философия руб1 (копия). Философия дниеге кзарасты жне оамды сананы формасы ретінде
 Скачать 0.77 Mb.
|
|
Философия – дүниеге көзқарастың және қоғамдық сананың формасы ретінде. Философияның негізгі мәселесі және оның екі жағы. Философиядағы дүниетаным мәселесі және оның шешілу жолдары. Философиядағы бастама проблемасы және оның шешілу жолдары. Адамзат дүниетанымының даму кезеңдері және оның философияға дейінгі формалары. «Адам – дүние» қатынасы – философияның басты проблемасы ретінде. Философияның объектісі және пәні, олардың көп түрлілігі. Философиялық білімнің бастаулары және негізгі бағыттары. Мифология (әфсана) – дүниеге көзқарастың бастапқы формасы ретінде. Дүниеге діни көзқарас және оның мәні мен сипаты. Философияның негізгі әдістері және олардың ерекшеліктері. Философияның атқаратын қызметтері Философиялық білімнің құрылымы және оның синкретикалық сипаты Сана, оның пайда болуы және мәні: Аристотель, Ибн Сина, Дж. Локк, Шәкәрім. Сана философиялық проблема ретіндегі негізгі әдістері: физикализм, солипсизм, объективті идеализм, байсалды материализм Адам санасының негізгі қасиеттері Бейнелеу және оның түрлері. Сананың детерминанттылығы: саналылық пен бейсаналықтың арақатынасы Сана, ойлау және тіл. Философиядағы бейсаналықтың негізгі концепциялары (З. Фрейд, К.Г. Юнг) Қоғамдық сананың деңгейлері Қоғамдық сананың құрылымы Қоғамдық идеология және қоғамдық психология Саяси сана Құқықтық сана Адамгершіліктік сана Діни сана Эстетикалық сана Қазіргі Қазақстанның рухани жаңғыру аясындағы ұлттық сана. Онтология - болмыс туралы ілім ретінде. Философия тарихындағы болмыс мәселесінің зерттелу тарихы мен ерекшеліктері: Платон, Аристотель, Ибн Рушд, Р.Декарт, М. Хайдеггер Болмыс және оның негізгі формалары. Материя туралы ғылыми-философиялық ұғымның қалыптасуы. Материя және қозғалыс. Қозғалыстың түрлері. Материяның негізгі формалары (бейорганикалық, органикалық, әлеуметтік) Кеңістік пен уақыт материяның өмір сүру формалары ретінде. Диалектика - байланыс пен даму туралы теория ретінде. Диалектика туралы идеялардың дамуының негізгі кезеңдері. Диалектиканың негізгі принциптері мен заңдары. Диалектиканың категориялары және олардың қолданылуы. Эпистемология - таным теориясы ретінде. Таным философиялық талдаудың пәні ретінде Сезімдік таным және оның формалары. Рационалдық таным және оның формалары. Дүниені тану мәселесі : гностицизм, скептицизм және агностицизм. Танымның мәнісі мен мағынасы. Таным теориясындағы ақиқат мәселесі. Практика - танымның негізі, ақиқаттың өлшемі. Абсолютті және салыстырмалы ақиқат. Эмпирикалық зерттеу әдістері. Теоретикалық зерттеу әдістері. Ғылыми танымның жалпы логикалық әдістері. Ғылым әлеуметтік институт ретінде Қазіргі заман ғылымының даму перспективалары. Ғылымдардың жіктелуі. Сциентизм және антисциентизм. Философиялық антропологияның жалпы сипаттамасы (М. Шеллер, Х. Плесснер, А. Гелен). Адам философиялық талдаудың объектісі ретінде: Шығыс дәуірінен қазіргі заманға дейін. Философия тарихындағы адам проблемасы: космоцентризм, теоцентризм, индивидуализм, антропосоциогенез. Адам - индивид, индивидуалдылық, жеке тұлға ретінде. Адамның дүниеге келу мәселесі (антропогенез). Адам табиғатындағы биологиялық пен әлеуметтілік. Панбиологизм және пансоциологизм концепциялары. Адамның шығу тегі: негізгі концепциялар. 1-сұрақ. Философия – дүниеге көзқарастың және қоғамдық сананың формасы ретінде. Философия - дүниетанымның ғылыми-теориялық түрі. Философияның басты ерекшелігі – әлемді, бүкіл дүниені тұтас қарастырады, оның ішкі байланысын, жалпы даму заңдылықтарын зерттейді. Яғни, ол – дүниетанымдық ғылым болып табылады. Белгілі бір адамдардың дербес қызметі ретінде философия ежелгі шығыс елдерінде – Қытайда, Индияда т.б. елдерде, кейінірек антика дәуірінде ерекше Греция топырағында қалыптаса бастаған. Адамдар ортаны игеру нәтижесінде , оған дәнекерлі, құрал-саймандар арқылы, өзара қоғамдасу арқылы қалыптасады. Дүниеге көзқарастың негізгі ұғымдары – «дүние» және «адам». Олар ажырамас бірлікте. Яғни, адамнан бөлектенген дүние және табиғат,сондай-ақ сыртқы дүниемен салыстырылмаған адамның іс-әрекеті, ішкі рухани өмірі, әрқайсысы өз бетінше дүниетанымды құрай алмайды. Адам мен дүние арақатынастары бір-бірімен жаңа ішкі рухани дүние туралы түсініктер тиянақталынады. Осыдан келіп дүниеге көзқараста, біріншіден, әлем, табиғат және қоғам туралы, олардың бірлігі туралы, екіншіден, адам және оның дүниедегі орны туралы, үшіншіден, болмыс пен болашақтың мән-жайы туралы көңілге қонымды түсініктер қалыптаса бастайды. Дүниетанымның тұтастығын құрастыратын негіз – білім. Білім адамның көкірегіне қоныс теуіп, санасына ұялап, оның өмір тәжірибесінің елегінен өтіп барып, сенімге айналады. Сенім дегеніміз – дүниеге көзқарастың түп қазығы, бағыттаушысы, адамның өз позициясына, тоқыған ойына, істеген ісіне, ұмтылған мұрат-мақсатына деген беріктігі. Дүниеге көзқарастың қалыптасуы табиғи, әлеуметтік және нақты мәдени ортаға тәуелді. Дүниеге көзқарасты ғылыми және ғылыми емес, қарапайым деп бөлуге болады. 2- сұрақ . Философияның негізгі мәселесі және оның екі жағы Философияның негізгі мәселесі — философиялық білімнің ерекшелігін түсіну үшін негізгі мәселе болып табылады. Бұл мақалада біз философияның негізгі мәселесі мен оның екі жағын қысқаша қарастырамыз. Философияның негізгі мәселесі философияның мағыналық бағытын, оның адамзаттың басты проблемасын – «болу немесе болмауы»шешуге деген кілтті табуға ұмтылысын ашады. Философияның негізгі мәселесі оның пәнімен толық сәйкес келмейді. Философия пәні адам мен әлемнің өзара қарым-қатынасы мен өзара қарым-қатынасы принциптерін зерттеу болып табылады, ал негізгі мәселе бұл жалпы адамның адамға қандай тараппен «бұрылғанын» анықтайды.Сонымен, философияның басты мәселесі-рухтың, сананың болмысқа, материяға деген қарым-қатынасы туралы мәселе; ойлау немесе болмыс, табиғат немесе рух, материалдық немесе мінсіз деген не? Кім жасайды және анықтайды?Осы мәселені шешуге байланысты материалистік және идеалистік тұжырымдамалар, философиялық ойдың екі негізгі бағыттары: материализм және идеализм болып бөлінеді. Төменде көрсетілген кестеде философияның негізгі сұрағының бірінші жағына қатысты негізгі философиялық ағымдар көрсетілген. Материализм материяны мәңгілік, тәуелсіз, сәтсіз және бастапқы – өз заңдары бойынша бар және дамып келе жатқан барлық заттардың көзі деп жариялайды. Табиғат, болмыс, материал, материалдық – бастапқы көздер, ал өз кезегінде сана, ойлау, рух, идеал – қайталама, материалдық жағынан анықталады және туындайды. Ежелгі Грецияның ең ірі материалистінің құрметіне материализм философиядағы Демокрит сызығы деп аталады. Материализмнің қасиеті-ғылымға сүйену, көптеген ережелердің логикалық дәлелдеуі. Әлсіз жағы – сананың мәнін (оның шығу тегі) және барлық мінсіз түсіндірудің жеткіліксіздігі. Алайда, философияның негізгі мәселесі екі жақты жауап береді: материя да, сана да бастапқы мәндер болып табылады және бір-біріне тоғыспайды. Философиядағы бұл бағыт дуализм (лат. duo-екі). Осылайша, дуалистер екі дербес субстанциялардың (алғашқы негіздер) болуын мойындады. Дуализмнің жарқын өкілі-француз философы Рене Декарт. Философияның негізгі мәселесінің гносеологиялық жағы Философияның негізгі мәселесі. Гносеологиялық жағы. Схема. Кесте. Гносеологиялық оптимизм, гносеологиялық пессимизм, агностицизм Бұл Тарап негізгі философиялық мәселенің тағы бір проблемасын қарастырады: «әлемді танимыз ба? Адам қоршаған болмыстың мәнін түсінуі мүмкін бе?». Бұл мәселе Энгельс жұмысында «Людвиг Фейербах және классикалық неміс философиясының соңы» алынған философияның негізгі сұрағының екінші тарабының атауы: «бәрінің ұлы және негізгі мәселесі, әсіресе қазіргі заманғы философияның болмысқа ойлау қатынасы туралы мәселе бар» 3-сұрақ .Философиядағы дүниетаным мәселесі және оның шешілу жолдары. Дүниетаным-әлемнің және өзін-өзі адамдардың өзіндік түсінуі бола отырып, ортақ көрініске қосылатын әртүрлі білім, наным-сенім, ой, идеалдар, бейнелер, сезімдер мен көңіл-күй жиынтығы. Қандай сол ара-қатынасы философиямен көзқарасы бар? Бұл мақалада біз дүниетанымның анықтамасын қысқаша қарастырамыз, сондай-ақ дүниетанымның құрылымындағы философияның қандай орын алатынын анықтаймыз. Дүниетаным өзіне білім, білік, әсер, өмірлік тәжірибе, құндылық бағдарлары — жақсылық пен зұлымдық, Сұлулық пен бойлық, достық пен дұшпандық, игілік пен әділдік, махаббат пен жеккөрушілік және т.б. туралы пайымдаулар кіреді.Басқаша айтқанда, дүниетаным дегеніміз, ең алдымен табиғат пен адамның өзара қарым — қатынасы тұрғысынан, белгілі бір көзқараспен әлемді рухани игеру. Бұл жағдайда жалпы әлем дүниетанымының объектісі болып табылады. Дүниетанымның мәні табиғат және адам әлемі, макроокосмос және микроокосмос әлемінің өзара қарым-қатынасы болып табылады. Осылайша, дүниетанымның негізгі мәселесі — табиғаттың немесе адамдардың да, сондай-ақ дүниенің қатынасы туралы мәселе қалыптасады. Әлемдік сезім көңіл-күймен, сезіммен, уайыммен көрінетін дүниетанымның эмоциялық-психологиялық жағын білдіреді. Әлемдік қабылдау көрнекі немесе дыбыстық суреттерден шартты схемаларға, сызбаларға, диаграммаларға дейінгі көрнекі бейнелерді жасаумен сипатталады. Әлемдік түсінік, өз кезегінде, абстрактілі ұғымдар, формулалар, әртүрлі зияткерлік модельдер түріндегі дүниетанымның мазмұнын көрсетеді. 4-сұрақ Философиядағы бастама проблемасы және оның шешілу жолдары Философияның онтологиялық мәселесіне байланысты философияда негізгі екі бағыт пайда болды. Олар материализм және идеализм. Онтологиялық сұрақ - дүниенің бастамасы не, дүниенің негізі материя не сана, рух па деген деген сұрақ төңірегінде мәселе қозғаса, ал гносеология - дүниені танып-білу мүмкін бе әлде мүмкін емес пе деген сұрақ қояды. Дүниенің алғашқы бастамасы, түп негізі не деген сұраққа жауап беру барысында философияда екі негізгі бағыт пайда болды, олар: материализм және идеализм. Материалистік бағыт-дүниенің негізі кез-келген бір материядан тұрады, материя-санаға тәуелсіз реалды өмір сүретін, өзіндік заңдылықтармен дамуға қабілетті деп тұжырымдайтын пікір. Материя — адамның санасынан тыс, тәуелсіз өмір сүретін және санада бейнеленетін (сана арқылы сипаттауға болады) обьективті шындық. Материя әлемде нақты өмір сүретін шексіз көп обьектілер мен формалардың субстанциялық негізі болып табылады. Материалист - философтардың қатарына саналатындар: Демокрит, Фалес, Анаксимандр, Анаксимен, Эпикур, Бэкон, Локк, Спиноза, Дидро, Герцен, Чернышевский, Маркс, Энгельс, Ленин т.б.Идеализм - философияның негізгі мәселесін шешудегі материализмге қарама-қарсы бағыт, яғни материя мен сана қатынасында дүниенің бастамасы ретінде сананы (идеяны), рухты жақтайтын көзқарас. Идеализм екі түрлі пікірге бөлінеді: - Объективті идеализм (Платон, Лейбниц, Гегель), - Субъектвті идеализм (Беркли, Юм). Обьективті идеализм өкілдерінің тұжырымдауы бойынша тек қана реалды идея ғана бар, идея - алғашқы, барлық қоршаған орта, шындық - «идеялар әлемі» және «заттар әлемі» болып бөлінеді. «Идеялар әлемі» (эйдос) әлемдік зердеде өмір сүреді, заттар әлемі - өзіндік тіршілігі жоқ,жекелеген заттар Жаратушыға ғана тән құбылыс, «идеялар әлемі» санадан тәуелсіз өмір сүреді, себебі, адамның ойы, идея тіпті табиғаттың өзі абсолюттік идеяның, дүниежүзілік, әлемдік рухтың бір бөлшегі ғана, яғни дүниенің негізі - о дүниелік сана, «абсолютті рух». Обьективті идеализм әдетте теологиямен бірігіп кетеді де, діннің өзіндік бағыт алған философиялық негізі болып табылады.Субьективті идеализм - бүкіл дүние - біздің санамызда, субьектінің сана-сезімінің жасаған немесе біздің түйсіктеріміздің, алған әсеріміздің жиынтығы. Бұл жағдайда алғашқы бастамаға адамның санасы алынады да, сонан кейін барып одан табиғат шығарылады, соған орай заттар мен бүкіл дүниенің объективті өмір сүруі, олардың даму заңдылықтары теріске шығарылады, өйткені адам санасынан тыс материя да, рух та жоқ»,- деген пікірді ұстанды. Уақыт өте келе дүниенің бастамасы мәселесіне байланысты философияда бірнеше пікірлер қалыптаса бастады. Олардың қатарына: монизм, дуализм деизм саналады.Монизм (гр. Monos - біреу, жалғыз) – дүниенің алғашқа негізі ретінде бір ғана бастаманы мойындайтын философиялық ілім. Идеалистер үшін алғашқы бастама - идея, сана. Материалистер үшін - материя алғашқы бастама болып табылады.Дуализм (лат. Duo - екеу) –монизмге қарсы, дүниенің негізі екі бастамадан тұрады, екеуі бірін-бірі толықтырып отырады деп тұжырымдайтын пікір. Негізін салған Р.Декарт.Деизм - (лат. Dues - Құдай) дүниенің негізін Құдай жаратты, бірақ, адамның іс-әрекетімен қоғам өміріне араласпайды деп тұжырымдау. Негізін салған 17 ғ. Ағылшын философы, лорд Чербери. 5. Адамзат дүниетанымының даму кезеңдері және оның философияға дейінгі формалары.Философиялық дүниетаным және дүниетанымның тарихи түрлері Дүниетаным — дүние және ондағы адам орны туралы тұтас козқарас. Тарих дамуында адамзат дүниетанымының үш тарихи түрі қалыптасты: мифология; дін; философия; мифология- (гректің аңыз сөзінен) қоршаған дүние туралы реалды түсінікпен қатар фантастикалық қиялдың қосындысынан тұратын ежелгі қоғам дүниетанымы, қоғамдық сананың формасы. Миф жауап беруге тырысатын негізгі сұрақтар: әлемнің, жердің және адамның жаратылуы; табиғи құбылыстар туралы түсінік; адам өмірі, тағдыры, өлімі,әрекеті жетістіктері т.б.; борыш, ар намыс, имандылық мәселелері; Мифтің белгілері және сипаты 1) табиғатты жанды тіршілік ретінде қабылдау; 2)фантастикалық құдайларға, олардың өзара қатынасына, байланыстарына сену; 3)абстрактылы ойлаудың болмауы; 4)мифтің нақты өмірлік еңбектері(шаруашылық, схихиядан қорғану т.б.) шешуге бағытталған практикалық сипаты; 5)мифологиялық сюжеттердің біркелкілігі мен тереңге бойламайтын үстірт, жеңіл мағыналылығы; Ежелгі мифологиялық жазба әдебиеттер: Үндінің «Рамаяна», «Махабхарата», «Ригведа»;Египедтік «Тексты пирамиды», «пер мрху»(өлеңдер кітабы)Шумер- аккадтық: «Энки мен Нинхурсаг»,«Иннана-Думузи»;Гректік «Иллиада», «труды и дни»,«гептамихоз»;Жапондық «Кодзики», «Нихонги» Тибеттік «зерминг», «лубум», «маникабум»;Финдік «калевала», т.б. Дін ( латынның «религия»құдайшылық сөзінен)сенімге, негізделген, адам өмірі мен қоршаған дүниені басқаратын, жарататын құдіреттікүштердің барын мойындайтын дүниетаным түрі. Діни дүниетаным адамның дүние туралы сезімдік, образды эмоционалды түсінікті талап етеді. Діннің мақсаты мен мағынасы-қоғам мен жалпы адамзаттың назарын Құдайға бағыттау арқылы бір бағытқа жұмылдыру, орталықтандыру, сол арқылы адамды және осы дүниелік болмысты мәртебелендіру. Дін де миф ізденетін сұрақтарға жауап береді: 1)әлемнің, жердің, жердегі тіршіліктің , адамның пайда болуы; 2)табиғи құбылыстар туралы түсінік; 3)адам әрекеті мен тағдыры; 4) адамгершілік мәселелері; 5)қарыс — қатынас мәселелері; Кең тараған ұлттық діндер: 1)синтоизм; 2)индуизм; 3)иудаизм; Негізгі әлемдік діндер үшеу: 1)буддизм; 2)христиандық; 3) ислам. Дін мынадай қызметтер атқарады: Дүниетанымдық. Дүние туралыжалпы түсінікті қарастырады; Біріктірушілік. Қоғамды қандай да бір идея үшін немесе идея төңірегіне топтастырады; Мәдени. Мәдениетке ықпал етеді немесе мәдениеттің таралуына жағдай жасайды; Адамгершілікке тәрбиелейді, адамгершілікті насихаттайды; Компенсаторлық, адамның табиғат, әлеуметтік проблемалар, т.б. жағымсыз сипаттағы басқа да факторлар алдындағы әлсіздігін, қорғансыздығын басқа сипаттармен толықтырады; Жүйелеушілік, адамның тәртіптері мен өзара қатынастарын идеялар, нормалар,дәстүр, ритуал,құқық, мораль, қағидалар,т.б. арқылы жүйелейді; Мәдениет жалғастылығы, ұрпақтар арасындағы ой жалғастылығын қамтамассыз етеді; Интеграциялық, дезинтеграциялық — индивидтерді топқа немесе әлеуметтік институттарға бөлу біріктіру. 6. «Адам – дүние» қатынасы – философияның басты проблемасы ретінде. Адам мәселесі, оның ішіде шығу тегі, мәні, табиғаттағы орны және қоғамдық өмірдегі рөлі мәселелері фундаменталдық философиялық тақырыптардың бірі болып табылады.Философия пайда болғанынан қазіргі уақытқа дейін адам оның басты назарында болды. Материяны, табиғатты – алғашқы, сананы олардың туындысы, бейнесі болғандықтан соңғы, деп қарастыратын материалистер үшін де, рух пен сананы – алғашқы, материя мен табиғат бұлардың сыртында өмір сүре алмайды, сондықтан да олар соңғы деп қарайтын идеалистер үшін де адам мәселесінсіз философия жоқ.. Адам туралы алғашқы идеялар философия пайда болғаннан көп уақыт бұрын айтыла бастады. Бұл туралы біздің дәуірімізге дейін жеткен мифтер мен алғашқы қауымдық діни түсініктер мәлімет береді. Аңыздарда, әпсаналарда, мифтерде табиғаттың, оның болмысының мақсаты мен мәні қарастырыла бастайды.Адам туралы алғашқы ілімдер ежелгі Шығыс мемлекеттерінде пайда болды.Адам мәселесіне Аристотель де ерекше көңіл бөлген. Аристотель концепсиясында адам қоғамдық , мемлекеттік, саяси деп қарастырылады. Оның пікірінше, адам – ақылға ие қоғамдық жануар. Аристотельдің айтуынша, мемлекет басындағы заң шығарушының міндеті – азаматтарды жақсы қылықтарға, ізгі ниеттілікке үйретіп оларды тек игілікті істерден ғана ләззат алатындай дәрежеге жеткізу. Оның «алтын аралық» деп аталатын моралдық доктринасы адамның жандүниеснің сырын ашуға негізделген.Адамның ой-сезімін, мінез-құлқын тәрбиелеп, жетілдіру арқылы бақыт жолына салу мәселесіне бірнеше күрделі еңбектерін тікелей арнаған орта ғасырдағы Шығыстың ойшыл философы, біздің әйгілі жерлесіміз әл-Фараби болды. Әл-Фарабидің айтуынша, бақыт – әр адамның көздейтін мақсаты. Сол мақсатқа жетуге мүмкіндік беретін адамның үш түрлі тамаша табиғи қабілеті болады: 1) ерекше жасалған дене құрылысы; 2) жан құмарлықтары; 3) ой-парасаты. Бұл қабілеттер өзінен-өзі табииғат берген қалпында бақытқа жеткізбейді. Бірде жақсылық толық нәтижесін берсе, енді бірде керісінше болуы мүмкін. Мұндай кездейсоқты жеңуді жолы – аталған үш қабілеттің әрқайсысын дұрыс жолға бағыттап тәрбиелеу, сол арқылы адамның мінез-құлқы мен ой-парасаты оларды саналы түрде үнемі дұрыс нәтиже туғызатын дәрежеге жеткізу. Мұны іске асыру: адамға және мемлекет басындағы саяси қайраткерлердің міндеті. Әл-Фараби былай деп үйретеді: қандай болса да іс-қимылын жасағанда адам біржақтылықтан, үшқаралықтан сақтану керек. Себебі әрбір жақсы қасиет бір-біріне қарама-қарсы екі жаман қасиеттің аралығынан туады. Оның бұдан мың жылдан астам уақыт бұрын айтылған ойлары бүгінге дейін маңызын жойған жоқ..Жаңа заман философиясы адам жайында негізінен идеалистік көзқараста болғандықтан, адамды ең алдымен рухани жан деп түсінді. Бірақ ол адам тағдырын құдайдың құдіретімен байланыстырмай, адамды өз болашағы өз қолында, құдайдан да, басқадан да тәуелсіз ақыл-ой иесі, өз өмірінің саналы субъектісі деді. Адамның тіпті өмір сүруінің ең басты белгісі осы қасиетте деп таныды.Сол заманның философтары Бэкон, Гоббс, Декарт, Спиноза осыны үндеді. Француз философы Рене Декарттың: «мен ойлай аламын, олай болса өмір сүремін» -деген қанатты сөзінің мәні осында. 7 сұрақ Философияның объектісі және пәні, олардың көп түрлілігі. Философияның пайда болуы және оның зерттеу объектісі Философияның пайда болуы ежелгі дүниеге қатысты. Философиялық білімдердің бастауы біздің заманымызға дейінгі VІ—V ғасырлардағы құл иеленуші мемлекеттерде — Қытайда, Үндістанда, Грекияда болғаны айқын көрінеді. "Философия" сөзін алғаш қолданған Грекиядан шыққан ұлы математик, философ Пифагор болды. Аңыз бойынша, ежелгі грек қалаларының бірінің билеушісі базарға келіп, сырттай босқа қарап тұрған Пифагордан: "Сен кімсің?"— деп сұраған. Пифагор: "Мен философпын", — деп жауап беріпті. Бұл сөз билеушіге таныс болмағандықтан, Пифагор былай түсіндіріпті: "Өмір дегеніміз — Олимпиадалық ойындар сияқты: біреулер оған жарысқа түсуге, екіншілері сауда жасауға, ал ең бақыттылары көруге келеді. Кәдімгі өмірдегідей, біреулер—даңққұмар, енді біреулер — жемқор, ашкөз. Бұлардың арасында тек философтар ақиқат үшін өмір сүреді". "Философия" сөзі ежелгі грек тілінен алынған, яғни "даналықты сүю" (рһuео — сүю, sophia— даналық) деген ұғымды білдіреді. Ал "даналық" ұғымы білімге және ақиқатқа риясыз қызмет ете отырып, дүниені ерекше ақылмен тануға қол жеткізу. Бұл — дүниені тұтастай және бірлікте тануға тырысу. Философия дүниеге жалпылама көзқарастар ретінде көрініс береді. Өзі пайда болғанынан бастап, философия дүниені тұтастай және бірлікте ала отырып зерделеуде. Оның зерттеу объектісі — бүкіл әлем, тұтас универсуж Былайша айтқанда, "философия" дегеніміз — ойлау, жалпыламаға жету жолы. Сондықтан ол жалпылама нәрселер туралы ой кешу болып табылады. Ол қандай нәрселер? Мен деген не, болмыс деген не? Олар қандай формада өмір сүреді? Мен ретіндегі дүние түзілім, шынайылық, қайдан пайда болған? Мәңгі өмір сүре ме? Өмір деген не? Адам өмірінің ерекшелігі неде? Дүниедегі адам кім? Оның дүниеге қатынасы қандай? Жеке ғылымдар (физика, химия, психология, социология және басқалар) сияқты философия дүниедегі түрлі заттар мен құбылыстарға төн оның жеке жақтары мен қасиеттерін ғана емес, сонымен қатар олардың жалпылама қасиеттерін, қатынастарын және байланыстарын зерттейді. Философия — дүниенің мәні мен адам туралы ғылым. Философтар үшін оларды жекелеп қарау емес, тұрақты арақатынастарын зерттеу маңызды. "Дүние — адам" мәселесінде бөрі қамтылады және бәрі қарастырылады. Ол барлық өзге мәселелердің арқауы іспеттес. Философия үшін бірлікте алынған дүние — адаммен бірге дүние. Философиядағы "дүние" ұғымының кеңеюі адамның дүниедегі, табиғат әлеміндегі және қоғамдық өмірдегі орнын анықтаудан немесе адам мен дүние арасындағы қатынастардан көрініс табады. Философияның зерттейтін нәрсесі Философияның зерттейтін нәрсесі — жалпылама әлем және оған адамның қатынасы. Таратып айтқанда, оларға барлың мәнділіктердің—қандай да болсын, болмыстың (өмір сүріп жатқан бардың), танымның және әрекеттің жалпылама және қажетті заңдылықтары мен формалары, түпкілікті жағдайлары және себептері жатады. Философия ғылымының зерттейтін нәрсесінен туындайтын айырмашылығы — жалпылама сипатта болуы. Оның негізгі заңдары мен ұғымдары табиғатқа, қоғамға, адамға және ойлауға қатысты жүреді. Философияның ерекше белгісі — дүниенің тұтастығын, қоршаған дүниенің бірлігін пайымдау. Бұлар кез келген саланың маманы үшін өте маңызды. Өйткені жеке әрқашанда жалпымен және тұтаспен байланыста ғана дұрыс түсіндіріледі. Өйтпегенде, халық айтқандай, адам ағаштың қалқасында тұрып, орманды көрмей қалуы мүмкін. Барлық философиялық мәселелердің орталығында дүниетаным, адамның қоршаған ортаға қатынасы, дүниені дұрыс түсінуі, мақсатты және қонымды әрекет ету мәселесі тұрады. Философияның үш басты тақырыбы бар: дүние, адам және дүниеге қатынас. Олар бір-бірімен өзара байланысты. Философияның негізгі мәселелері Философияны шешетін бір қатар маңызды мәселелері бар. "Философияның негізгі мәселелері" деп аталатын олардың кейбіреулері мыналар: — Дүниенің алғашқы, іргетастық негізі не? — Бізді қоршаған дүние таныла ма? — Адам өмірінің шынайы мағынасы неде? — Тұтастай дүние мен оның кейбір тұстарының ғылыми зерттелуінің негізгі қатынасы қандай? Философияның бұл мәселелері өзара тығыз байланыста болады. Сондықтан негізгі мәселе ретінде олардың біреуін алдыңғы орынға шығаруға болмайды. Философияның негізгі мәселесін тұжырымдаудың бұлардан өзге де жақтары болған және қазір де бар. Мысалы, ізгілік пен жауыздық, зорлық және келісім, өмірдің мәні және басқа мәселелер. Философиядағы сара бағыттар Философияда, сонымен қоса сара бағыттар бар: мысалы, материализм және идеализм. Неміс философы Ф.Шлегель алғаш рет оларға классикалық баға берді. "Материализм, — деп жазды ол, — бәрін материямен түсіндіреді. Ал материяны алғашқы бастама ретінде, барлық нәрсенің қайнар кезі деп қабылдайды. "Идеализм" бәрін бір рухтан шығарады. "Материяны рухтан пайда болған" деп түсіндіреді немесе оған материяны бағындырады". "Материя" дегеніміз — адамның санасынан тыс және тәуелсіз емір сүретін, объективті шынайылық. Егер идеализм материяға қарағанда рухтың алғашқылығын дәріптесе, материализм материяны, табиғатты, физикалық болмысты санаға қарағанда бірінші деп түсіндіреді. "Материалист" және "идеалист" терминдерінің философиялық мағынасын жұтаң санада келтірілетіндермен шатастыруға болмайды. Онда "материалист" деп материалдық игілікке қол жеткізуге тырысатын адамды, ал "идеалист" деп көтеріңкі рухани идеалдарымен сипатталатын индивидті айтады. 8.Философиялық білімнің бастаулары және негізгі бағыттары.Философиялық білім жүйесі антикалық кезеңде пайда бола бастады. Б. з. б. IV ғасырда стоиктер кейбір түзетулермен бүгінгі күні де өзекті болып табылатын схеманы әзірледі: философия өз бастауын логикадан алады, одан кейін физика табиғат туралы ілім ретінде, одан кейін – этика адам туралы ілім ретінде, дана және ұғымды өмірге қол жеткізу жолдары.XVII ғасырда гносеология-таным теориясына баса назар аударылады. Сол ғасырдың түсінігінде бұл ғылым логиканың кеңдігі болды,өйткені абстрактілі-теориялық және сезімтал таным деңгейін (сезім, қабылдау, ұсыну) қарастырады. Физикадан бөлек онтология пайда болады, ал «физика»терминінің өзі арнайы-ғылыми, тәжірибелік білімнің пайда болуына байланысты мүлдем басқа мағынаға ие болады.Жаңа уақытта философиялық білімнің құрылымын айтарлықтай қайта құру орын алады. И. Кант» ойлау қабілетін сынауда «философияның үш бөлігін бөліп, оларды үш» жан қабілеттерімен», атап айтқанда, адамның туғаннан бастап өзіне тән танымдық, практикалық (ниет, ерік) және эстетикалық қабілеттерімен байланыстырады. Осылайша, Кант философияны ақиқат, жақсылық және сұлулық бірлігі туралы ілім ретінде көрсетеді, бұл философияны ғылыми таным теориясы мен әдістемесі ретінде ғана түсіндіруді айтарлықтай кеңейтеді.Философиялық білімнің ерекшелігі Философиялық білімнің басты ерекшелігі оның екіұдайылығында. Ол ғылыми білімге жақын пәні,әдістері, логикалық ұғымдық аппаратты ғылыммен ортақ. Сонымен қатар философиялық таза түрдегі ғылыммен білім де емес. Философияның басқа барлық ғылымдардан айрықша белгісі адамзат жинақтаған білімдердің барынша жалпыланған түрі, теориялық дүниетаным болуында. Философия пәні кез-келген нақты ғылымдардың зерттеу пәнінен ауқымды. Философия білімді жалпылайды, кей ғылымдарды біріктіреді, бірақ, бар ғылыммен білімдерді сарқып,жойып,мәнсіздендірмейді. Ол ғылымдардың барлығына ортақ сипатты құбылысты ғана қамтып, нақты,арнайы білімдерді сол ғылымның еншісіне қалдырады. Философиялық білімнің ерекшелігі мынада: құрылымы күрделі(онтология, гносеология,логика т.б.) барынша жалпы, теориялық сипатта; ғылымдардың негізінде жатқан базалық, басты идеялар мен ұғымдарға сүйенеді; көбінесе субьективті философиялық жүйелермен, идеялармен қатар философтардың дүниетанымдардың таңбасы, ойлау ерекшеліктері де қоса беріленді; Объективті -білімдер мен құндылықтардың,өз заманының адамгершілік идеяларының жиынтығы болып табылады, өз дәуірінің ықпалына ұшырайды; таным объектілерін ғана емес, таным механизмдерін де зерттейді; рефлексия қасиетіне ие — ойдың өзіне өзінің бағытталуы; өзіне дейінгі философтар жасаған доктриналардың әсер -ықпалына ұшырайды; динамикалық сипатта-тоқтаусыз даму, жаңару үстінде болады; барынша жалпы ұғымдарға -категорияларға сүйенеді; мәні сарқылмас терең; адамның танымдық қабілеттерімен шектеулі; логикалық тұрғыдан ешқашан біржола шешілмейтін «мәңгілік» сұрақтармен айналысады(болмыстың жаратылуы, табиғаты,материяның немесе сананың біріншілігі, тіршіліктің пайда болуы, жанның ажалсыздығы, Құдайдың бар жоқтығы, оның дүниеге әсері, т.б.). 9-сұрақ Мифология (әфсана) – дүниеге көзқарастың бастапқы формасы ретінде. Мифология(грекше мифос - аңыз, шежіре; логос - сөз, ілім) алғашқы қауымдық қоғамға тән дүние туралы қиял-ғажайып, танымдық қоғами сана формасы. Әдетте, миф мына негізгі мәселелерге көңіл аударады: • Әлем, жер және адамның пайда болуы; • Табиғи құбылыстарды ұғыну; Мифтiң негiзгi қызметi - дүние қайдан пайда болғаның түсiндiру, этикалық және эстетикалық түсiнiктер арқылы белгiлi бiр мораль нормалары менқұндылықтар жүйесiн орнықтыру.(мыс.Сфинкс туралы миф табиғаттын құпиясын бiлдiредi; Кентаврлар-адамның хайуаннаң жаралғаның бiлдiредi, Прометей-оттың пайда болуы, Икар-аспанға ұшу ұмтылысын бiлдiредi, Сизиф-өмiрдiн мәнiң түсiну әрекетi.) Мифтердi тек ертегiлер,аңыздар деп түсiнген дұрыс емес, өйткенi миф бұл индивидтiң қоршаған әлемдi игеруi,адамдардың табюиғаттаң және әлеуметтiк ортадан болмыстан тәуелдiлiгi және мифтерде дiннiң, философияның, ғылымның бастамалары бар. Мифтердiң дiннең айырмашылығы сенiмге ғана емес, ақыл ойға да, парасаттылыққа да сүйену. Мифтер өздерiнiң мазмұнына қарайкосмогониялық-әлемнiң жаратылысы туралы, теогониялық-құдайлардын пайда болуы туралы, астрогониялық-планеталар мен жұлдыздар туралы, антропогендiк - адамның пайда болуы, этногендiк-рулар мен тайпалар туралы, эхатологиялық - ақрзаман, топан суы туралы, каһармандық т.б. болып тарайды. Сондықтан, мифология-адамдардың өздерiн қоршаған орта туралы түсiнiгiн тарихи, өздiгiнен долды деп сенетiн түрлi бейнелер, кейiпкерлер мен өқиғалар арқылы жеткiзуi деугеде болады. Мәселе шешу Мифтер мен мифологияны дүние таным ретiнде тек алғашқы қауымның даму денгейiмен байланыстырады. Ал,мифология рухани-практикалық феномен ретiнде қоғам дамуының басқа кезендерiнде де,әсересе қазырғы заманда өмiр сүредi деп айтуға болама (мыс. 20ғ. Д.Джойстың, Ф.Кафканың, Т.Манның, Ч.Айтматовтың т.б. әдеби шығармаларында дәстүрлi мифтер тек пайдалана ғана қоймай ерекше өзгертiлiп те қойған). Барлық діндер мифологияда кездесетін ертегі, аңыздарды пайдаланады. Ал дін нәрсенің себебін ашып көрсетпеді. Олар тек илануды талап етті. Философия дүниеге келген кезінен бастап мифологиямен қатар және онымен бірге діни түсініктерге қарсы күресте шыңдалып, дамыған. Егер дін мифологияны қабылдап, оның қағидаларын, аңыздарын бүтіндей қолдану негізінде қалыптасқан болса, философия ойлау, зерттеу, сын көзбен қарау негізінде дүниеге келді. Философия барлық ғылымдардан бұрын дүниеге келгендіктен, оны ғылымдардың ғылымы деп те атаған. Өйткені, ол кезде әлем туралы барлық алдыңғы қатарлы тұжырымдар мен пікірлер өз алдына ғылым ретінде дараланып, бөлінбеген соң, ол туралы пікірлерді философия өз бойына жинақтаған болатын. Сондықтан да философ әрі дана, әрі табиғатты зерттеуші, сынаушы, байқаушы ретінде бой көрсетті. Философия дүниеге көзқарас тұрғысында өзінің эволюциялық дамуы жағынан үш кезеңнен өтті. - космоцентризм; - теоцентризм; - антропоцентризм; Космоцентризм деп қоршаған ортаны, табиғат құбылыстарын тіршілікті жасаушы дүлей, шексіз сыртқы күш – Ғарыш, барлық өзгерістер ғарыштық айналым арқылы жүзеге асады деп түсінетін философиялық көзқарасты айтады (Ежелгі Үнді, Ежелгі Қытай, Ежелгі Грекия). Теоцентризмдеп барлық тіршіліктің мәні дүниеден тысқары тұрған тылысым күш – Құдайда деп түсінетін философиялық көзқарас түрін айтады (Ортағасырлық философияға тән). Антропоцентризмдеп адам мәселесін негізгі мәселе деп қарастыратын философиялық көзқарас түрін айтады (Қайта өрлеу, жаңа заман, Қазіргі заман философиялық кезеңдерге тән). 10-сұрақ Дүниеге діни көзқарас және оның мәні мен сипаты. Дін - жаратылыстан, адам мен адамзаттан тыс трансцендентальдық, құдіретті күшке сенуге негізделген дәстүрлі қоғами сана формасы. Дін мына мәселелерді қарастырады: - Құдайдың бар екеніне шек келтірмеу; - Табиғат құбылыстарын өздігінше ұғыну; - Әлемнің, адамның, фәни мен бақидағы өмірдің, барлық тіршіліктің пайда болуы, жаратылуы. Дiн-рухани мәдениеттiң бөлiгi,ең тұжырымды түрде Құдай мен адамның арақатынасы,адамның танымнаң тыс күштердi мойындау және соған илану деп анықтауға болады (дiн-алғашқы қауымда пайда болды-тотемизм, фетишизм, анимизм; ұлттық, мемлекеттiкдiндер - индуизм, иудаизм; әлемдiк дiндер-буддизм, христиан, ислам). Дiн құлшылық жолындағылар мен Құдiрет арасындағы бiр байланыстың барлығына деген сенiмге негiзделедi және ол сенiм белгiлi бiр дiни iлiм түрiнде тұжырымдалып, тұрмыста дiни салттар мен ғұрыптар түрiнде көрiнiс тауып, арнаулы дiни институттармен атқарылады (шiркеу, мешiт, әр түрлi секталар т.б.). Алғашқы дiни жүйесi политеистiк болды-пантеон құдайларының болуы, кейiн мемлекеттiк билiктiн бiр ортаға жиналуымен байланысты монотеизм-бiр құдайға сену келедi. Философияның тарихында құдайдын бар екендiгiн дәлелдеуге сынақ жасағандар болды (А.Аврелий,Ф.Аквинский, И.Кант т.б.). Мұндай дәлелдiн төрт түрi белгiлi 1) космологиялық дәлел-осы әлем пайда болғаннан соң,оны бiреу жарату керек. Өмiр қайдан пайда болды 2) теологиялық-дүниеде барлығы мақсатқа,сәйкестiлiкке негiзделедi. Дүние қандай мақсатпен жаратылған 3) онтологиялық-адамдар құдайға сенген сон, құдай болу керек. Ендеше адамдар неге сенедi 4) этикалық-И.Кант құдайдың бар екенiң, не жоқ екенiң бiлуге болмайды деген. Адамдардың құдайдан қорыққаны тәртiп үшiн керек болды. 11-сұрақ Философия ғылымының негізгі әдістері және олардың ерекшелігі Диалектика - бұл әдісте заттар, құбылыстар, ішкі қарама-қайшылықтар, өзгерістер, даму, себеп пен салдар, қарама қарсылардың бірлігі мен күресі есебінде қарастырылады. Метафизика- диалектикаға қарама-қарсы әдіс, мұнда объектілер өздігінен, статикалық және біржақты қарастырылады. Догматизм- қоршаған ортаны догмалар, яғни дәлелденбейтін және абсолютті сипаттар арқылы қабылдау. Эклектика- бұл әдісте фактілер, түсініктер мен концепциялардың біртұтас шығармашылық бастамасы болмайды, соның нәтижесінде сырттай шындыққа ұқсас қорытындылар алынады. Софистика – айтыс-тартыста өз қарсыласын жеңу үшін әдейі ақты қара деп, қараны ақ деп көрсетуге жүгінетін әдісті айтады. Бұл әдісте ақиқатты тану емес, тек қарсыласын айтыста жеңу мақсат етіледі. Герменевтика - мәтіннің мәнін, оның объективтік және субъективтік негіздерін түсіндірудің теориясы мен өнері 12-сұрақ Философияның атқаратын қызметтер Философияның қызметіне – оның мақсатын анықтауда қолданылатын дүниетанымдық, әдістемелік, теориялық ойлау, сыни-талап, аксиологиялық, әлеуметтік, гуманитарлық және болжаушылық міндеттерді жатқызамыз. Философияның дүниетанымдық қызметі – әлемнің тұтастық бейнесін қалыптастырудың мүмкіндігі, оның құрылымы туралы ұғымды, ондағы адамның орнын және бірлесіп әрекет жасау принцптерінің мәнін түсіндіреді. Философияның әдістемелік (методологиялық) қызметі – бізді қоршаған шындықты тану әдісін жасайды. Философия – танымның ең жалпы әдістерінің және адамның шындықты игеруінің ең түпкі тәсілдері туралы ілім ретінде көрінеді. Философияның теориялық ойлау қызметінің мәні, әсіресе философия тарихын зерттеудегі даналыққа байланысты. Философияның сыни-талап қызметі – қоршаған дүниенің және білімнің барлығына күмән келтіру, дүниеде жаңа пайда болғанның ерекшеліктерін іздеу, қайшылықтарын ашу, таным шекарасын кеңейту, білімді модернизациялау және анықтығын ұлғайту. Сын басқа пәндерді ғана емес, философияның өзін де қамтиды. Философияның аксиологиялық қызметі (гр. axios – құндылық) – бізді қоршаған әлемді, заттар мен құбылыстарды әртүрлі құндылықтар – әдептілік, этикалық, әлеуметтік, идеологиялық, т. б. тұрғысынан бағалау. Философияның аксиологиялық қызметі, әсіресе тарихтағы ұлы өзгеріс кезінде, орта ғасыр басындағы Рим империясының қирауынан кейін құндылықты жаңа діннен іздеу, қайта өрлеудегі реформация, капитализм дамуының дағдарысы (ХІХ-ХХ ғғ.), социализмнің тұйыққа тірелуіне (ХХ-ХХІ ғғ.) байланысты ерекше күшейеді. Философияның әлеуметтік қызметі – қоғамның пайда болу себебін, эволюциясын, қазіргі жағдайын, құрылымын, элементін, қозғаушы күштерін, қайшылықтарын ашу, түсіндіру және дамуды жеңілдету жолдарын көрсетеді. Философияның әлеуметтік қызметі – қоғамның пайда болу себебін, эволюциясын, қазіргі жағдайын, құрылымын, элементін, қозғаушы күштерін, қайшылықтарын ашу, түсіндіру және дамуды жеңілдету жолдарын көрсетеді.. Философияның гуманитарлық қызметі – гуманистік құндылықтар мен идеяларды адамға және қоғамға енгізеді, моральдің ықпалын нығайтады, адамның қоршаған ортаға бейімденуін, өз өмірінің мәнін табуды қарастырады. Философияның болжаушылық қызметі – дүние мен адам туралы философиялық білімге сүйене отырып, материяның, сананың, тану процесінің, адамның, табиғаттың және қоғам даму тенденциясының жетістіктерін анықтап, болжайды. Философияның қызметтері бір-бірімен диалектикалық өзара қарым- қатынаста болады. Олардың тұтастық бірлігі – философиялық білімнің спецификасы мен мәнін көрсетеді. 13-сұрақ. ФИЛОСОФИЯЛЫҚ БІЛІМНІҢ ҚҰРЫЛЫМЫ ЖӘНЕ СИНКРЕТИКАЛЫҚ СИПАТЫ • Философиялық білімнің құрылымы – 1) онтология, 2) гносеология, 3) логика, 4) методология, 5) этика,6) эстетика,7) психология, 8) әлеуметтану,9) философия тарихы. 1) Онтология (грекше ontos – болмыс) – жалпы болмыс (қозғалыс, кеңістік, уақыт, сана, әлемдік дамудың мақсаты, табиғаттың даму заңдылықтары)туралы ілім. Болмыстың түрлері – адам, заттар мен табиғат, рухани, әлеуметтік болмыстар. 2) Гносеология (грекше gnosis – таным) – таным теориясы. Әлем өз негізінде танымды ма; адамның тану мүмкіндіктері қандай сияқты мәселелреді зертейді. Дүние танылмайды деу – агностицизм деп аталады. Ең әйгілі философ-агностик – И.Кант. 3) Логика (Қисын) – (грекше – logic – сөз, сөйлем, ой, ақыл) – дұрыс ойлау заңдары мен формаларын зерделейтін ғылым. Логиканың үш түрі бар – диалектикалық, математикалық, формальді. 4) Аксиология – құндылықтар мәселелері: игіліктер деген не; құндылықтардың табиғатын, адам қызметінің өзгертушілік мәселелерін (праксиология) немесе адамның әлемді өзгерту қабілетін зерттейді. 5. 2. ФИЛОСОФИЯЛЫҚ БІЛІМНІҢ ҚҰРЫЛЫМЫ 5) Этика (грекше ethos – дағды, әдет-ғұрып) – мораль және адамгершілік жайындағы ілім. Басты категориялары – жақсылық пен жамандық. 6) Эстетика (грекше aisthetikos – сезіну) – адамның дүниені эстетикалық немесе әсемдік заңдары тұрғыда түсіну ғылымы. Басты категориялары әсемдік пен ұсқынсыздық. 7) Психология (грекше psyhо – жан) – адам жаны мен психикасы туралы ғылым. Басты ұғымдары – психика, мінез, темперамент, ес, интеллект, қиял, іс-әрекет, энергопотенциал т.б. 8) Әлеуметтік философия (әлеуметтану) (грекше societas – қоғам) – қоғам мен әлеуметтік процестерді зерттейтін философияның тармағы. 9) Философия тарихы – философияның даму тарихын зерттейді. Неміс философы Г.Гегель айтқандай «Философия Шығыста басталып, Батыста аяқталады». 14-сұрақ Сана, оның пайда болуы және мәні: Аристотель, Ибн Сина, Дж. Локк, Шәкәрім. Дүниеде ең ғажап, керемет құбылыс – адамның рухани дүниесі, сана, ақыл, ой. Адамзат игілігіндегі барлық материалдық және рухани жетістіктер зәулім құрылыстар, түрлі техникалық табыстар, өнер, дін әдебиет, философия ғылым – осылардың бәрі сол сананың құдіреті. Объективтік дүниеде сананың болмысы жоқ. Ол тек адамға ғана тән. Сондықтан қашан да болмыстан жоғары қоятын ұғым туып, оны бастапқы деп санаған. Енді біреулер бұл пікірді мойындамаған. Сонда сана дегеніміз не? Ол қайда, қалай пайда болады? Өлі материядан қалайша тірі дүние: өсімдіктер, жануарлар, адам пайда болады? Осылардың бәрінің негізінде не жатыр? Оның мәні неде? Әрине, адам бойында атадан балаға көшетін кейбір нәсілдік бейімділік, қабілет те болады. Оның дамуы да түрлі жағдайларға байланысты. Бірақ сана іштен туған қасиет емес. Ол атадан балаға көшетін қабілет те емес. Сананың миға қатысы бар екенін мойындамай, сана миға сырттан дайын күйінде интроекция арқылы келеді-міс деген жалған пікір таратқан махист Р. Авенариусты В.И. Ленин «Материализім және эмпириокритицизм» деген еңбегінде өткір сынға алған болатын. Дін иелері сананы материалдан тыс, дербес және мәңгі өмір сүретін, ешқашан өлмейтін құбылыс деп қарастырады. Ертеде сананы жанға, ал жанды ұшып жүретін шыбығын балаған. Халқымыздың «шыбын-жан»деген сөзі осындай ұғымнан туындаған. Діндарлардың пікірінше, адам ұйықтаған шыбын-жанның дүние кезіп жүргендегі көргендері. Кейін ол шыбын-жан қайтып оралғанда, адам ұйқыдан оянады деп түсінген. Ұйықтап жатқан адамды абайлап ояту тәртібі осыдан шыққан болса керек. Өлген кісілерге дұға оқу, құдайы беру, оларды еске алу, бейітті елді мекендерге, жолға жақын жерге салу – осылардың бәрі сол адам жаны мәңгі өмір сүреді деген ұғымнан пайда болған. Сірә, о дүние, жұмақ, тозақ деген діни ұғымдар, әрине, осындай пікірден туындаса керек. Материя емес, мәңгі өлмей өмір сүріп, бірден-бірге көшіп-қонып жүретін рухани дүние – жан деген ұғымнан тотемизм, басқаша айтқанда, өзін түрлі хайуанаттармен, өсімдіктермен тұқымдас деп түсінетін ұғым пайда болған. Бұл – өте ертедегі дәуірде туған түсінік.Идеалистік философияның қайсысы болсын сана, идея, рух материядан тыс, дербес өмір сүріп қана қоймайтынын, қайта сол материяны билейтін, оның қозғалысын, дамуын қарастыратын күш деп түсінеді. Бірақ сананың пайда болуын материалистік тұрғыдан түсіну де оңайға түскен жоқ. Кейбір материалистер сана балық материяда бар деп түсінген. Мәселен, орта ғасырда өмір сүрген. Д. Скоттың түсінігінше, тіпті тас та ойлай аладымыс. Мұндай бүкіл табиғатты жанды деп қараған ұғымды философияда гилозоизм деп атайды. Бұл ұғым ертедегі гректердің (hule – материя, zoe – тіршілік деген екі сөзінен құралған). Енді бір материалистер дүниенің бірлігі оның материалығында екенін дұрыс ұғына алмай, сананы да материяға балаған. Мәселен, Фогт, Бюхнер, Молешотг деген немістің жаратылыстану зерттеушілері сана мидың жемісі екенін, бауырдан өттің бөлінетінімен қатар қойып, екеуін бірдей алып қараған. Мәселен, Фогт «ойдың миға қатысы өттің бауырға қатысына барабар, бірдей деп жазды. Әрине, ой да, өт те жеміс, туынды, бірақ ой – мидың рухани жемісі де, өт – бауырдың материалдық жемісі. Бұл екеуін қатар қою материя мен идеяның қарама-қарсы екенін білмегендік немесе білгісі келмегендік. Сондықтан К. Маркс пен Ф. Энгельс мұндай пікірді тұрпайы мате-риализм деп атап, орынды сынға алады.Барлық тіршіліктің негізі клетка екені белгілі. Ол – өздігінен өмір сүріп, көбейе алатын жүйе. Ендігі мәселе сол өмір клеткадан басталатын болса, оған дейін тіршілік нышаны болмаған ба деген сауал туындайды. Бұл бір. Екіншіден, сол клетканың өзі қайдан шыққан? – деген сұрау тағы мазалайды, өйткені, органикалық және органикалық емес материя бар дейміз. Ол екеуі бірінен-бірі қалай туындады, арасында дәнекер бар ма десек, ондай дәнекер бар екен. Әйтпесе, тіршілік қайдан шықты деген сұрау адам баласын ұдайы ойландыра бермек екен. Ол дәнекер, сөйтсек, никлени қышқылы екен. Ол барлық клеткада да бар. Сөйтіп, тірлік негізі клетка ХІХ ғ. 30-жылдары, ал тұқым қуалау (ген) негіз хромосом құрамына кіретін ДНК бұдан бір ғасырдан соң, 1930 жылдары ашылды. РНК 1953 жылы ғана белгілі болды. Хромосом құрылымына кіретін ДНК мен РНК-ның ашылуы тұқым қуалаудың (ген) себептерін ғылыми айқындады. Сонымен қатар «ген» өте күрделі құбылыс екенін де ғылым анықтауда. Олай болса, хромосом аппаратына жататын ДНК мен РНК – физикалық-химиялық процестерден туындайтын құрылым. Олар ашылғалы бері ғылымдар клеткадан тірі жануар жасауға болатынын дәлелдеуде. Бұл биология ғылымдарының бүгіні мен ертеңі. Оны клондау дейді.Сол органикалық және органикалық емес дүние арасындағы дәнекер – нуклеин қышқылдары бір жағынан органикалық емес, екінші жағынан органикалық дүниеге жатады. Олай болса, тіршілік қайдан пайда болады деген сұрзу өзінен-өзі шешіледі.Енді сол клетканың пайда болуымен жоғары дамыған организм – адам, оның санасы аралығында табиғатта жүз миллиондаған, бәлкім миллиардтаған жылдар жатқан болар. Ендігі мәселе – сана деген не, ол қалай пайда болды, мәні неде деген сияқты сұраулар.Ғылыми мәліметтерге сүйене отырып, ғылымдар сана барлық материяның жемісі емес, тек ерекше ұйымдасқан материя – адам миының функциясы екенін дәлелдеді. Адам миы – күрделі әрі өте нәзік миллиардтаған жүйке клеткалардан (нейрондардан) тұратын аппарат. Ол нейрондардың (клеткалардың) жалпы саны 14-15 миллиардтай. Әрқайсысы сияқты сигналды жеке-дара қабылдап, тиісті шешімге де келе алады. Сондай-ақ, олар өзара тығыз байланыста болып, түрлі операция жасағанда, миллардтаған ақпаратты қабылдап, тиісті шешімге келіп отырады. Мәселен, адам мифы 1020 ақпарат қабылдай алады. Былайша айтқанда, оның Мәскеудегі Мемлекеттік көпшілік кітапханадағы жалпы ұзындығы 300 км созылған кітап сөрелерінде жинақталған миллиондаған томдардың ақпаратын сыйғызып, есінде сақтай алатын мүмкіндігі бар көрінеді. Адам бүкіл өмір бойында мидың сол мүмкіндіктерінің тек 3-4 пайызын ғана пайдалана алады екен. Олай болса, адам миы ешқашан тоқырауға ұшырамайды. Оның мүмкіндігі адам өмірімен салыстырғанда шексіз. 15-сұрақ.Сана философиялық проблема ретіндегі негізгі әдістері: физикализм, солипсизм, объективті идеализм, байсалды материализм. Сана мәселесі философиядағы ең күрделі, осы күнге дейінгі шешімін таба алмай келе жатқан мәселе. Философия сана туралы мына жәйтті айта алады: · сана бар, ол шындық; · сана ерекше, идеалды мәнге ие. Сана мәселесін зерттеуде философияда мына әдістер бар: · физикализм; · солипсизм; · объективтік идеализм; · байсалды материализм. Физикализм-сана мәселесін қарастырудағы шектен шыққан материалистік көзқарас, олардың пікірінше, өзіндік субстанция ретінде сана жоқ, сана тек материядан туындайды және оны физика, өзге жаратылыстану ғылымдарының жетістіктерімен ұғынуға болады,- дейді. Физикализм мына деректерге сүйенеді: · адам миы шын мәнінде табиғаттың ең күрделі"механизмі", материя ұйымдасуының жоғары деңгейі; · адам санасы мисыз өмір сүре алмайды, ал ми - биологиялық орган; · адамзат жасанды интеллект- компьютер, яғни материалдық объект жасай алады; · адам организміне, ағзасына медикаментоздық әсердің болуы, оның санасын өзгертуге әкелуі. Бірақ, физикалистерді сананың идеалдығы тұйыққа тірейді. Адам санасындағы бейнелер материалдық сипатқа, яғни масса, иіс, форма және т.б. ие емес. Соған қарамай физикализм (әсіресе неопозитивизм шеңберінде) кең тараған: · "барабарлық теориясы" (Д.Армстронг, Дж. Смит) - рухани процестерді өзге тәндік процестерге - қан айналым, дем алу, мидағы құбылыстарға телу; · "элиминация" теориясы (Ф.Фейерабенд) - "рух", "руханияттық" ұғымдары ескірген, ғылыми емес, сенушілікке негізделген деп дәлелдеу; · тұрпайы материалистер теориясы (Фохт және т.б.) - "бауыр өтті қалай шығарса, мида ойды солай шығарады". Солипсизм– бұл да шектен шыққан көзқарас, жеке адам санасы – ең айқын, дәлелденген шындық, ал материалдық дүние – тек жеке сана туындысы (Бұл субъективтік идеализм өкілдері – Беркли, Юм, Фихте және т.б.). Физикализм мен солипсизм аралығында тұратын көзқарастар: · объективтік идеализм– сананың да, материяның да барлығын мойындайды, бірақ сананы алғашқы, «объективтік, әлемдік сана» деп ұғынады. · байсалды материализм– сана материяның ерекше қасиеті, жоғары ұйымдасқан материяның өзін өзі бейнелуі (идеалдықты да мойындау) деп ұғыну. Бұл кеңестік, ресейлік философияға тән көзқарас. 16-сұрақ Адам санасының негізгі қасиеттері Сана - психика дамуының жоғарғы сатысы ретінде, ең алдымен, жалпыны және болмыстағы елеуліні тану қабілеті сияқты қасиетімен ерекшеленеді. Жалпыны білу адамның болмыста мейлінше дұрыс бағдар ұстауын қамтамасыз етеді, істі біліп әрекет жасауына, өзін дұрыс алып жүруге мүмкіндік береді. Жалпыны біле отырып адам әрбір жеке міндетті практикалық тұрғыдан шеше алады. Заңдылықтарды біле отырып, белгілі бір оқиғаның болатынын алдын ала болжай да аласыз. Жалпы мен елеулі жайындағы білімдерді жинақтау ғылымды И. П. Павловтың сөзімен айтқанда, «болмысты және өз басымызды дұрыс алып жүруде жоғары бағдарлылықты» қалыптастырады. Ғылым, өнер, мәдениет (сөздің кең мағынасында) қоғамдық сананы құрайды. Жеке адам санасы мен қоғамдық сана диалектикалық, бір-лікте — болады. Жеке адам санасы оның болмысын ғана бейнелеп қоймайды, сонымен қатар адамзат жинақтаған білімді меңгеру нәтижесі де болып табылады. Екінші жағынан, қоғамдық сана жеке адамдар мен бұқара көпшіліктің творчестволық іс-әрекетінің нәтижесінде қалыптасады. Сана объективтік болмыс жайында қорытылған білімнен ғана емес, сондай-ақ сол болмысқа белгілі түрдегі қатынастардан да көрініп отырады. «Бір жерде орын алып отырған қандай да болсын катынас,—деп жазды. К. Маркс пен Ф. Энгельс — мен үшін болып жатады; хайуандар ешнәрсеге де «қатыспайды» және жалпы «қатынас» емес; оның басқа хайуандарға қатынасы дейтін қатынас болмайды». Демек, адам өзін табиғаттан бөліп алады, белгілі автономия танытады, белгілі дәрежеде бағалай отырып, оқиғаларға байқастап жанасады. Адам қатынастарды интеллектуалды (бағалау арқылы) және эмоционалды (сүю, ұнату, өшпенділік, жек көру, жирену түрінде керінеді) сипатта болуы мүмкін. көп жағдайларда саналы қатынастар интеллектуалды-эмоционалды сипатта, екеуі аралас келеді. Сана адамның творчестволық қабілеттілігінен көрінеді. «Адамның санасы объективті дүниені бейнелеп қана қоймайды, сонымен қатар оны жасайды»Хайуан еш нәрсені де орната алмайды. Егер ол езі мекендеген жердің жағдайын өзгертсе оны саналы түрде түсініп істемейді, оның тіршілік етуі соған жеткізеді. Мәселен, ешкілер грек тауларындағы бұталарды жеп қойып, соның нәтижесінде елдің климатын өзгертті дейді Ф. Энгельс. Адам дүниені саналы түрде өзгертуге талаптанады, оны өз қажетіне бейімдегісі келеді, тіпті ол табиғаттың жеке элементтерінен табиғатта кездеспейтін жаңа заттар жасайды. Творчество адамның бүкіл Жерді мекендеуіне және космосқа да жол табуына мүмкіндік береді. Сананың аса маңызды қасиеті оның есеп беруі болып табылады. Адам өзінің ниеті мен күйзелісі, ойы мен түйсігі туралы өзіне-өзі есеп береді, демек, сана тек қана сыртқы білімді емес, өзің білуді де қамтамасыз етеді, яғни сана өзіндік сана-сезім түрінде де көрініс табады. Адам есеп беруінің арқасында өз күшін реттей алады, өзін түзетіп және дамытып отырады. Білім негізінде жеке адамның іс-әрекетіндегі және мінез-құлқындағы саналылық мөлшерін анықтауға болады. Жеке адам мінезі мен іс-әрекетінде білімге сүйенеді, ол өткендегіні ескеру және болашақты болжай отырып, неғұрлым тиімді тәсілді таңдап алады. Бұл ретте адам өзін-өзі бақылайды және өз күшін жоспарына қарай реттеп отырады. Қорыта айтсақ, сана психиканы біріктіруші ең жоғары өмір әрекеті формасы, адамның еңбек әркетіне орай басқалармен тұрақты тілдік қатынасқа келу арқасында қоғамдық тарихи шарттарға сай қалыптасуының нәтижесі. 17.Бейнелеу өнерінің түрлері мен жанрлары туралы Бейнелеу өнері алуан қырлы да алуан түрлі. Онда жұмыс істеудің методтары мен техникасы туралы практикалық мағлұматтар берместен бұрын оның түрлері және жанрларымен танысқан жөн. ХІХ ғасырға дейін архитектура (сәулет өнері), скульптура (мүсін өнері) және живопись (кескіндеме) өнердің басты бір үш түрі болып есептеледі. ХІХ ғасырдың аяғына қарай өнердің бір түрі – графика (сурет, гравюра, литография) қызметтік және қосалқы түрден өнердің жеке және мүлдем дербес түріне айналды. Соңғы жиырма жылдықта өнердің дизайн сияқты түрі де өте айқын бейнесін тапты. Бейнелеу өнерінің түрлері: |