магнитловчи токлари векторлари носимметрик вектор тизимларини ҳосил қиладилар. Улардаги ёки, мос равишда (3.1,б- расм) тенгсизликлар сақланадилар. Юксиз ишлаш токларининг носимметриклиги, асосан кичик қувватли трансформаторларда яққол кўринади. Чунки (3.2,а) ва (3.2,в) тенгликлар ўнг томонлари иккинчи ҳадлардаги RT ярим тўсиннинг магнит қаршилиги қийматлари ўзаклар қаршиликлари қийматларга яқин бўлади. Бунда IOAқIOCқ(1,21,5) IOB. Юқори қувватли трансформаторларда носимметриклик, бироз сусаяди, Одатда трансформатор ҳисоблашда ишлатилувчи юксиз ишлаш токи деб учала ток ларнинг ўртача арифметик қийматлари қабул қилинади. токининг қиймати дан анчагина кичиклиги сабабли (кичик қувватли трансформаторларда одатда, 1520%), юкланишнинг мавжудлиги, токлар носимметриклигини бартараф этади. Соддалаштирилган трансформаторларда OB токнинг вектори кучланиш векторидан 900га кечикканлиги сабабли, В фазаси актив қуввати нольга тенг; С фазасининг қуввати мусбат, чунки ОС векторининг кучланиш векторига проекцияси мусбатдир; А фазасининг қуввати эса қиймати жиҳатидан С фаза қувватига тенг, аммо ишораси манфийдир, чунки OA нинг йўналишига проекцияси манфий. Шундай қилиб, уч ўзакли трансформатор юксиз ишлаганда С ва А фазалари орасида қувват айрибошлаш жараён мавжуддир, яъни С фазасига қувват келади, А фазасида қувват қайтади ва аксинча. Тўлиқ қувват (учала фаза қувватлари йиғиндиси) эса нолга тенг. Бу ҳулосанинг тўғрилигига иқрор бўлиш учун, юқоридаги талабларнинг эсга оламиз, яъни кўрилаётган трансформатор соддалаштирилганидир. қувватларининг нотекис тақсимланиши, токлар носимметриклиги каби, аксарият трансформаторларда катта аҳамиятли бўлмайди, чунки бу қувват номинал қувватнинг I% дан кичикдир. Аммо, уни кичик қуввати трансформаторларда масъул жараёнларда ҳисобга олишга тўғри келади. Мустақил магнит тизимли уч фазали трансформаторларга мисол сифатида уч фазали трансформаторлар гуруҳини, ёки қисқача айтганда, гуруҳ трансформаторларини келтириш мумкин. Бунда учта бир фазали бир хил трансформаторларнинг чулғамларини уч фазага уланади. Деярли мустақил магнит тизимли трансформаторлар туркумига қобиқли трансформаторлар киради. Бундан кейинги дарсларда фақат уч ўзакли трансформаторлар ва уч фазали трансформаторлар гуруҳини назарда тутамиз. 3.2. уч фазали трансформаторлар чулғамларининг уланиш усуллари Трансформаторларнинг бирламчи ёки иккиламчи чулғамлари а) юлдузча; б) учбурчак; в) жимжима уланишлари мумкин. Чулғамларнинг қандай уланишидан қатъий назар, ҳар бир фаза чулғамининг бир учини чулғам, «боши» ва иккинчи учини чулғам, «кети» деб аталади. Бирон фаза чулғамининг «боши» ва «кети» ихтиёрий олинади. Масалан, фаза чулғамларининг бир учи «боши» деб белгиланса, яъни шу нуқтадан ўрам йўналишида ҳаракатланиб чулғам соат мили бўйича ўралганидаги ҳолат қабул қилинса) «ўнг ўрам» (3.2-расм), у ҳолда чулғамнинг иккинчи учи «кети» деб белгиланади. Бунда, қолган икки фаза чулғамларнинг «боши» ва «кети» худди биринчи чулғамдагидек аниқланган нуқтага айтилади. Трансформатор юқори кучланишли чулғамнинг «боши» А, В ва С лотинча бош ҳарфлари билан, уларнинг «кети» эса - Х, У ва Z лотинча бош ҳарфлар билан белгиланади. Шу тариқа қ, К чулғам «боши» ва «кети» а, в ва с ва х, у ва z лотинча кичик ҳарифлар билан белгиланади. Агар трансформатор кўп чулғамли бўлса, (масалан, уч чулғамли бўлса), яъни Ю, К ва қ,К ли чулғамлардан ташқари ўрта кучланишли (¡. К) чулғами ҳам мавжуд бўлса, у холда Ю.К чулғамнинг боши ва кети А, В ва С, ва Х, У ва Z ҳарфлари билан, ¡,К ва қ , К чуламларини эса Ia, 2a, Iв, 2в,…., Iх, 2х ва хоказо тарзда белгиланади. Бунда фазалар кетма-кетлиги (А, В, С) ни белгилаш Ю.К. чулғамлари уламалари томонидан чапдан ўнгга томон бажарилади. Агар қ ,К ёки Ю.К чулғамларининг кучланиш ростлагичи уламалари мавжуд бўлса, уларнинг белгиланиши ҳам шу чулғам боши ёки кетига ўхшаш ҳарфларга 1, 2, 3 ва ҳоказо рақамли индекслар қўшилган ҳолда бажарилади. 3.3. уч фазали чулғам э.ю.к. лари Умумий ҳолда А, В ва С фаза чулғамларида eA, eB, ва eC э.ю.к. лар носинусоидалдир. Фақат ток гармоникалари мавжудлигини ва бошланғич фазалари нолга тенглигини тахминлаб, А фазаси учун қуйидагича ёзиш мумкин: Шунга ўхшаш, В ва С фазалари учун: (3.3,а) Юқоридаги (3.3,а), (3.3,б) ва (3.3,в) тенгламаларидан кўринадики: а (А,В ва С фазалари э.ю.к. ларнинг биринчи гармоник векторлари симметрик, уч қиррали юлдузчани ҳосил қиладилар. Уларда тўғри фазали кетма-кетлиги ЕА1- ЕВ1- ЕС1) (3.3,а-расм) ҳосил бўлади; б) э.ю.к. ларнинг учинчи ва уч қиррали (9-,15- ва ҳоказо) гармоникалари хамма уч фазали чулғамларда фазалари мос келади, шунинг учун, чулғамлар уланиш усулидан қатъий назар, ҳар бир фаза чулғамларида ёки «Б» дан «К»га ёки «К» дан «Б» га томон йўналган бўлади (3.3,б-расм); в (Э.ю.к. ларнинг бешинчи гармоникалари векторлари симметрик уч қиррали юлдузчани ҳосил қиладилар. Биринчи гармоника э.ю.к лардан фарқи шундаки, унинг фазалари кетма-кетлиги тескаридир, яъни ЕА5 ЕС5 ЕВ5 ) (3.3,в) ; г э.ю.к. ларнинг еттинчи гармоникалари векторлари хам симметрик уч қиррали юлдузчани ҳосил қиладилар, аммо улар биринчи гармоника сингари тўғри фаза кетма-кетлигини ташкил этадилар (3.3,г-расм). Шу тариқа, биринчи гармоникага ўхшаш тўғри фазали кетма-кетлиги 3n+I (бунда n - нолдан бошлаб исталган жуфт сонлар), nқ2 да еттинчи, n қ 4 да ўн учинчи гармоникалар ва ҳоказоларда учрайди. Бешинчидан бшлаб ҳамма 3-I гармоникаларда масалан, n қ 2 да 5; n қ 4 да II- гармоника ва ҳоказоларда, тескари фаза кетма-кетлигини ҳосил қилинади. 3.4. уч фазали трансформатор чулғамини |