Оқу сауаттылығы 100 ВАР 2017-1. Оу сауаттылыЫ 1НСа зайсан клін ертеде монолша ХуноХутоНор оыраулы кл
 Скачать 1.08 Mb.
|
|
53-НҰСҚА Зайсан көлін ертеде монғолша Хуно-Хуто-Нор – «Қоңыраулы көл» деп атапты. Бұл атау алыстан көк толқынның қоңырауша сылдырлап естілуіне байланысты айтылған болар. Зайсан көлі, әсіресе жаздыгүні өте әдемі болады. Ол жаздың тымық күнінде шексіз теңізге ұқсайды. Көл өте үлкен, жағалай біткен көк құрақ. Құсы көп, әсіресе жазғытұрым қаз қаптап кетеді. Жұмыртқаларын қамыс құраққа салады. Қайықпен аралап жүріп қаптап алуға болатын. Қамыстарда шағала, үйрек, қаз, бірқазан, әупілдектер, суында құндыз, ондатрлар мекен етеді. Мұнда шабақ балық көп, одан кейін шортан, қарабалық, сазан, алабұға. Міне, Зайсан көлі бұрын осындай еді. 1. Көлдің «Қоңыраулы көл» аталуының себебі неде? A)Көлде жүзген құс үнінің жағымдылығына байланысты. B)Көлдің әдемілігіне байланысты C)Көл толқындарының бұйралығына байланысты D)Көлден шыққан ерекше дыбысқа байланысты E)Көк толқындардың жылдамдығына байланысты 2. Екінші абзацта не туралы айтылған? A)Көл атауы туралы B)Көлдің көлемі туралы C)Қамысты құрақтағы құстар туралы D)Көлдегі балықтар туралы E)Көлді мекендейтін жәндіктер туралы 1. Сізге, ардақты және құрметті, жақсы көретін аяулы ініміз Халиулла мырзаға, бізден, ағаңыз Ибраһимнен және барлық ата-аналарыңыздан, аға-іні, жеңгелеріңізден көп-көп дұғай сәлемдер жолдадық. 2. Құдайға шүкір, осы күнде өзің көрген жандар тегіс аманбыз. Сізбен бірге бізге хат жазған Қамаридден моллаға көптен-көп сәлем дегейсіз. Сізге хат жазуға уақытын бөлген және басқа да әрбір жақсылықтары алла тағаладан қайтсын, Аягөзге келген уақытта почта жүргелі тұр екен, сіздің хаттарыңызды көрген соң, көңіліміз жай тапты және сізге жол қаржыға отыз теңге жібердім. 3. Жаңа Семейге мағлұм еткен уақытыңызда құдайтағала қаласа ат тағайындармыз. Тәтеңіз 1 білімнің қайнар бұлағын үйренгенің турасында бекқуанып жатыр. Әрқашан құдайтағалаға сиынып талап қыла көрсін дейді. Хатыңыз тиісімен ешбір тоқтамайынша Аягөзге келіп осы хатты жаздық. Әрдайым деніңіз сау болып, абыройлы болыңыз. Ғұмырыңызды тілеп хат жазушы ағаңыз Ибраһим Құнанбайұлы деп білесіз. Тағы да көп-көп сәлем. 3. Халиулланың ісі туралы қандай бөлімде айтылған? A)Бірінші B)Екінші және үшінші C)Үшінші D)Барлығында E)Екінші 4. Неге хатта Қамаридден моллаға алғыс айтылды? A)Себебі хат Қамариден моллаға арналған. B)Себебі Қамариден молла хат тасиды. C)Себебі Қамариден молладан ат мінеді. D)Себебі молла Халиуллаға хат жазуға көмектеседі. E)Себебі Халиулла молламен бірге тұрады. 5. Хаттың 1-бөлімі арқылы жазған адам туралы не айтуға болады? A)Талапшыл адам B)Бауырмал адам C)Танымал адам D)Ардақты адам E)Құрметті адам 6. Берілген мәтін қай стильде жазылған? A)Ресми ісқағаз стилі B)Көркем әдебиет стилі C)Ауызекі сөйлеу стиль D)Публицистикалық стиль E)Ғылыми стиль Әмір Темір тарихтағы жер жүзін бағындырған ең ірі қолбасшылардың бірі. 1336 ж. Кеш ауылында туылған. Жақсы тәлім алған Әмір Темір 1370 ж. Самарқантта таққа отырып Мәуренахрдың билігін қолына алды. Қытаймен Делиге дейінгі бүкіл Азияны, Ирак, Сирия және Измирге дейінгі Анадолыны басып алды. Қытайға жорыққа бара жатып 1405 ж 20 ақпанда қайтыс болды. Қабірі Самарқантта. Өте данышпан және ұлы әмірші болған. Өте көп медресе және кітапханалар аштырған. Шағатай мемлекетінің құрамындағы Ташкенттің әкімі болған әкесі Тарағай – атақты Нақши шейхы Әмір Күлалды құрметпен жақсы көретін. Әмір Күлал Әмір Темірге шәкірттерінен Шәмсәддин Күлалды ұстаз қылып тағайындады. Самарқанттағы кесенесінде бас жағында ешқашан жанынан ажырамаған ұстазы Мир Береке, дәл алдында Әмір Күлалдың баласы Омар жатыр. Әмір Темірдің жастық шағында бір қақтығыс кезінде аттан құлап оң аяғы зақымданып, жарамай қалады. Оң қолының екі кіші саусағы сынады. Осыған байланысты, әсіресе дұшпандары оны Тимур – Ланг (парсыша –Ақсақ Темір) деп атап кетеді. Оның үстіне 1941 жылы Кеңес Үкіметі тарапынан қабірі ашылған кезде, 1,70 метр бойымен, оң аяғы ақсақ болған денесін көреді. Қабірінің сыртында «Мазарымды ашқан адам менен де қорқынышты бір дұшпанға тап болады» деп жазылғаны айтылады. Қазба жұмыстарының ертесіне Гитлер Кеңес үкіметіне шабуылдайды. Әмір Темір 34 жасында Белх билеушісі болды. Шыңғыс ханның ұрпағынан болған бір қызға үйленгені үшін Гурган (Күреган – ханның күйеу баласы) атағымен танылды. Отбасылық абыройын арттырды. Жұрттың өзін Шыңғыс ханның ізбасары деп танығаны үшін, бүкіл Түркістанға (Орта Азияға) билеуші болып Ұлы Түрік хандығының тағына отырды. Сонымен қатар Шыңғыс ханның орынсыз жойып талқандаған қалаларын қалпына келтірді. Басында қолдау көрсеткен Алтын Орда ханы Тоқтамыс оған қиянат еткен кезде барып мемлекетін құлатты. Бұл, тарихшылардың айтуынша, Әмір Темірдің ең үлкен қателігі болды. Осының арқасында орыстар осы жерлерге дейін жайылып үлкен мемлекет құра алғаны айтылады. 7. Үзіндіден Әмір Темірдің қандай қасиетін көруге болады? «Мазарымды ашқан адам менен де қорқынышты бір дұшпанға тап болады» A)Ақылды B)Саясаткер C)Көріпкел D)Батыр E)Білімді 8. Әмір Темірге неліктен Гурган атағы берілді? A)Белх билеушісі болғандықтан B)Шыңғыс ханның ұрпағына үйленгендіктен C)Жошы ұрпағымен отбасын құрғандықтан D)Қиратқан қалаларын қалпына келтіргендіктен E)Түрік қағанатын басқарғандықтан 9. Мәтіннің стилі қандай? A)Публицистикалық стиль B)Ауызекі сөйлеу стилі C)Ғылыми стиль D)Көркем әдебиет стилі E)Ресми іс-қағаздар стилі 10. Әмір Темірдің қабірі қай жерде орналасқан? A)Таққа отырған жерінде B)Басып алған жерінде C)Қайтыс болған жерінде D)Жорықта жүрген жерінде E)Туған жерінде 11. Әмір Темірге неліктен Ақсақ Темір аты берілген? A)Соғыста аттан құлап, аяғын жарақаттағандықтан B)Аяғы кем болып туылғандықтан C)Егде шағында соғыста аттан құлап, аяғын жарақаттағандықтан D)Дұшпандары жек көргендіктен E)Соғыс кезінде аяғына оқ тигендіктен 12. Мәтінге сәйкес орыстар неліктен жер көлемін ұлғайтып, үлкен мемлекет құра алды? A)Әмір Темір Ұлы Түрік хандығын басқара алмағандықтан B)Әмір Темір Алтын Орданы құлатқандықтан C)Әмір Темір Анадолыны басып алғандықтан D)Әмір Темір орыстарға жаулап алған жерлерін бергендіктен E)Әмір Темір Орта Азияны билей алмағандықтан 1. Мидия, Лидия, Вавилония және Египетті басып алған парсы патшасы Кир ендігі кезекте өзіне көмектескен сақ жеріне көзін алартады. Кең далада емін-еркін жүріп өскен сақтардың күш-қуатын білетін Кир массагеттер жерін айламен өз қарамағына өткізуді қарастырады. 2. Бұл кезде сақ патшасы қайтыс болып, елді оның жесірі Томирис басқарып тұрған еді. Осы сәтті жақсы пайдаланғысы келген Кир елшісі арқылы Томириске құда түсіп, әйел қылып алғысы келетінін білдіреді. Бірақ Томирис Кир өзіне емес, массагеттер патшалығына құда түсіп отырғанын түсініп, оның ұсынысынан бас тартады. 3. Тарихи аңыздарға қарағанда, Кир Томиристің жауабына қанағаттанбай, әскерлеріне жарлық беріп, соғысқа дайындала бастайды. Жауынгерлеріне қажетті азық-түлік, қару-жарақ өткізу үшін Аракс (қазіргі Арыс немесе Сыр өзені болуы мүмкін) өзеніне көпір салуға құрылысшыларына әмір береді. Өзенге көпір салынып, жеріне қауіп төнгенін сезген сақ патшасы: – Мидия патшасы! Сен өз патшалығыңды билеп алсаң да жетеді. Біздің жерге көзіңді тікпе. Соғыспай-ақ қояйық. Ал бұл айтқанға көнбесең, көпір салып әуре болмай-ақ қой. Егер сақ жерінде соғысқың келсе, біз үш күндік жерге шегінейік. Сендер еш алаңсыз өзеннен өтіп алыңдар. Оған да көнгің келмесе, онда сендер үш күндік жерге шегініңдер, біз сендердің жерлеріңе өтіп, сонда соғысайық, – деп елші арқылы сәлем айтады. 4. Уәзірлерімен ақылдаса келе Кир сақ жерінде соғысуды қалайды. Томирис айтқан уәдесі бойынша үш күндік жерге шегініп, парсы әскерлеріне Аракс өзенінен өтуге мүмкіндік береді. Бірнеше күндерден кейін парсылар мен сақтардың барлаушы топтары кездесіп, қиян-кескі арпалыс басталады. Қайшыласқан айқаста Томиристің ұлы Спаргапис бастаған сақ жауынгерлері жеңіске жетеді. Бірақ бұл уақытша жеңіс еді. Спаргапистің ержүрек сарбаздары парсы әскерлерінің аз ғана тобымен қақтығысқан болатын. 5. Алғашқы жеңісті тойлап отырған Спаргапис әскерінің үстіне Кирдың негізгі қолы келіп, көбін қырып жіберіп, біразын тұтқынға алады. Тұтқындардың арасында Спаргапис те бар еді. Мұны естіген Томирис шұғыл түрде Кирге елші жіберіп: – Мидия патшасы! Сен мына болмашы жеңісіңе мақтанба! Сендер ашық айқастан қашқақтап, менің ұлымды айламен алдыңдар. Кир, енді сен менің ақылымды тыңда. Тұтқынға түскен ұлымды кайтар да, аман-есеніңде еліңе қайт. Бұған құлақ аспасаң, Тәңірімнің атынан ант етемін, қанша қомағай болсаң да мен сені қанға тұншықтырамын, – деп өз сәлемін жеткізеді. Кир Томиристің сөзіне мән бермейді. Парсы патшасының жарлығымен алдына алып келген сақ ханзадасы қынабындағы қанжарын өзінің жүрегіне қадайды. Парсылардың мазағына тапталғысы келмеген Спаргапис ажалдан намысты жоғары қояды. 6. Баласының мерт болғанын естіген Томирис парсыларға қарсы жорығын бастайды. Екі жақтың да жауынгерлері шегінбестен ұзақ уақыт соғысады. Ақырында сақтар жеңіп, парсы әскерінің тас-талқанын шығарады. Жан алып, жан беріскен осы қақтығыста Кир патшаның өзі де бақилық болады. Парсы патшасының мәйітін тапқызып, басын алдырған Томирис: «Сен менің ұлымды зұлымдықпен мерт етіп, мені тірідей өлтірдің. Сондықтан да сені қанға тұншықтыруға ант берген едім. Енді сол қанды тойғаныңша іш», – деп, кесілген басты қанға толы торсыққа салуды әмір етеді. Сақтардың әйел патшасы өз антын еш бұзбастан орындаған екен. 13. Неліктен Томирис Кирдің ұсынысынан бас тартты? A)Соғысқа дайын болғандықтан B)Парсы жерінде тұрғысы келмегендіктен C)Елінің тәуелсіздігін ойлағандықтан D)Өзі ешкімге тәуелді болғысы келмегендіктен E)Кирді ұнатпағандықтан 14. Спаргапистің намысшылдығы қай азатжолдан көрінеді? A)Үшінші B)Төртінші C)Бірінші D)Бесінші E)Екінші 15. Спаргапистің жеңісі неліктен уақытша жеңіс саналды? A)Қиян-кескі ұрыс болғандықтан B)Жаудың шағын тобымен соғысқандықтан C)Батырлар жеңісін тойлағандықтан D)Соғысқа азғана әскерін қатыстырғандықтан E)Соғыс күші жетіспегендіктен 16. Кир неліктен Томириске құда түсті? A)Сақ елін иеленгісі келді B)Қамқор болғысы келді C)Спаргаписті қолға түсіру үшін D)Байлығына қызықты E)Сұлулығына көзі түсті 17. Екінші азатжолдың үшінші азатжолға қатысы қандай? A)Ойды тұжырымдайды B)Ойды дамытады C)Ойды пайымдайды D)Ойды қорытындылайды E)Ойды салыстырады 18. Томирис неліктен парсы патшасының мәйітін іздетті? 1. Патшаның өлгеніне көз жеткізу үшін 2. Сертін орындау үшін 3. Ұлының кегін алу үшін A)Үшіншісі дұрыс B)Барлығы дұрыс C)Біріншісі дұрыс D)Барлығы бұрыс E)Екіншісі дұрыс 19. Автордың мәтінді жазудағы мақсаты қандай? A)Мидия патшасының ақылдылығын дәріптеу B)Кирдің жеңісін мақтан ету C)Спаргапистің соғыстағы жеңісін үлгі тұту D)Парсы патшасының батылдығын насихаттау E)Сақ патшасының ержүректілігін өнеге тұту 20. Кир қандай патша? A)Батыл B)Ақымақ C)Ашкөз D)Ақылды E)Ержүрек 54-НҰСҚА ОҚУ САУАТТЫЛЫҒЫ Нұсқау: «Мәтінді мұқият оқып, мәтінге берілген тапсырмаларға дұрыс жауап беріңіз». Құмырсқа – әлемдегі ең көп тараған жәндіктіңбірі. Қазақ «құмырсқадай қажырлы», «құмырсқадай құжынаған», «құмырсқадай еңбекқор» деген тіркестерді бекер айтпаған. Олардың біз білмейтін қызық қыры көп. Оны ғалымдар зерттеп, бұқараға жеткізіп отыр. Құмырсқалардызерттейтінғылым – мирмекологиядепаталады. Осы мирмекологмамандардыңқұмырсқадайтынбайталаптанып, қайнағантіршіліктізерттеуінәтижесіндебізгеолартуралыкөптегенқызықтыдеректербелгіліболды. Құмырсқажержүзіндееңкөптарағанжәндік. Әлемдегіеңқұрметтімимекологтардыңбірі Эдвард Уилсонныңесебібойынша, бүгін жербетінде 10 квадрилиион,яғнионның 15 дәрежесіндейқұмырсқа бар екен. Жан басынашаққанда, бірадамға миллион құмырсқадан келеді, ал жалпыүлесібарлықадамныңүлесіндей. (96 сөз)
Нұсқау: «Мәтінді мұқият оқып, мәтінге берілген тапсырмаларға дұрыс жауап беріңіз». Күн көңіл күйді көтеріп, күйзелістің алдын алады. Өз кезегінде, көңіл күйге жауап беретін заттар иммундық жүйені күшейтеді. Ультракүлгін сәулелер ағзада жүріп жатқан көптеген процестерді – тыныс алу, зат алмасу, қан айналу мен эндокриндік жүйенің жұмысын күшейтеді. Бұдан өзге, күн сәулесінің әсерінен ағзамыз D дәруменін өндіреді. Қызық дерек:Күн сәулесінің әсерінен синтезделетін D дәруменінің мөлшері мына факторларға байланысты: сәуле толқынының ұзындығы мен терінің әуелгі пигменттігінде. Күн астында таңертең және күн батарда жүрген пайдалы, сонымен қатар, тері неғұрлым қара торы болса, күн сәулесі әсерінен D дәрумені соғұрлым аз өндіріледі. D дәруменікальций мен фосфор минералдарын сіңіруді реттейді. А дәрумені, кальций және фосформен бірігіп, ағзаны суық тиюден, көз және тері ауруларынан қорғайды. Тіс кариесі мен қызыл иек патологиясының алдын алады, сүйектердің, омыртқаның беріктігіне жауап береді, остеопороздан қорғайды. Алайда бұл ағзаны осы дәрумендермен қамдау үшін шыжыған күннің астында жата беру керек дегенді білдірмейді. Ағзад D дәруменінің қажетті деңгейін қалыпта ұстап тұру үшін жаз айларында аптасына 2-3 рет 5-15 минут қол мен бетті күнге қыздырып алса жеткілікті. (161 сөз) http://bilim-all.kz/article/3818-ZHaz-mezgilinin-densaulyqqa-paidasy--men-qandai-qaupi-bar
Нұсқау: «Мәтінді мұқият оқып, мәтінге берілген тапсырмаларға дұрыс жауап беріңіз». Әмір Темір тарихтағы жер жүзін бағындырған ең ірі қолбасшылардың бірі. 1336 ж. Кеш ауылында туылған. Жақсы тәлім алған Әмір Темір 1370 ж. Самарқандта таққа отырып Мәуренахрдың билігін қолына алды. Қытаймен Делиге дейінгі бүкіл Азияны, Ирак, Сирия және Измирге дейінгі Анадолыны басып алды. Қытайға жорыққа бара жатып 1405 ж 20 ақпанда қайтыс болды. Қабірі Самарқандта. Өте данышпан және ұлы әмірші болған. Өте көп медресе және кітапханалар аштырған. Шағатай Мемлекетінің құрамындағы Ташкенттің әкімі болған әкесі Тарағай – атақты Нақши шейхы Әмір Күлалды құрметпен жақсы көретін. Әмір Күлал Әмір Темірге шәкірттерінен Шәмсәддин Күлалды ұстаз қылып тағайындады. Самарқандтағы кесенесінде бас жағында ешқашан жанынан ажырамаған ұстазы Мир Береке, дәл алдында Әмір Күлалдың баласы Омар жатыр. Әмір Темірдің жастық шағында бір қақтығыс кезінде аттан құлап оң аяғы зақымданып, жарамай қалады. Оң қолының екі кіші саусағы сынады. Осыған байланысты, әсіресе дұшпандары оны Тимур – Ланг (парсыша -Ақсақ Темір) деп атап кетеді. Оның үстіне 1941 жылы Кеңес Үкіметі тарапынан қабірі ашылған кезде, 1,70 метр бойымен, оң аяғы ақсақ болған денесін көреді. Қабірінің сыртында «Мазарымды ашқан адам менен де қорқынышты бір дұшпанға тап болады»деп жазылғаны айтылады. Қазба жұмыстарының ертесіне Гитлер Кеңес үкіметіне шабуылдайды. Әмір Темір 34 жасында Белх билеушісі болды. Шыңғыс ханның ұрпағынан болған бір қызға үйленгені үшін Гурган (Күреган - ханның күйеу баласы) атағымен танылды. Отбасылық абыройын арттырды. Жұрттың өзін Шыңғыс ханның ізбасары деп танығаны үшін, бүкіл Түркістанға (Орта Азияға) билеуші болып Ұлы Түрік хандығының тағына отырды. Сонымен қатар Шыңғыс ханның орынсыз жойып талқандаған қалаларын қалпына келтірді. Басында қолдау көрсеткен Алтын Орда ханы Тоқтамыс оған қиянат еткен кезде барып мемлекетін құлатты. Бұл, тарихшылардың айтуынша, Әмір Темірдің ең үлкен қателігі болды. Осының арқасында орыстар осы жерлерге дейін жайылып үлкен мемлекет құра алғаны айтылады. (278 сөз) http://bilim-all.kz/article/3120-Amir-Temirdin-qaitys-boluy
Нұсқау: «Мәтінді мұқият оқып, мәтінге берілген тапсырмаларға дұрыс жауап беріңіз». Аптап ыстықта саялайтын жер іздеп саябақтағы отырғыштардың біріне бұрылдым. Орындыққа отырмақ болып беттегенімде, көзім сұмдық жағдайдың куәгері болды. 3-4 жасар ұл бала қоқыс тастағыш жәшікті тіміскілеп жүр. «Бұл кім? Не қылған бала?» деген сауалдарға жауап іздеу мақсатында баланы бақылап біраз отырдым. Қарасам, бұл бала жалғыз емес екен. Әр-әр жерде орналасқан қоқыс жәшігін ақтарып, азық іздеп жүрген тағы да екі ұл бала мен кішкентай қызға көзім түсті. Киген киімнің олпы-солпысы шыққан, кір қожалақ. Көкейде маза бермей тұрған сансыз сұрақ мені бір орында отырғызбады. Қолыма бір-екі нәрсе алған соң, аяңдап біреуінің қасына бардым. Жемге келген көгершіндей қалған үшеуі де қасыма жетіп келді. Қастарында тұрып асқазандарының шұрылын естуге болады. Қолымдағыны ұсынған соң, бұл балалардың ата-анасының қайда жүргенін білгім келді. Сұрасам, «Білмеймін...» деп күмілжіп мұңды дауыспен жауап қатты. Осыдан соң жағдайдың бәрін түсіндім. Басымды еріксіз изедім де орындыққа қайта отырып, ары қарай бақыладым. Төртеуі азды-көпті алған азықтарын көк шөптің үстіне отыра сап, жапа-тармағай жеуге кірісті. Кішкентай қыз тоғын арықтағы сумен басты. Іштеріне сәл де болса бірдене барған соң, қайтадан «жұмыстарына» кірісті. Мұндай оқиғаны алғаш көруім. Бұдан кейін не ойларыңды да білмейді екенсің. Ата-анасы ащы судың жетегіне еріп, балаларды ақша табуға, азық табуға мәжбүрлейді екен, бұл – сол жерде жүрген қала тұрғынының сөзі. Айтуынша, бұл жер балалардың тұрақты мекеніне айналған. Күнделікті елдің қалған-құтқанын жеп, қарындарын тойдыратын көрінеді. Бұған дейін көшедегі бомждарды көріп, осындай өмірді таңдаған өзі, енді өзінен көрсін деуші едік. Ал ендімынабалаларға не айтуғаболады?! Адам ата-ананытаңдапалмайды. Солбіржауапсызжандардыңкесіріненбақыттышақтарынкөшеденазықіздеуменалмастырыпжүргендеріөтеөкінішті-ақ... Оқушыбіткенжазғыдемалыстыңаяқталмауынтілеуде. Ал, мынабалалардыңекеуімектептерінаңсапжүр. Арнаулымектепкебаратындардыңолжердекиеркиіміұқыпты, тамақтарытоқ, жатарорны таза. Мектепжасынатолмағанқалғанекеуіше? Олар не күнкөреді? Жазда,жарайды,әрбірқарағашоларғасая, кез-келгеншүбереккиім. Қысташе? Қақағанаяздаүсіпөлсе, бұлардыіздейтінжан бар ма? Жоқәлде, көмусізаң-құстыңазығынаайналармаекен? Бұлтұстақылыштыкімгесілтерімді де білмеймін. Бала тәрбиесіне қарамайтын ата-анағама, жоқәлде тек екеудіқамқорлығынаалғанүкіметкеме? Ата-анаданендіқайыржоқ, олбелгіліжайт! Үкіметендімынаекеуді де далағақаңғытпайқарамағынаалсаекен. Мендегіжалызтілек осы! (365 сөз) http://massaget.kz/blogs/oy_tolgaular/18005/
|