Главная страница
Навигация по странице:

  • Классик Физика

  • Физика ва унинг фалсафий методологияси


    Скачать 34.09 Kb.
    НазваниеФизика ва унинг фалсафий методологияси
    Дата23.12.2018
    Размер34.09 Kb.
    Формат файлаdocx
    Имя файлаFizika falsafa.docx
    ТипДокументы
    #61515

    2. Физика ва унинг фалсафий методологияси

    Физика кандай фан? «Физика» сузини биринчи марта Аристотель (эрамиздан олдин 384-322) ишлатган. Унинг биринчи китоби табиат хакида булиб, «Физика» деб номланган. Иккинчи кигоби фалсафага багишланган ва «Метафизика», яъни «Физикадан кейин» деб аталган. Физика узбек тилида XX аср бошларигача «Илми хикмат», «Хикмат» деб юригилган. Умуман маълумки, табиат хакидаги асосий фанлар физика, кимё ва биологиядир. Бу фанларнинг хар бирининг уз тадкдкот доираси ва усуллари бор. Катта жисмлар (макродунёлар) заминида моддий заррачалар (микродунёлар) ётганидек, кимё ва биология асосида физик жараёнлар ётади. Физика фани жонсиз табиатнинг микро, макро ва мегадунёлар деб аталувчи катта ва кичик модцалар хамда х,ар хил физикавий майдоштр харакати билан шугулланади. Бу моддий нарсалар: электрон, протон каби элементар зарралар ва кум-тош, ракета, сайёралар, юлдузлар каби катта жисмлар хамда галактикалар, квазарлар, пульсарлар каби узокузокдаги мега самовий жисмлар, фавитацион, электромагнит каби 78 www.ziyouz.com kutubxonasi физикавий майдонлар ва бошкалар. Буларнинг хаммаси материянинг хар хил шакллари булиб, уларнинг мавжудлиги бйзга, бизнинг хохишимизга боглик булмаган, объектив модцалардир. Уларнинг физикавий харакати ва одамлар учун фойдали ва зарарли хусусиятларини билиб олиш — физиканинг вазифасига киради. Материя ва харакат эса — фалсафанинг йирик тушунчалари, яъни категорияларидир. Физика ривожини хам тарихий, хам мантикий жихатдан турт даврга булиш мумкин: кадимги физика, урта асрлар физикаси,

    Классик Физика

    ва хозирги замон физикаси. Кадимги замон физикаси. Ернинг пайдо булганига беш миллиард, одамнинг пайдо булганига уч миллион йил булди. Одам Хомо Сапиенс сифатида, яъни акдли инсон сифатида яшаётганига ун минг йил булди. Лекин бундан уч минг йил илгари физика булмаган. Одамларда дастлабки физикавий тасаввурлар кадимги Грецияда бундан йигирма етти аср илгари пайдо булди ва кейин ривожлана бошлади. Демокрит, Эпикур, Лукреций каби олимларнинг жисмлар атомлардан тузилган деган гояси, Архимеднинг гидростатикаси, Аристотельнинг харакат сохасидаги фикрлари, Птолемейнинг геоцентризми каби тамойиллар физикани шакллантиришга хизмат кнлди. Урта асрлар физикаси. Бу давр физикаси Шаркдан бошланган. Каналларни куришда гидромеханика, гидротехника, гидравлика, геодезия ва статика усулларининг ишлатилиши — техник физиканинг пайдо булишидан дарак беради. Осмон жисмларидан Ой, Куёш, сайёралар, юлдузлар харакатлари хам физикавий х,одисалардир. Ал-Хоразмий, алФаргоний, Форобий, Беруний, Улугбек, Гиёсиддин Кошии, Козизода Румий, Али Кушчи каби олимлар демон механикаси сохасида кинематикани яратдилар ва ривожлантирдилар. Тезлик, тезланиш, траектория тушунчаларини бойитдилар. Бу илмий гоялар Оврупода Леонардо да Винчи, Коперник, Кеплер томонидан янада ривожлантирилди. Классик физика. Ютассик физика, асосан, Галилей ва Ньютондан бошланди. XVIII-XIX аерларда гуркираб ривожланди. У классик механика, термодинамика, оптика, электр ва магнетизмдан таркиб топган. Хозирги замон физикаси. XX аерда классик физикани узгартирилган давоми сифатида нисбийлик назарияси, квант механикаси ва синергетика сифатида асосан Альберт Эйнштейн, Нильс Бор, Илья Пригожиндан бошланган. Биз, энди классик физика, нисбийлик назария Классик физика Классик физика Ньютоннинг классик механикасидан бошланган. Классик механика гох,о назарий механика дейилади. Механика, асосан, уч кисмдан иборат: статика, кинематика ва динамика экан, классик механиканинг асосий кушган сохдси динамикадир. Статика билан кинематика илгари хам булган. Ньютон узининг учта конуннини аксиома шаклида кашф этган: биринчиси — инерция конуни булиб, куйидагича ифодаланади: бирор жисмга ташки куч таъсир этмаётган булсаю харакатда булса, у хдракат бир хил тезлик билан тугри чизикли булади ёки хдракатсиз х,олатда булади; иккинчиси — жисмга куч таъсир этаётган булса, хдракат тезланишли булади ва тезланиш йуналиши куч томон булади; учинчиси — таъсир акс таъсирини келтириб чиказадики, уларнинг микдорлари тенг ва йуналишлари бир-бирига тескари булади. Ньютоннинг инерция конунидан олдин х,ам инерция тушунчаси булган. Масалан, Аристотель тасаввурича сайёраларнинг айланма х,аракатлари доимий, жисмни тугри чизик билан мажбуран хдракатга келтирсангиз бари бир узининг табиий жойини эгаллаш учун интилади. Берунийнинг фикри янада жиддийрок: агар жисмни тепадан тушириб юборсангиз узининг тагига тушмайдида, шаркрокка тушади, чунки у теппадаги каттарок тезлигини саклаб колиш учун интилади. Инерцияни конун сифатида таърифлаган физик Галилейдир, у инерция конунини айланма харакатга мулжаллаган. Ньютон эса -— тугри чизикли харакат учун. Шунинг учун баъзан Галилей - Ньютон инерция конуни дейилади. Инерция тушунчаси кейинги вакгларда айникса нисбийлик назариясида бойитилди. Масалан, Лауэнинг энергия инерцияси тушунчаси пайдо булди. Хозир инерция тушунчаси механика, физика доирасидан чикиб кетди ва билимнинг бошка содаларида х,ам ишлатилмокда. Масалан, тафаккур инерцияси. Умуман, инерция - бу аввалги х,олатни сакдаб колиш учун интилиш. Ньютоннинг иккинчи аксиомаси динамиканинг асосий конуни деб дам аталади. Дархдкикат бу конун физикага динамика тушунчасини олиб кирди: таъсир этаётган куч жисм массасининг тезланишига олиб келади. Тезланишни йулни вактга нисбатан иккинчи х,осиласи деб, сунгра бир марта интегралланса ва кучни йук деб билинса, энергиянинг сакланиш конуни ва кинетик моментнинг сакданиш конунини келтириб чикаради. Бу сакданиш конунлари физикада мух,им ах,амиятга эга. Масалан, яна эслатиб утамиз Н.Парийский Куёш тизимининг келиб чикиши дакидаги Кант, Жинс, Мультон 80 www.ziyouz.com kutubxonasi гипотезаларини х,ак,ик.атлиги исботланган бу конунларга туфи келмаслигини исботлаб, у гипотезаларни чиппакка чик,арди. Кейинги гипотезалар, масалан, Шмидт, Фесенков, Крат, Дейч уз гипотезаларини мана шу сакланиш конунларидан келтириб чикдрдилар. Мана шу сакланиш конунлари хозирги замон космогонияси ва космологиясининг асоси булиб колди. Нарсаларнинг йукдан бор булмаслиги ва бордан йук; булмаслиги хакидаги бу конунлар фалсафанинг мухим тамойилларидан бири хдсобланади. Классик механикани ривожлантиришда Ньютондан кейин XVIII асрда Лафанж, Эйлер, Лаплас, Даламбер, Пуассон, Пуансо, Гаусс ва бошкалар узларининг номлари билан аталувчи тамойиллар билан катта хисса кушдилар. Хозирги замонда Ердаги, осмондаги ва космосдаги транспорт воситаларининг харакатлари, машина ва механизмларнинг ишлаши — буларни конструкция килиш ва улардан фойдаланиш классик механика туфайлидир. Юкорида масса тушунчасини тилга олдик. Бу тушунча илгари жисм деб кетилаберар эди. Жисм эса материянинг бир шакли. Жисмдан материяга утиш деярли уч минг йиллик тарихий йулни босиб угди. Хозир материя деб тушуниластган тушунча нима деган саволга куп буюк мутафаккирлар жавоб беришга уриниб курганлар. Аслида материя гушунчасининг мохияти субстанциядир, яъни дастлабки асос, умумий замин. Оламнинг мана шу моддий замини хакидаги фикрларнинг, бахоларнинг тадрижий ривожланиши куйидагичадир: борликнинг асоси сувдир (Фалес); олов (Гераклит); сув, олов, тупрок, хаво (Эмпедокл); атом (Демокрит, Эпикур, Лукреций); сув, олов, тупрок, хаво, эфир (Аристотель); харакат (Коперник, Бруно, Галилей); бушлик йук, фазо жисмлар билан тула (Декарт); олам бушликдан иборат, унда айрим жисмлар вакт утиши билан фазода харакат киладики, фазо билан вакт бир-бирига хеч кандай алокаси йук (Ньютон). Кашф килинаётган элементар зарралар сони борган сари купаймокда, х,озир 200 дан ошиб кегди. Шу билан бирга купгина элементар зарраларга мос антизарралар борлиги малум булди. Зарра билан антизарра орасида умумийлик — массаларининг бир хиллиги, фарки - зарядлар белгиларининг хар хиллиги. Масалан, электрон ва позитрон. Элементар зарранинг белгиси булмаса, кинетик моменти йуналишларининг тескари йуналганлиги. Масалан, нейтрон ва антинейтрон. Ха, буларнинг фалсафадаги галкини зиддияг диалектикасининг онтологиядаги намоён булишидир. 81 www.ziyouz.com kutubxonasi Олам микродунё, макродунё ва мегадунёлардан ташкил топган. Микродунёдаги вокеалар электрон микроскоп ёрдамида, мегадунёдаги вокеалар радиотелескоплар оркали курилади, тасаввур килинади. Умуман, астрономик оламда, коинотда саналадиган нарсалар сони Ю70 дан ошмайди, яъни саноги Ю100га етадиган сон, сантиметр, секунд, килограмм, даража йук. Хозирча, коинотда ундан ортик нарсани билганимизча йук- Шу билан бирга айтиш керакки, фалсафий оламда уларнинг хаммасининг сони чексиз куп. Радиотелескоплар астрономик олам билан чегараланиб колади, ундан нариги коинотлар фикран тасаввур килинадиган фалсафий оламдир. Умуман, материянинг массаси, тезлиги, тезланиши, энергияси, импульси, босими, харакат конуниятларини урганувчи, тадкик этувчи ва бу сохалардаги ютуклардан одамлар учун фойдаланиш хакидаги тавсияларни берувчи фан физикадир. Гап материя, харакат ва конуният хакида кетар экан, — бу тушунчаларнинг хаммаси физиканики эмас, балки фалсафанинг категорияларидир. Кимё, биология, социология ва физика умумий категорияларнинг факат узларича тегишли хусусий холлари билан шугулланадилар. Классик физиканинг классик механикадан кейинги кисмлари: оптика, акустика, термодинамика, электр, магнитизм каби фанлар. Уларнинг келиб чикиши ва ривожланишида Декарт ва Гюйгенс, Кулон ва Фарадей, Эрстед ва Максвелл, Томсон ва Карнонинг хизматлари буюкдир. Физика, шунингдек, бир канча тармокдарга булиниб кегди: геофизика, гелиофизика, астрофизика, кимё физикаси, биофизика, агрофизика ва б. Нисбийлик назарияси Оламда хамма нарса нисбий. Модцанинг каттик - юмшокдиги, ранглари, иссик-еовукдиги, манзараси, одамнинг характери, буйи, киёфаси — буларнинг хар бири ва хаммаси олам хусусиятларининг ранг-баранглигидандир. Масалан, оламда мутлак ок ва мутлак кора нарса, мутлак яхши ва мутлак ёмон нарса йук. Агар улар булса, киёслаш булмас эди. Ер айланяпдими ёки йукми, деган саволга икки хил жавоб бериш мумкин: атрофимиздаги иморатлар, дарахтлар, йулларга нисбатан - йук, У3 У^и ва Куёшга нисбатан — ха тезликда харакат килаётган булса, у киши кема киргокка нисбатан даракат килаяпдими, ёки аксинча, киргок кемага нисбатан харакат киляпдими, бунинг фаркига боролмайди, аклини канча ишлатмасин, буни била олмайди. Худди шунингдек, огир автомобиль мутлак текис тугри йулда бир хил тезлик билан юраётганида хам шундай булади. Ха, Галилейнинг мана шу нисбийлик тамойилида харакат ва харакатсизлик орасида фарк булмайди. Агар харакат эгри чизикли ва тезланишли булса, Галилей нисбийлик тамойили бузилади, чунки бу холда харакатнинг инерцияси бузилиб, инерция кучи пайдо булади ва кема ёки автомобиль харакат килаётгани билиниб колади. Аслида жисм х,аракати координата гизимига нисбатан аникланади. Урта асрларда осмондаги сферик ва эклиптик координаталар, Ердаги географик координаталар ишлатилган. Сунгра бир-бирига тик учта укдан иборат машхур Декарт тизими, кейинчалик кутб координатлари, Гаусс координаталари, Лагранж координаталари кулланиладиган булган. Агар жисм маълум бир координата тизимига нисбатан тугри чизик буйича тезлиги узгармаган холда харакат килса, у координата тизими инерциаль тизим дейилади. Бу тизимнинг узи бошка гизимга нисбатан хам шундай харакат килса, у х,ам инерциал тизим дейилади. Нисбийлик тамойили мана шу хрллардан келиб чиккан. Нисбийлик тамойилининг маъноси шуки, физиканинг барча конунлари хамма инерциаль тизимлар учун бир хилдир. Инерциал тизимлар орасида бир-биридан афзаллиги йук. Эйнштейннинг умумий нисбийлик назарияси нуктаи назаридан Птолемейнинг геоцентризми ва Коперникнинг гелиоцентризми, маълум маънода, бир хш1 ахамиятга эга. Бу кинематик нуктаи назардан, динамика нуктаий назаридан Коперник хак. Нисбийлик назариясининг келиб чикиш сабабларидан бири фазо ва вакт тушунчалари орасидаш келишмовчилик булди. Ньютон механикасидаги Галилей нисбийлик тамойили фазо ва вактни бирбирига боглик эмас деб хисоблар эди. Максвелл электродинамикасида вакт нисбий булиб чикди. Мана энди Эйнштейн нисбийлик назариясида фазо билан вакт бирлашиб бир бутун булди, яъни бу тушунчаларнийг мох,ияти бутуштй узгарди. Илгариги бир улчамли вакт, уч улчамли фазо, энди турт улчамли фазо-вактга айланди. Ахир, олам манзарасининг бундай узгариши фалсафа мазмунига таъсир килмайди, дейсизми? Таъсир килди, дунёкарашни янада бойитди. 83 www.ziyouz.com kutubxonasi Эйнштейннинг махсус нисбийлик назарияси классик механикадаги Галилей нисбийлик тамойилига нур тезлигининг узгармаслиги тамойилининг кушилишидан иборат. Бунда нур зарраси тезланишсиз харакат кил ад и. Фараз килайлик, бир космик кема Ерга нисбатан тугри чизикди ва бир хилдаги тезлик билан тикка учиб кетяпди. Кема ичида нур манбаъи бор дейлик. Ундан нур хамма томонга бир хилда таркаляиди. Ердаги кузатувчи учун кеманинг олдинги ва охирги деворларига нур хар хил вактда етиб боради, чунки чикаётган нур учун кема хам, Ер х,ам инерциал системадир. Нур кейинги деворга олдинрок етади. Эски физикада вокеанинг узлуклигига эътибор берилган булса, хозирги физикада узлуклик узлуксизлик билан биргаликда деб тушунилади. Жисм ва майдонга илгари алохида-алохида каралган булса, энди улар биргаликда мавжуддирлар деб тушунилади. Нисбийлик назариясининг тамойилларидан бири - огирлик, аникрога тортилиш тушунчаси билан инерция кучи тушунчаси орасидаги айниятдир, яъни улар бир вазифани бажаришлари мумкин, дейилганидир. Классик физикада огирлик билан марказдан кочирувчи куч микдор жихатидан тенг ва йуналишлари тескари булганидан, масалан, Ой Ерга тушмайди ва Ердан узоклашиб кетмайди, деб каралган. Нисбийлик назариясида масала бошкачарок куйилади: инерция кучини огирлик сифатида хам караш мумкин. Бунга бир мисол келтирамиз. Космик кемалар гравитацион майдонда учади. Кема двигателсиз, инерция билан учаётган булса, огирлик, тортиш кучи кемадаги нарсаларга таъсир этмайди, вазнсизлик пайдо булади. Масалан, космонавт кема ичидаги хавода муаллак туради. Бундай ходиса, одатда, космик кема Ер атрофида айланма харакат кдлаётганида содир булади. Агар, кема двигатель таъсирида тезланиш билан учаётган булса, космонавт гуё огирликка эга булиб, кема полига тушиб колади. Чунки, тезланиш харакат томон булганидан унга массани купайтирсак, инерция кучи хосил булиб, унинг йуналиши тескари томонга, яъни пол томон йуналган буладики, натижада космонавт узини Ерда тургандек хис этади. Бу холат, одатда кема орбитага чиккунча мавжуддир. Шу йусинда тортилиш ва инерция кучи бир-бирига эквивалент дейилади. Баъзи илмий адабиётларда тортилиш ва инерция бир-бирига айният дейилади. Бу хато, чунки тортилиш кучдир, инерция эса куч эмас. Эйнштейн махсус нисбийлик назариясини бутун дунё тортишиш конуни билан бирлаштириб, умумий нисбийлик назариясини яратди. Махсус нисбийлик назариясида фазо билан вактнинг бир-бирига 84 www.ziyouz.com kutubxonasi богликдиги кашф этилган булса, умумий нисбийлик назариясида вактфазо билан материя орасидаги богланишнинг борлиги аникланди. Пуанкаре ва Минковскийларнинг бу хакдаги дастлабки тасаввурларини Эйнштейн охиригача етказди. Умумий нисбийлик назарияси гравитацион майдон назарияси булиб, хозирги замон космогониясининг хам заминидир. Махсус нисбийлик назариясида фазо-вакт бир жинслик, умумий нисбийлик назариясида бундай эмас. Масалан, «кора уикон» номи билан аталувчи самовий жисм узига хамма ахборотларни, энергияни олаверади, лекин узидан хеч нарса чиказмайди. Умумий нисбийлик назариясининг афзаллиги факат гравитация билан нисбийлик тамойилини бир-бири билан ковуштиришгина эмас, шу билан бирга физиканинг барча конунларини истаган координата тизимида ифодалаш мумкинлигининг кашф этилишида хамдир. Мутлак турри чизик борми табиатда? Йук. Хатто юлдузлардан келаётган нурнинг туфи чизикли траекториясини Куёш фавитацион майдони кийшайтириб юборади. «Туфи чизик» - математикадаги абстракциядир. Шунинг учун физикада тулдириш тамойили номи билан юритиладиган коида руёбга чикди. Хозирги замон физика назариясининг икки томони бор: бири — физика, иккинчиси — геометрия. Улар биргаликда бири иккинчисини тулдириб турадилар. Бири узгарса иккинчиси хам узгаради, бири соддалашса, иккинчиси мураккабл ашади. Эйнштейн яратган фавитацион майдон назарияси физикада катта муваффакиятларга эришди. Кейин у яна бошка майдонлар назарияларини яратиш мумкинмикан, деган масала олимларни кизиктириб колди. Эйнштейн айникса барча физик майдонларнинг умумий бир назариясини кашф этиш муаммоси билан шугуллана бошладики, бу иш охиригача етмади. Эйнштейн фикрини чулгаб олган масала куйидагича булди: бирламчи нима, материями ёки фазоми? Бундай таълимот фанда неометродинамика деб ном олган. Бу фан хозир изланишда. Шу каби релятив динамика, релятив термодинамика, релятив статистик механика ва шунга ухшаш янги фанлар нисбийлик назариясининг амалий тармокдарига айланмокда. Нисбийлик назарияси Хакидаги фикрларда, куриб турибсизки, фалсафий мулохазалар куп. Квант механикаси Олам битта, лекин манзаралари куп. Классик физик манзараси, нисбийлик назарияси манзараси. Булар фаннинг буюк ютукдари. Булардан кейин яна бошкача манзара булиши мумкинми? Мумкин 85 www.ziyouz.com kutubxonasi экан. Мана янги фан — квант механикаси. Бунинг асосчилари: Бор, Борн, Гейзенберг, Шредингер, Эйнштейн ва бошкалар. Умуман шу манзараларнинг х,ар бирининг келиб чикиш сабаби — улардан олдинги манзарада пайдо булган зиддият, келишмовчилик, карама-каршиликлардир. Чунончи XX аср бошларида атом тузилиши назарияси билан Максвелл электродинамикаси орасида зиддият пайдо булиб колди. Масалан, материя бир томондан дона-дона, чекли, дискрет, узлукли х,олда, иккинчи томондан — узлуксиз. К,айси бири туфи? Иккаласи хам, агар улар бир вактда, биргаликда каралса. 1924 йил Луи де Бройль х,ар бир элементар зарра бир вактнинг узида икки хил хусусиятга эга: х,ам квант (дона-дона, узлукли), х,ам майдон (узлуксизлик) х,олда мавжуд деган натижага келди. С унфа Шредингер де Бройль тахмини асосида зарралар учун тулкин тенгламасини, Гейзенберг эса квант механикаси асосий тенгламасини матрица шаклида кашф этди. Ва них,оят Шредингернинг тулкин механикаси билан Гейзенбергнинг квант механикаси орасида айният борлигани Борн аниклади. Шундай килиб, узлуклик ва узлуксизлик бирлигининг диалектикаси кашф этилди. Квант механихасини ривожлантиришда айникса 1927 йилдан бошланган Н.Бор билан Эйнштейн уртасидаги илмий бахс мухим ахдмиятга эга булди. Бах,с давомида модданинг дона-дона ва узлуксизлиги, сабабият ва тасодиф, гамойиллар ва конунлар, зиддиятнинг янги куринишлари муаммолари тахлил килинди. Чунончи Н.Бор квантни урганишДа тажрибага, Эйнштейн эса назарияга куирок эътибор беришди. Бор классик физикадаги бир-бирига карама-карши корпускуляр ва тулкин х,олатлари атом назариясида баббаравар ахдмиятга эга эканлигини такидлаб утган булса, Эйнштейн квантни классик физика доирасидан чикариб. унинг урнига фотон тушунчасини киритишни таклиф килди. Дискретлик ва тасодиф Борнинг карашида замин парадоксдир. Эйнштейнда эса, узлуксизлик тасодифга тескари. Эйнштейн квант механикасидаги ички зиддиятларни курсатди, Бор эса микрообъект билан асбоб орасидаги узаро таъсирни аниклашда аниксизлик тамойилидан фойдаланиш кераклигини айтди. Эйнштейнда бир зарранинг узи, Борда эса тулкинлик бил&н богланган икки зарра. П.Дирак квант механикаси билан махсус нисбийлик назариясини кушиб электроннинг релятив назариясини яратди. Шу йусинда фотон электрон - позитронга ва аксинча айланиши аникланди. Классик физикадаги жисм билан тулкин орасидаги диалектик зиддият квант физикасида бир объектнинг икки томони орасидаги диалектик зиддиятга айланди. Дунёнинг квант-майдон манзарасида, 86 www.ziyouz.com kutubxonasi демак, зарра ва майдон, яъни жисм ва майдон бирга мавжудлар. Шу билан бирга майдоннинг узи Колиб зарра бошка нарсага айланиб кетиши мумкин, яъни зарралар сони сакданмасдан колиши мумкин. Демак, бу ерда математик сонлар сакданиши шарт эмас, лекин физик микдорларнинг сакданиши шарт. Улар: тизим, харакат микдорининг сакланиш конуни, кинетик моментнинг сакланиш конуни, энергиянинг сакланиш конуни, зарядларнинг сакланиш конуни ва хоказо. Билиш назарияси ва дунёцарашлар Шундай килиб физикани шартли равишда ва хронологик жихатдан иккига булиш мумкин: биринчиси — классик физика, иккинчиси — хозирги замон физикаси. Биринчисидан иккинчисига угиш осон булмади - куп кийинчиликлар, зиддиятларга дучор булинди. Ахир, тафаккурнинг хам инерцияси бор-да. Бари бир янгилик енгиб бораверди. Шуниси кизикки, нисбийлик тушунчасининг узи хам нисбий экан: Галилей нисбийлиги ва Эйнштейн нисбийлиги, яъни бу нисбийлар бир-бирига нисбий. Ха, кузга куринган олимларнинг нисбийлик назариясига муносабати хам нисбий: ижобийлар каторида манфийтари хам бор. Масалан, америкалик файласуф П.Брижмен ва француз физиги Л.Бриллюэн махсус нисбийлик назариясига ва умумий нисбийлик назариясига узларининг салбий муносабатларини билдиришган. Аввало шуни айтиш жоизки, нисбийлик назариясига асос солувчиларнинг узлари орасида хам келишмовчилик булган. Масалан, Пуанкаре ва Эйнштейн физика билан геометрия орасидаги муносабатга хар хил карашган. Пуанкаре Евклид геометрияси билан тажриба орасида фарк йук деса, Эйнштейн айтадики, геометрия билан борлик киёслагандагина реал физикавий ахамиятга эга. Пуанкаре таклиф килади: кулай геомегрияни танлаб олиб, унга физикавий конунни киритиш керак. Эйнштейн эса, геометрия да узгаришлар борлигини ган олиб, физикавий конуниятни соддалаштириш лозимяигини айтади. Бу иккала йуналишни умуман хозирги замон физикасида руёбга чиккан геометрия масаласи илгари бошка шаклда эди: Евклид билан Кант карашлари бир-бирига зид булган. Евклид геометрия тажрибадан келиб чиккан деган булса, Кант эса тескарисини айтган: геометрия оламда априори холатда берилган, тажриба ундан пайдо булган. Кантнинг бу фикри хозирги замон физикасида рад этилди. Дархакикат, борликда, табиатда идеал нукта, идеал тугри чизик, идеал сирт йук- Фанга геометрия киритган бу идеал тушунчалардан назарий физика кенг фойдаланмокда. Ха, геометрия, математика физиканинг тилидир. Физика куп гояларни математикадан олган. Чунончи узгармас ва 87 www.ziyouz.com kutubxonasi узгарувчан сонлар, микдорлар математикадан физикага утганУзгармас, яъни инвариант хисобланувчи Мах сони, Рейнольс сони, Фарадей сони, Авагадро сони, нур тезлигининг узгармас сони шулар жумласидандир. Физика билан математика орасидаги муносабат х,акида Эйнштейннинг узи ажойиб фикрни айтган: бизнинг мулохдзаларимиз канча содда ва чукур заминли булса, математик куролимиз шунча мураккаб булади. Хозирги физика аввалги физикага Караганда соддарок, шунинг учун кийинрок ва аник эмасрок. Ташки дунё тасаввури канча соддарок булса, тафаккуримизда олам шунча гармонияли булади. Физикавий реаллик физик хоссаларга Караганда купрок эстетик завк багишлайди. Физикада гармония ва такомиллашиш шундан иборат. Кречман каби олимларнинг айтишича, умумий нисбийлик назарияси физикага эмас, математикага тегишлидир. Фокнинг таъбирича, физикавий нисбийлик умумий була олмайди, умумий нисбийлик физикавий була олмайди; мах,сус нисбийлик назарияси физикавий нисбийлик имконига эга, чунки у фазонинг биржинслигидан келиб чикади; мах,сус нисбийлик назарияси умумий нисбийлик назариясидан умумийрок; умумий нисбийлик назариясини «тортишиш назарияси» ёки «тортишишнинг хроногеометрик назарияси» десак, туфирок булар эди. Эйнштейн куп масалаларни х,ал килди, шу билан бирга анчагина муаммоларни узидан кейин колдириб кетди. Улар: фавитацион майдон энергияси ва моменти, фавитациянинг квант назарияси, ноинерциал координата тизимини аналитик тасвирлаш, майдоннинг бир бутун яхлит назарияси муаммолари. Парадокслар х,ам колган. Эйнштейн номи билан аталувчи бир парадоксда унинг узи шундай деган: агар мен бушликда нур билан бирга унинг тезлиги билан харакат килсам, шу нурни фазода электромагнит майдони каби хис этишим керак. Лекин ундай эмас: Ерда кузголмайдиган кузатувчи учун кандай булса, мен учувчи учун хам шундай конуният хукм суради, дейди Эйнштейн. Ахир, масала мураккаб-да. Олимларнинг бири уз фикрини парадокс шаклида айтади, иккинчиси бошкасининг хатосини туфилайди. Масалан, Максвелл уз тенгламасида эфирдаги харакатни механика конунлари тарзида ифодалаган. Де Бройль ва Шредингер майдонни классик физика тушунчалари билан ифодалаган. Кейинчалик бу камчиликлар тузатилди. Физика ривожланаберади, муаммолар янгича тусга киради. Масалан, кадимги физикада олам турт унсурдан, яъни тупрок, сув, х,аво, оловдан таркиб топган дейилган булса, хозирги физик майдонлар куп, лекин уларни хам турт тоифага булиш мумкин: фавитацион, кучли, электромагнит ва кучсиз майдонлар. Аввалги туртликда хам, хозирги туртликда хам аник булмаган хусусиятлар мавжуд. www.ziyouz.com kutubxonasi Эйштейннинг нисбийлик назарияси XX асрда катта шов-шувларга сабаб булди, ахир «эскича» физикавий олам урнига «янгича» физикавий олам келаётувди-да. «Эскилик» билан «янгилик» орасида хамма вакт кураш булади. Бу хакда битта мисол билан чегараланиб коламиз. Деярли бир аср давомида нисбийлик назариясига ижобий муносабатда булганлар билан салбий муносабатда булганлар' орасида каттик жанг кетди. Бахсни аввал салбий каровчилар бошлаб берди. Улар: А.К.Тимирязев, А.А.Максимов, И.Е.Орлов, 3.А.Цейтлин ва бошка физиклар. Уларга карши, нисбийлик назариясини тан олган физиклар: A.Ф.Иоффе, Б.В.Гессен, О.Ю.Шмидт, JI.И.Мандельштам, С.И.Вавилов, B.А.Фок, А.Д.Александров, Д.И.Блохинцев, М.А. Марков, файласуф Б.М.Кедров ва бошкалар. Бахслар Эйштейн гоясининг галаба козониши билан якунланди. Х,озир Эйнштейннинг махсус ва умумий нисбийлик назариясига к,арши чикувчи физиклар йук, десак булади. Эйнштейн нисбийлик назарияси XX аср фанида шундай обру козондики, уни фалсафадаги х,амма окимлар бизники деб даво килишди. Жумладан рационализм, конвенционализм, эмпиризм, берклизм, кантизм, позитивизм, махизм - буларнинг хар бири нисбийлик назарияси гояси бизнинг фалсафамиздан келиб чиккан деб кураш олиб боришди. Лекин Эйнштейн гояси билан Мах гояси орасидаги муносабат хануз давом этмокда, десак хам булади. Гап позитивизм фалсафаси хакида кегяпди. Позитивизмни бошлаб берганлардан бири Э.Мах булиб, унинг фалсафий гояларини давом этдирувчилар мактаби неопозитивизм, яъни янги позитивизм деб аталади. Махизм позитивизмнинг бир куриниши. Позитивизм материализмга хам, объектив идеализмга хам карши булиб, борлик, ташки дунё — бу одам сезгиларининг мажмуидир, деб тушинади. Демак, физика ва фалсафа сезилмайдиган нарсалар хакида гап юритмасликлари керак эмиш. Позитивизм субъектив идеализмнинг бир намоён булиши. Эйнштейн ва Мах. Иккалови хам физик. Биринчиси — нисбийлик назарияси механикасини яратган булса, иккинчиси — классик механиканинг буюк намояндаларидан бири. Бу иккала илмий гоя заминида фалсафий тамойиллар ётади. Олдиндан айтиб куяколайлик: Эйнштейн Мах хакида нима деган? Эйнштейн ёзган: Мах канчалик яхши механик булса, шунчалик ёмон файласуф булган. Хдкикатан хам Махнинг Эйнштейнга ёкиб колган гоялари булган. Чунончи шундай буюк Ньютоннинг «Натурал фалсафанинг математик тамойиллари» номли асаридаги классик механика асосларини факат Мах танкид кила олган эди. Махнинг бу хислати Эйнштейнга ёкиб 89 www.ziyouz.com kutubxonasi колган эди. Эйнштейн эътироф этади: «Менга Мах асарлари бевосита хам, билвосита хам ёрдам берди». Мах билан Эйнштейн гояларининг умумийлиги — Ньютон механикасини ташдвдий ривожлантириш булиб чикди. Ёрдам берганлиги шуки, Мах гояси Эйнштейнда реаликка, тажрибага, хиссиётга ypFy бериш кучайди. Шу билан бирга Эйнштейн ёзади: «махизм мени каноатлантирмайди; «позитивизм Берклиннинг асосий коидаси - «сезаман демак борман» - бу менга ёкмайди»; «хиссиётсиз соф фикр билишга хеч нарса бермайди, бизнинг назарий билимларимиз хом холда берилган хиссий билимларни кайта ишлаш натижасида олинади». Эйнштейн таъкидпайди: «Бизнинг замонимизда субъектив ва позитив карашлар кучайиб кетмокда. Бу — факат мода». Ха, махизм бир томондан олимлар онгига купрок таъсир этмокда. Масалан, А.Пуанкаре, П.Дюген, В.Оствальд махизмни эътироф этишлари Эйнштейнга хам уз таъсирини утказган. Иккинчи томондан — М. Планк каби олимлар махизмга карши курашдилар. Уларнинг .айтишича, Мах фалсафада механицизм билан биргаликда физикавий дунёкарашни хам йукка чикармокда. Эйнштейн мутафаккирларни уч тоифага ажратади: «узининг хис этишига боглик булмаган холда дунёни изохлайдиган олим - реалист; уз назарияларини мантикдан ва эмпирик натижаларидан эмас, балки узининг кизикишидан келтириб чикарадиган - идеалист; уз назарияларини уз хиссиётлари орасидаги муносабатларни мантикий тахлил кнладиган - позитивист». Мах — позитивистдир. Эйнштейн Мах фалсафасидаги дунёкарашга эмас, ундаги диалектик жараёнларга эътибор берган. Аникроги Эйнштейн фалсафасида махизм элементлари бор, физикасининг объекта эса, оламнинг моддийлигидир. Рабиндранат Тагор Эйнштейн билан учрашиб сухбат килган. Тагор айтади: «Бу дунё - одамларники. У хакдаги шший тасаввурлар - олимларники. Шунинг учун олам одамсиз мавжуд эмас!» Эйнштейн: «Йук. Мана бу биз боримиздаги стол, бизсиз хам стол булиб колаверади». Бу ерда Эйнштейн, аслида, субъектив идеализмга, бинобарин махизмга карши узининг фалсафий карашини билдирган. Физика билан фалсафанинг узвий алокадорлиги хдкидаги мулохазалар аслида материя тушунчасининг талкинидан келиб чиккан. Материя нима? Физиклар бунга илгари жавоб берганлар: сув, хаво, тупрок, олов. Хозир микрозарралар, макромоддалар, майдонлар, тулкинлар, мегадунёлар. Физиклар учун - бу туфи. Файласуфлар учун бу етарли эмас. Фалсафада айтилади: физикавий материя - бу фалсафий материянинг бир намоён булиши, холос. Физикадаги материянинг асосий хоссаси - 90 www.ziyouz.com kutubxonasi массаг*а эга булищдир. Масса кичик булиб, тезлик катта булса - бу физика; масса катта булиб тезлик кичик булса - бу механика; механика физиканинг тарихий асоси ва мантикдй бир кисми. Материянинг кимёдаги куринишлари - кимёвий элементлар, биологиядаги куринишлар - нуклеин кислоталар, хужайралар. Буларнинг ламмаси - материянинг х,ар хил куринишларидир. Аслида материянинг узи кайси фанга тааллукли, деган саволга жавоб берамиз: материя — бу фалсафанинг категориясидир. Материя — бу нима булса булсинки, у сезгилар ёки тегишли илмий асбоблар оркали илганилсин ёки одам хох,ишидан ташкари мавжуд булсин. Физика, кимё, биология, социология ва фалсафа орасидаги муносабатлар - аввало, материянинг мох,ияти *олда намоён булишлари уртасидаги муносабатлардан келиб чикади. Бу эса - х,ар хил фанларнинг фалсафий методологияси вазифасига киради. ! Фалсафанинг иккинчи категорияси хдракатдир. Харакат нима? Жавоб ривожланиб борди. Масалан, сайёралар *аракати - механик хдракат, элекгроннинг атом ичидаги жой алмашиши - физик хдракат. Бу ерда х,ам, \аракат, аслида фалсафага гегишли булиб дастлабки таърифини Ибн Сино берган: «нима булса булсинки узгариш булса, у харакатдир». Бу таъриф *ануз уз кучини йукотгани йук- Фазо, вакт ва фазо-вактда жойнинг узгариши х,амда сифат узгаришлари хдракатни ифодалайди. Харакат каердан пайдо булади? Бу саволга жавоб бериш максадида тарихда икки хил караш булган: бири - харакат сабабчиси Худодир, иккинчиси - сабабни табиатнинг узидан кидириш керак. Узидан кидирувчилар икки тоифадаги физиклар буоди: 1) модда бошка модда таъсирида х,аракатга келдаи, 2 ) материя уз-узидан х,аракатга келадики, ундаги тезлик узгарувчан ёки узгаришсиз булиши мумкин. Ташки таъсир кучисиз бир хилдаги х,аракат ёки сокинлик инерция дейилади. Инерция х,акидаги дастлабки тасаввурга эга булганлардан бири, эслатиб утамиз, Беруний булган. Унингча Ерга тушаётган жисм уз тезлигини саклаб колиши натижасида шаркрокка тушади. Сунгра физикадаги инерция конунини Галилей ва Ньютон кашф этишган. Инерция тушунчаси Эйнштейн физикасида тулдирилди ва чукурлаштирилди. Шундай килиб, фазо, вакт, фазо-вакт, материя ва х,аракат тушунчаларининг мазмуни физикадагина эмас, фалсафада х,ам бойитилди. Олам манзараси янги кирралар билан тулдирилди. Олам манзарасининг вакт утиши билан узгариши ва ранг-баранглиги х,амда олимлар шахсларининг бир хил эмаслиги албатта, дунёкарашнинг турлитуманлигидан далолат беради. Шу билан бирга жахондаги илмий 91 www.ziyouz.com kutubxonasi фалсафанинг узи хам ривожланиб борди. Физикада дунё механика куринишида, сунгра унга кушимча килиб электромагнит куринишда, яна кейинрок квант-майдон куринишида тасаввур килиб келинмокда. Келгусида хам хозирча биз тасаввур этолмайдиган куринишлар кашф этилажаклиги шубхасиз. Эйнштейн кашфиётлари табиатшунослик билан фалсафа орасидаги богланишни янада мустахкамлади. Хатто, А.Нерст шундай кизик фикрни айтди: «нисбийлик назарияси физика назарияси эмас, фалсафа назариясидир». Бу фикрга жавобан Эйнштейн шундай деди: «х,еч кандай физик олим оламни гоя яратганлигига ишонмайди, шунинг учун хам у физик-да. Шу билан бирга, бизнинг замонимида физиклар фалсафа билан илгариларга карганда кунрок даражада шугулланмоклари керак. Бунга физикларнинг у3 фани кийинчиликлари мажбур киляпди». Машхур физик, Нобель мукофотининг лауреата П.Брижмен (1882-1961) шундай натижага келган: «Мени Эйнштейннинг физикаси эмас, фалсафаси кизиктиради». Шундай килиб, фалсафа физикадан илмий озука олади, физика эса доим фалсафий методологияга мухтож. § 3. Синергетика ва унинг фалсафий методологияси


    написать администратору сайта