метрология. Р. Қ. Ниязбекова метрология каз (через файн ридер). Р. . Ниязбекова, В. Н. Михалченко, Г. . Бектранова, В. А. Донбаева, К. У. Тоызбаев, Л. А. Байбосынова
 Скачать 2.41 Mb.
|
|
ҚАЗАҚСТАН МЕТРОЛОГИЯСЫНЫҢ ТАРИХЫ Метрология дамуының келешектегі жолы Қазіргі таңда Қазақстан Республикасының ұлттық метрология институты (ҰМИ) ретінде техникалық реттеу және метрология Комитетінің (ТРМК) республикалық мемлекеттік кәсіпорны «Қазақстан метрология институты» (РМК «ҚазМетрИн») бо- лып табылады. Сонымен қатар РМК «ҚазМетрИн» Мемлекеттік ғылыми метрологиялық орталық та (МҒМО) болып есептеледі. РМК «ҚазМетрИн» мемлекеттік эталондар мен эталон кұрылгыларын жабдықтау және құрастыруға қатысты ғылыми зерттеулерге қатысады, өлшем бірлігін қамтамасыз етудің мемлекеттік жүйесінің тізілімін жасайды, өлшем құралдарының түрін бекіту мақсатында сынау және метрологиялық аттестат- тау жұмыстарын жүргізеді, мемлекеттік, мемлекетаралық және халықаралық стандарттарды енгізуге атсалысады, метрология саласы кадрларын даярлайды. Қазақстанның ауқымды аймағында климатикалық шарт- тары бойынша әртүрлі өнеркәсіп салаларының орналасуына байланысты РМК «ҚазМетрИн» құрылымы келесідей болып бөлінген: бас мекеме мемлекеттің астанасы Астана қаласында орналасқан және 5 филиал: Ақтөбе филиалы (Ақтөбе қаласы), Шығыс Қазақстан филиалы (Өскемен қаласы), Батыс Қазақстан (Орал қаласы), Қарағанды филиалы (Қарағанды қаласы) және Оңтүстік Қазақстан филиалы бар және мәдениет орталығы болып табылатын біреуі Алматы қаласында да орналасқан. Қазақстанда өлшем мен өлшеу техникасының даму тарихы Ресейдегі метрологияның қалыптасып, дамуымен тығыз байланысты. Қазақстанда метрологиялық қызметтінің құрылу баста- масы деп 1923 жылы Семей қаласында шама және таразы бас палатасына қарасты Томск салыстырып тексеру палатасының семейлік бөлімшесінің құрылуын санаған жөн. Бөлімше үкі- меттік, әскери және азаматтық ғимараттардағы, дәріхана, қауымдық және жеке, сауда және өнеркәсіп орындарында шама 6 және таразыны қолдана отырып тіркелетін өлшем құралдарды, таразыда өлшенетін шикізаттарды, материалдар мен басқа да заттарды салыстырып тексеру және таңбалаумен, сонымен қатар алуан түрлі айырбастау, алып сату, жалақыны санап тіркеу сияқты келісімдермен және т.б. жұмыстармен айналысқан. Томск салыстырып тексеру палатасының рұқсатынсыз шама және таразыны жөндеу жұмыстарымен айналысуға ешкімнің құқығы болмаған. 1925 жылы 1 қазан айында Қазақстан тарихында тұңғыш рет Семейде шама және таразы салыстырып тексеру палатасы өз бетімен мекеме болып құрылды. Бастапқы уақытта ол екі об- лысты ғана қамтыды. Жұмысшылар штаты жеті адамнан тұрды. Жыл сайын салыстырып тексеру палатасында 3000 данадан аса өлшем құралдары салыстырып тексеруден өтіп отырды. 1925 жылы Семей палатасы: Алматы, Орал, Фрунзе, Петропавл жэне Ақтөбе бөлімшелерінен тұрды. 1929 жылдың 1 қазан айынын бас- тап, Семей салыстырып тексеру палатасы Қазақ аймақтық шама және таразы салыстырып тексеру палатасына айналды. Гиря жэне таразы сияқты қарапайым өлшем құралдарын салыстырып тексеру жэне таңбалау сияқты бастапқы жеңіл-желпі қойылған шарттарға қарамастан палатаның жұмысы аймақ экономикасының орнығуында, халық шаруашылығын қайта құру және ұйымдастыруда маңызды рөл атқарды. Қазақ аймақтық шама жэне таразы салыстырып тексеру палатасы 1931 жылы Қазақ Аймақтық Стандарттау Бюросы болып атаиды. Бюро өз жұмысын 1931 жылдың 1 қазан айында Алматы қаласында бастады. Қазақ Аймақтық Стандарттау Бюросы 1933 жылы ҚазАКСР- ның Ішкі істер халық комиссариатына (ІІХК) қарасты шама және таразы басқармасының Уәкілетті Орталық Басқармасы болып атанды, 1935 жылы ҚазКСР ІІХК қарасты шама жэне таразы Бөлімі болып құрылды, 1938 жылы ҚазКСР Халық Комиссариаты Кеңесіне қарасты шама және өлшем құралдары жұмыстарының уәкілетті комитет Басқармасы болды. Республикада метрологияның белсенді дамуына Ұлы Отан соғысы кезінде Мәскеу, Ленинград және тағы басқа КСРО қалаларынан өнеркәсіп орындарының эвакуациялануы қуатты серпін берген. Машина құрастыру жұмыстарына қатысты са- лыстырып тексерілетін құралдар түрінің саны арта түсті. Зауыт- тарда салыстырып тексеру құрылғыларымен қамтамасыз етілген ведомствалы метрологиялық қызметтер жұмысы жолға қойылып, өлшем құралдарын салыстырып тексеру негізінен кәсіпорынның құрылғысында жүргізілді. 1950 жылға қарай Басқарма штаты 5 облыста 143 адам- нан тұрды. Қазақстан Мемстандартының мамандары Ресей Федерациясының белгілі метрологиялық институттарында (Д. И. Менделеев атындағы ВНИИМС, ВНИИФТРИ, ВНИИМ) өлшем бірлік түрлері бойынша тәжірбиеден өткен. Қазақстанның метрологиясының қарқынды дамуы 60 жылда- ры басталды. Бұл уақытта белсенді түрде қажетті құрылғылармен қамтамасыз етілген 2 және 3 дәрежелі зертханалар салынды. 1971 жылдың ақпанында басты міндеттерінің бірі - елдегі дамытуды негізгі бағыт және стандартизацияның жүйесінің әбден жетілдіруі және метрологияның анықтауы болып табылған мемстандарттың Қазақ Республикалық басқаруы стандартизацияның қолдануы және оның өңдеуі, өндіріс және пайдалануға шығынды өндірістің техникалық деңгейінің жоғарылатуының тиімді құралы және өнім сапасы, төмендету метрологияның масштабтарының кеңейтуі жасалды. Мемстандарттың міндет және құқықтары енгізуге және стандарттарды сақтауды мемлекеттік қадағалаудың тиімділігін күшейту және жоғарылатуына және техникалық шарттар, күйге және өлшеу техниканың қолдануларымен бағытталды. 70 жылдардың басында Өскемен, Целиноград, Шымкент, Жамбыл және тағы да басқа облыстарда 2 және 3 дәрежелі өте жаңа жабдықтармен жарақтанған зертханалар құрылды. Қазақ Республикалық стандарттармен және өлшеу техника- сын мемқадағалаудың зертханасы (ҚазРМҚЛ) 1975 жылы Қазақ Республикалық метрология және стандартизация орталығы (ҚазРМСО) болып ұйымдастырылды. 80 жылдары Қазақстан эталон базасы ҚазРМСО орналас- тырылып, стандарттар және өлшеу құралы ұйымдастыру әдістемелік бөлімдермен, сынау зертханаларының ондықтарымен, мемлекеттік қадағалау бөлімдері метрологиясы сынау және есептеуіш орталықпен қоса жұмыс жасады. ҚазРМСО сынау зертханалары бес мың бірлікті өте дәл сынау жабдықтарымен жабдықталды. Орталық Орта Азия және Батыс Сібір кәсіпорындарының кейбір өлшеу құралдарын салы- стырып тексеруді қамтамасыз етті. 80 және 90 жылдарды қоса алғанда республиканың ме- трологиялық қызметі: Қазақ Республикалық басқарудан, 7 стандартизация және метрология орталықтарынан (СМО), 13 мемлекеттік қадағалаудың зертханаларынан, сонымен бірге 27 министрліктер және мекемелерден тұрды. 40 негізгі метрологиялық қызмет 700 кәсіпорындар мен ұйымдардың метрологиялық қызметтерін жетекшілікке алды. жылы Республиканың Мемстандартының аймақтық органдарының шаруашылық есепке өтуімен 19 облыстық стандартизация, сертификация және метрология орталықтары (ССМО) ұйымдастырылып, Қазақ Республикалық Мемстан- дартының басқаруы атқарушы орган болып Қазақстан Республи- касы үкіметінің құрылымына кірді. жылы Қазақстан Республикасының егемендік алуымен, Кеңес одағының бұрынғы республикаларымен байланыстары- ның үзілуімен халық шаруашылық салаларын басқаруды орта- лықтандыруға қатысты республиканың экономикасына және Мемстандарттың жүйесіне түбегейлі құрылымдық өзгерістер енгізілді. Еліміздің Мемстандартының алдында республикадағы өл- шемдердің шекті деңгейін сақтау, Қазақстан ұлттық эталон базасын құру және дамыту, ұлттық нормативтік құжаттарды өңдеу және гармонизациялау, оларды халықаралық талаптарға сәйкестендіру сияқты күрделі мәселелер тұрды. Қазіргі таңда Қазақстан Республикасының метрологиялық қызметі мемлекеттік метрологиялық қызметті, заңды және жеке тұлғаларды метрологиялық қызметімен және бірнеше мың адам- ды штатпен қамтамасыз етеді. Метрологиялық қызметтің үйлестірушісі уәкілетті орган «ҚазМетрИн» РМК болып табылады, ол мемлекеттік жүйенің өлшем бірлігін қамтамасыз етеді. Салалар мен кәсіпорындарда метрологиялық жұмыстар министрліктердің, ведомсволардың, мекемелер және олардың бөлімшелерінің метрологиялық қыз- меттерімен немесе осы функцияларға жауапты тұлғалармен іске асады. Республикадағы метрологиялық қызмет 2000 жылы 7 мау- сымда метрологиялық қызметтердің атқару талаптарымен, нор- маларын анықтайтын метрологиялық нормативті құжаттар мен ҚР Үкіметінің қаулысымен қабылданған ҚР «Өлшем бірлігін қамтамасыз ету туралы» Заңына сәйкес жүргізіледі. Республика- да Халықаралық бірліктердің жүйесі қолдануы заңдастырылған. Республикада 2002 жылдан бастап заттар мен материалдардың стандарттық үлгілер құрамының және қасиеттерінің Мемлекеттік қызметі өз жұмысын бастады, 2005 жылы уақыт пен жиіліктің Мемлекеттік қызметі және заттар және материалдардың физикалық тұрақтылығы және қасиеттері туралы анықтама мәліметтерінің Мемлекеттік қызметі құрылды. ҚР Үкіметінің 1996 жылдың 1 қарашасында № 1342 қа- былданған Қаулысымен құрылған «Қазақстан метрология институты» он жыл жұмыс ішінде түбегейлі жетістіктерге жетті. «ҚазМетрИн» РМК елдегі метрологиялық қызметті үйлесті- реді және стандарттау мен метрология бойынша халықаралық және аймақтық ұйымдардың қызметінде қатысып, Қазақстанның мүддесін қорғайды. 1994 жылдан бастап Халықаралық заңнамалық метрология ұйымның (МОЗМ) толық құқылы мүшесі, 1998 жылдан бастап мемлекеттік метрологиялық мекемелердің Еуро-Азия ұйымының мүшесі болды - КООМЕТ, 1992 жылы Мемлекетаралық стандартизация, метрология және сертификация Кеңесіне - МГС, 1992 жылы Өлкеаралық стандартизация Қауымдастығын - МАС, 2003 жылдан бастап Орта Азиялық метрология, тіркеу, стандартизация және сапа қауымдастығына - ЦАС МАС-К кірді, 2005 жылдың қыркүйегінде шама және салмақ Бас конференцияның ассоциацияланған (ГКМВ) мүшесі болды. 2006 жылдың 6 қаңтарында Халықаралық шамалар және салмақтар Бюросының шеңберінде ұлттық өлшеу эталон- дар және калибрлеудің сертификаттары және (CIPM - MRA) ұлттық метрологиялық институттармен шамалардың бірлік эталондарының халықаралық салыстырулары шеңберінде іске асатын және әлемнің әртүрлі мемлекеттерінің өлшеу және калибрлеу мүмкіндіктерінің мойындауын халықаралық базасы жасалатын бүгінгі күнге ең маңызды халықаралық құжат санала- тын көрсетуші өлшемдердің өзара мойындауы туралы келісімге қол қойылды. Қазақстан Республикасы 2008 жылдың 31 қаңтарында Метр- лік конвенциясының толық құқықылы 52 мүшесі болып қосыл- ды және ассоциацияланған мүшеліктен толық құқықты мүше- лікке өткен бірінші ел болды. 2007 жылғы 6 қыркүйекте Францияның Париж қаласында 50 Казинметр РМК өлшемдердің Халықаралық конфедерацияның Бас кеңесі мәжілісіндегі (ИМЕКО) отырыста «ҚазМетрИн» РМК 38 ретінде қабылданды. 2007 жылдың 2 қарашасында Австралияның Сидней қаласында өткен Азия-Тынықмұхиттық Бас Ассамблеяның (АРМР) метрологиялық ұйымның 23 мәжілісінде Қазақстан Рес- публикасынан «ҚазМетрИн» РМК АРМР-дың ассоциацияланған мүшесі ретінде қабылданды. Бұл ұйымдар шеңберінде мемлекетаралық стандарттар және нормативтік құжаттарды өңдеу, стандарттық үлгілерді өңдеу және қолдану, өлшем бірліктері эталондарының аймақтық салғыстырулары іске асады. Қазақстан Республикасының эталон базасына қарайтын әртүрлі өлшемдер аймақтарында эталондардың жиынтықтары елдің метрологиялық қызметінде экономикалық қамтамасыз ету жүйесінің ең маңызды элементі болып табылады. Бар эталон базасы экономиканың барлық салаларын дамы- туға қызмет көрсетеді, соның ішінде стратегиялық маңызды- лығы зор: азаматтардың өмірі мен денсаулығының қауіпсіз- дігінің, диагностика және адам ауруын емдеу, елдің қорғанысы, қоршаған ортаны бақылауды, судың және топырақтың ластануы, радиацияны бақылауды, жылу-энергетикалық кешен, машина жасау, өндірістік салалар, тамақ өнеркәсібі, ауыл шаруашылығы, қозғалыс қауіпсіздігі, сауда коммерциялық операциялар, металлургия, мұнай өнеркәсібі, құрал жасау, тағы басқаларды қамтамасыз етеді. Республикадағы метрология өз дамуын тоқтатпайды, керісін- ше, мемлекеттің жан-жақты қолдауының арқасында метроло- гиялық жұмыстардың жаңа түрлерін меңгеруді, жетілмеген са- лаларды қамтамасыз етуді жалғастыруда, ол болашақта міндетті түрде өз жемістерін береді. |