метрология. Р. Қ. Ниязбекова метрология каз (через файн ридер). Р. . Ниязбекова, В. Н. Михалченко, Г. . Бектранова, В. А. Донбаева, К. У. Тоызбаев, Л. А. Байбосынова
 Скачать 2.41 Mb.
|
|
23-сурет. Динамикалық қателіктің пайда болу тетігі: VQ > VQ ®X Мысалы, зауыттардағы бақылау-сұрыптау автоматтарының жоғары жұмыс өнімділігін қамтамасыз ету үшін өлшеу ақ- параттының кіру белгісінің өзгеру жылдамдығы өлшеу құралы- ның өлшеу ақпаратын түрлендіру жылдамдығынан жоғары болуы мүмкін. Белгіні түрлендірудің «кешігуі» салдарынан ди- намикалық қателіктер туындайды (24-сурет).  24-сурет. Шығыс белгісінің (Х) кіріс белгісіне (Q) уақыт бойынша сәйкессіздігі Қателіктердің сипаты мен мәні туралы ақпарат толықтығына қарай былай жіктеледі: Анықталған қателіктер; Анықталмаған қателіктер. Анықталған қателіктерге сандық мәні мен белгісі белгілі кез келген қателіктерді жатқызуға болады. Белгілі қателіктер болып, мысалы қателік көздерімен қатаң функционалды байланысы бар өлшеу қателіктері болуы мүмкін. Мұндай қателіктер негізінен, жүйелі қателіктер болып келеді және анықталып және өлшеу нәтижелерінен мүлдем алынып тасталуы мүмкін, олардың мәндерін болжауға болады. Сандық мағынасы мен белгісі эксперименттік әдістермен алынған кез келген қателікті анықталған қателік деп есептеуге болады. Ақпарат жеткілікті толық болғанда анықталған қателіктер өлшеу нәтижелерінен алынып тасталуы мүмкін. Жүйелі қателіктердің теориялық айқындығы бұл қателіктерді өлшеуге дейін, өлшеу барысында, сонымен қатар өлшеуден кейін нәтижелерді математикалық өңдеу кезінде жоюға мүмкіндік береді. Қателік анықталған жағдайда өлшеу нәтижелеріне түзету енгізуге болады. Түзету - қателікті жою мақсатында түзетілмеген өлшеу нәтижелеріне енгізілетін шама мәні. Түзету белгісі қателік белгісіне қарама-қарсы. Кейде түзету көбейткішін қолдана отырып түзету енгізіледі. Жеке өлшеу нәтижелерінен және бір физикалық шаманы бірнеше рет өлшеулер нәтижелерінен жүйелі қателіктерді алып тастауды метрологияда нәтижені түзету деп атайды, ал алын- ған нәтижелер түзетілген деп аталады. Анықталмаған қателіктерге анықталмаған жүйелі қателіктер, сонымен қатар эксперименталды түрде анықтал- маған кездейсоқ және дөрекі қателіктер жатады. Анықталған қателіктерді алып тастау кезінде абсолюттік дәлдік мүмкін емес, сондықтан алып тасталмаған қалдық қателіктерді анықталмаған деп есептейміз. Қателіктерді өрнектеу формасы бойынша жіктеу қабылданған. Абсолютті қателіктер өлшенетін шаманың бірлігімен көрсетіледі. Салыстырмалы қателіктер абсолюттік қателіктің    D D / Q, (35) өлшенетін шаманың мәніне қатынасын көрсетеді. Формальды түрде салыстырмалы қателік былай өрнектеледі: ал пайыздық түр д е мынадай болады: D = (D / Q) ' 100 %, (36) салыс А - абсолютті өлшеу қателіктері; Q - физикалық шаманың шынайы мәні.     сонымен қатар, D » D / X, D » (D / X) ' 100 % салыс (37) (38) Физикалық шаманың шынайы мәні мен өлшеу нәтижесінің арасындағы айырмашылық аз болса, оны мына формула арқылы өрнектеуге болады: Өлшеу құралдарының сипаттамасы үшін салыстырмалы қателіктердің ерекше тобы болып табылатын өлшеу құралдары- ның келтірілген қателіктерін қолданады, яғни абсолютті қателік- тің қандай да бір нормаланған шамаға қатынасын көрсетеді: А  Q н норм. (39) Нормаланған шама ретінде, мысалы, өлшеудің жоғарғы шегі қолданылады. Метрологияда және техникалық өлшеулерде қолданылатын қателіктерді бағалау формалары әртүрлі. Олар сапалық сипаттама және өлшеу қателігінің сандық бағалауынан тұрады. Қарапайым жағдайда қателіктердің сапалық сипаттамасы олардың детерминирленген немесе схоластикалық сипатын көрсетумен шектеледі. Жүйелі қателіктер үшін қосымша үрдіс (тұрақты, прогрессивті, кезеңдік) көрсетілуі мүмкін, толығырақ мәлімет көрсету керек болған кезінде - қателіктің өзгерісін сипаттайтын функция жазылады. Кездейсоқ қателіктер үшін сапалық сипаттама ықти- малдықтың таралу функциясының аппроксимациясы бола алады. Метрологияда қалыпты таралу (Гаусс таралуы), бір- дей ықтималдықпен, трапеция тәрізді жэне Релей таралуы қабылданған және жиі қолданылады. Кездейсоқ қателіктер ықтимал сипаттағы өлшеу нәтижелері- нің шашырауын туындатады. Өлшеу қатарында нәтижелердің шашырауы - бір шаманы дәлме-дәл өлшеу қатарындағы өлшеу нәтижелерінің кездейсоқ қателiктердiң әсерiнен сәйкес келмеуі. Өлшеу қатарындағы нәтижелердің шашырауының сандық бағасы мынадай бола алады: өлшеу нәтижелерінің өрісі; қателіктің орташа арифметикалық мәні (модуль бойынша); өлшеу нәтижелерінің стандартты ауытқуы немесе қа- теліктің орташа квадраттық мәні (орташа квадраттық ауытқу, экспериментальды орташа квадраттық ауытқу); қателіктің сенімді шекаралары (сенімді шекара немесе сенімді қателік). Өлшеу нәтижелерінің кең ауқымы - өлшеу қатарындағы физикалық шамалардың жеке бір өлшеу нәтижелерінің шашырауының Rn бағасы. Өлшеу нәтижелерінің өрісін (Rn ) мынадай тәуелділіктерден анықтайды: R = X -X (40) n max min мұндағы, Xmax және Xmin - нәтижелердің ең үлкен және ең кіші мәндері. Орташа немесе еркінше таңдалып алынған мәннен ауытқу өрісін (Re ) мынадай тәуелділіктен анықтауға болады: |