диссер Жүнісқадырова. Зерттеуді таырыбы Неке келісім шарты ыты табиаты, мазмны жне тотатылуы
 Скачать 377.21 Kb.
|
|
1.2 Қазақстандағы неке келісімшарты 1995 жылғы 30 тамызда өткізілген Республикалық референдумда қабылданған, қолданыстағы Қазақстан Республикасының Конституциясында неке қатынастарын реттеуге бір ғана бап арналған. Ол адам және азамат деп аталатын екінші бөлімінің 27- бабында көрсетілген. Онда неке және отбасы, ана мен әке және бала мемлекеттің қорғауында болады, балаларына қамқорлық жасау және оларды тәрбиелеу - ата -ананың табиғи құқығы әрі парызы. Кәмелетке толған еңбекке қабілетті балалар еңбекке жарамсыз ата-анасына қамқорлық жасауға міндетті деп айтылған. [7] Мұндай маңызды конституциялық қағидат адам мен қоғамның, отбасы мен мемлекеттің өзара әрекеті процесінде пайда болатын көптеген теориялық мәселелерді шешудің бірден бір шешу жолы. Осылардың біріне отбасылық қатынастарды реттеуге арнайы жасалған отбасы заңы яғни неке және отбасы туралы заңын кіргізе аламыз. Айта кету керек қоғамдағы өмір сүру жағдайының сыртқы өзгерісі тұтас қоғамның және әрбір адамның жеке басының моральдық және этникалық құндылықтарын айқындайтын басымдықтарды құрайды. Қоғамдағы реформалар әр әлеуметтік институттың өзгеруіне себеп болады және неке институты ерекшелік емес. Неке шартының құқықтық табиғаты бүгінгі заң ғылымының ең даулы проблемаларының бірден бірі болып отыр. Неке-отбасылық қатынастарды зерттеуге арналған отандық және шетелдік ғалымдардың еңбектерінде оны дұрыс түсіну қажеттілігі туралы мәселе көп рет көтеріліп, осындай түсіну кезінде пайда болатын қиын жағдайлар, сонымен қатар неке шартының коптеген тұжырымдамалары көрсетілді. Айта кету керек қоғамдағы өмір сүру жағдайының сыртқы өзгерісі тұтас қоғамның және әрбір адамның жеке басының моральдық және этникалық құндылықтарын айқындайтын басымдықтарды құрайды. Қоғамдағы реформалар әр әлеуметтік институттың өзгеруіне себеп болады және неке институты ерекшелік емес. Атап айтқанда, еліміздің тұнғыш Президентінің «Қазақстан-2030: Барлық Қазақстандықтардың өсіп-өркендеуі, қауіпсіздігі және әл-ауқатының артуы» жолдауында неке институтын және отбасын қалай нығайтуға болатындығы туралы мұқият талқылау жасалуы керек екендігі көрсетілген. Егер біз жоғары адамгершілігі бар қоғам болғымыз келсе, біз ерлі-зайыптылардың бір-біріне деген жауапкершілігін одан әрі күшейтуіміз керек, Н.Ә Назарбаев мемлекеттілігіміздің әлсіз жақтарын талқылай отырып, республикамызда орын алып отырған депопуляцияның қауіптілігі туралы айтады. Оның пікірінше, тұрғылықты халықпен ақылдаса отырып, дұрыс шешім қабылдауға немесе кеңестері мен ойларымен бөлісу арқылы, олар отбасы заңнамасына өз үлестерін қосуы керек. Бұл заңда жас отбасылардың мүдделері мен проблемаларына назар аудару қажет.[8] Мұның бәрі отбасы мен некені құқықтық реттеуді жетілдірумен, олардың әрі қарай нығаюы мен дамуы үшін қолайлы заңнамалық жағдайлар жасаумен тығыз байланысты. Қазақстан Республикасындағы құқықтық реформаның жалғасы халықаралық стандартқа сай көптеген жаңалықтарды қамтитын 1998 жылғы 17 желтоқсандағы «Неке және отбасы туралы» Қазақстан Республикасының Заңының қабылдануы болды. Тәуелсіздігімізді алғалы бері біздің қоғамда болып жатқан экономикалық өзгерістер ерлі-зайыптылардың мүліктік қатынастарына қатысты ережелерді айтарлықтай өзгертті. Себебі, бүгінде экономиканың жаңа түрі қалыптасуда. Меншіктің әр түрлі формалары заңды түрде танылып, жеке меншікке түбегейлі әр түрлі көзқарастар көрсетілген, бұрын күтпеген көптеген мүлік нысандары пайда болды. Заң шығарушының позициясы азаматтық және отбасы құқығындағы диспозитивті қағидаттардың мақсатты дамуымен анықталды. Мұның бәрі тұтастай алғанда ерлі-зайыптылардың мүліктік қатынастарының шарттық режимін отбасылық неке туралы заңға енгізуді алып келді, бұл ерлі-зайыптыларға мүліктік қатынастарды өздерінің мүдделеріне негізделген модельге және бірге тұруға оңтайлы жағдай жасауға мүмкіндік берді. Осыған орай Қазақстанда 1998 жылы қабылданған «Неке және отбасы туралы» заңныңда «неке келісімшарты» деген ұғым пайда болды. Неке шарты деп некеге тұратын адамдардың немесе ерлі зайыптылардың некеде тұрғандағы немесе оны бұзған жағдайдағы мүліктік құқықтары мен міндеттерін айқындайтын келісімдері танылады. [9] Неке келісім шарты - бұл біздің қоғам үшін жаңа құбылыс, ол іс жүзінде көп қолданылмайды. Себебі біздің халқымыздың менталитеті үйленуге дейін мүлік мәселелерін шешуді әлі дұрыс деп ойламайды, тіпті бұл мәселе көтерілмейді. Алайда өмірдің өзі бұл келісімнің болашақта көптеген мәселелерді шеше алатындығын көрсетеді. Неке (ерлі-зайыптылық) және отбасы кодексінің 39-бабына сәйкес «егер келісім шарт неке қию (ерлі-зайыпты болу) мемлекеттiк тіркелгенге дейiн жасалған болса, неке шарты неке қию (ерлі-зайыпты болу) мемлекеттiк тiркелген күннен бастап күшiне енедi.» [10] Егер шарт неке қию туралы келісім жасасқанға дейін жасалынған болса, мұндай келісім шартты түрде жасалатын шартты мәміле болып табылады. Бұл неке сәтінен бастап қана күшіне енеді. Некеге дейінгі келісім шартта тек ерлі-зайыптылар ғана арнайы субъектілер бола алатына байланысты, неке болмай қалған жағдайда, арнайы пәндік құрам туралы заңнаманың талабы орындалмайды. Неке келісімшартының субъектілері тек ерлі зайыптылар бола алатындықтан, олар әрекет қабілетті болуы тиіс. Ерлі-зайыптылар мүлікті бөлу туралы істің ережелерін неке шартына енгізуге құқылы. Мысалы, олар, алдын ала белгілі бір жинаған мүліктерінен кімге және қанша өтемақы төленетінін анықтай алады. Мұндай келісім ерлі-зайыптылардың біреуі көп еңбек сіңдірген мүлікті бөлу кезінде екінші жұбайға берілетіндігіне байланысты алаңдаушылықты болдырмауға көмектеседі. Неке шартына байланысты, бір ерекше шектеу бар: неке келісім шарты ерлі-зайыптылардың біреуін қолайсыз жағдайға қалдырмауы керек. Әйтпесе, бұл даулы мәміле құқығы бұзылған жұбайының талабы бойынша жарамсыз болуы мүмкін. еліміздің НЖОК-да неке шартын жасасу мүмкіндігі қолданыстағы заңнамада диспозитивтіліктің таралуын көрсетеді. Ерлі-зайыптылар мінез-құлық нұсқасын таңдау еркіндігіне ие, өздерінің заңды тұлғаларын және субъективті құқықтарын өз қалауы бойынша жүзеге асыра алады. Ерлі-зайыптылар неке шартын жасай алмайтындығына күмән жоқ, бұл жағдайда олардың арасындағы барлық мүліктік қатынастар Қазақстан Республикасының НЖОК-нің 32-38 батарымен императивті (міндетті) нормаларымен реттеледі.. Егер ерлі-зайыптылар неке шартын жасаса, онда олардың арасындағы мүліктік қатынастардың бір бөлігі осы Шартпен реттеледі. Қазақстан Республикасының НЖОК-нің 2 бабына сәйкес, отбасы мемлекеттің қорғауында, сонымен қатар отбасындағы ерлі-зайыптылардың теңдігі және мүгедек отбасы мүшелерінің мүдделерін басым қорғауды қамтамасыз етеді. Әрі қарай, отандық заң ғылымында неке шартын азаматтық-құқықтық шарттардың бір түрі ретінде қарастыру керек пе, әлде бұл ерекше нақты, отбасылық-құқықтық шарт па деген көзқарастың бар екенін атап өтеміз. Егер неке шарты белгілі бір себептен бұзылмаса, ол неке бұзылғанға дейін жарамды. Неке келісім шарты, даулы мәміле тіпті егер ол алдау мен арбаудың әсерінен, зорлық-зомбылықтың, қауіптің немесе қиын жағдайлардың жиынтығының әсерінен жасалса да, жарамсыз мәміле болып табылуы мүмкін. Мысалы, бір әйелді алсақ немесе жүкті әйелді өзінің баласының әкесімен некесін қию үшін некеде болған кездегі бар мүлкінен бас тартып, мәжбүрлі түрде неке келісімшарттын жасасқан болса, бұл жағдайда НЖОК- нің 43 бабына сәйкес ерлi-зайыптылардың бiреуi өте қолайсыз жағдайда қалғанына байланысты сот осындай шартты жарамсыз деп таниды. Осы тұрғыдан алғанда, ерлі-зайыптылардың мүліктік қатынастарын реттеуге арналған Неке шарты азаматтық-құқықтық реттеуден тыс және отбасылық қатынастарды қамтитын, мүліктік қатынастардың ажырамас бөлігі болып табылатын құқықтық реттеудің ерекше саласы ретінде отбасылық құқықтың ерекшеліктерімен байланысты айтарлықтай ерекшелікке ие ерлі - зайыптылар арасында. Кез-келген азаматтық-құқықтық шарттың маңызды белгісі кез-келген келісім-шарт оның қатысушыларының келісімінің нәтижесі болып табылады. Келісім дегеніміз, белгілі болғандай, бір нәрседе өзара келісім деп түсініледі. Келісім, өз кезегінде, бірауыздылық, бірауыздылық, көзқарастардың ортақтығы, яғни.бір нәрсе туралы ойлар. Келісім-бір-біріне қосылу екі дауыс, екі ой . Кез-келген келісім, ол кімнің және қандай жағдайда жасалғанына қарамастан, әрқашан оның қатысушыларының еркін және тәуелсіз ерік- жігерінің көрінісі болады. Тараптардың ерік-жігері, өз кезегінде, шарттық қатынастарға кіру мәселелері бойынша, сондай-ақ келісімшарттың барлық маңызды, әдеттегі және кездейсоқ шарттары бойынша осы тараптардың келісіміне қол жеткізетін құрал болып табылады. азаматтық-құқықтық сипаты және негіздер мен тәртіп бойынша жүзеге асырылатындығы туралы оны өзгерту және бұзу ҚР АК-де және ҚР НЖОК 42-бабының 2-тармағында корсетілген. Неке шарты әрқашан оны жасасқан адамдар үшін азаматтық құқықтардың және (немесе) міндеттердің туындау, өзгеру немесе тоқтатылу көзі болып табылады. Сонымен қатар, ҚР НЖОК-нің 5-бабында отбасылық заңнамамен реттелмеген қатынастарға азаматтық заңнама қолданылады, өйткені бұл отбасылық қатынастардың мәніне қайшы келмейді . Осылайша, жоғарыда айтылғандар құқықтық табиғат тұрғысынан неке шарты азаматтық-құқықтық болып табылады, сондықтан оны отбасылық құқықтың арнайы шарты ретінде қарастыруға болмайды деген қорытындыға әкеледі. Бұл, ең алдымен, неке шартын реттейтін жалпы ережелер ҚР Азаматтық кодексінде қамтылуына байланысты. Сонымен қатар, ерлі - зайыптылардың ортақ мүлкіне қатысты ерекше отбасылық келісімдер, ал ерлі-зайыптылардың бөлек мүлкіне қатысты қарапайым азаматтық шарттар неліктен қолданылуы керек екенін түсіндіру мүмкін емес сияқты. Сонымен қатар, ерлі - зайыптылардың ортақ мүлкіне қатысты ерекше отбасылық келісімдер, ал ерлі-зайыптылардың бөлек мүлкіне қатысты қарапайым азаматтық шарттар неліктен қолданылуы керек екенін түсіндіру мүмкін емес сияқты. Қолданыстағы заңнаманың нормаларын талдау неке шарты азаматтық міндеттемелер арасында ерекше орын алады және ерлі-зайыптылар мүлкінің құқықтық режимін белгілеуге немесе өзгертуге бағытталған шарттарды біріктіретін азаматтық-құқықтық шарттардың жеке түрі ретінде қарастырылуы керек деген қорытындыға әкеледі. Р. Давид Францияның Азаматтық кодексінде неке режимі институтының бекітілуін атады[28] (ерлі- зайыптылардың мүліктік режимі). Жақында ерлі-зайыптыларға тиесілі мүлікке қатысты қатынастарды құқықтық реттеуде айтарлықтай өзгерістер болды. Қазақстан қоғамының қазіргі даму деңгейі, нарықтық қатынастардың болуы, халықаралық қауымдастыққа бірігу отандық заңнаманы, оның ішінде неке мен отбасын түбегейлі өзгертуді талап етті. Бұл Қазақстан Республикасының қолданыстағы Неке және Отбасы кодексінде (бұдан әрі – ҚР-ның НЖОК) көрініс тапты, оның ережелері Қазақстан тарихында алғаш рет ерлі- зайыптылардың мүліктік режимі тұжырымдамасын заңды түрде бекітіп, сонымен бірге шарттық режимді заңды түрде енгізді[29]. Неке шарты институтының заңға енгізілуімен ерлі-зайыптылар арасындағы сот процестерінің саны көбейгені туралы даулар жүріп жатыр. Керісінше, неке келісім шарты көптеген мәселелерді тараптардың келісімі бойынша, сотқа жүгінбей-ақ шешуге мүмкіндік береді. Бүгінгі таңда мүлікті жоғалту қаупі үлкен екені баршамызға мәлім. Егер бұрын ажырасуға байланысты адам пәтер алуға немесе ата-анасына оралуға мүмкіндігі болса, бүгінде бұл мүлдем басқа жағдай. Неке келісім шарты бұл болашағын ойлайтын азаматтар үшін үлкен жауапкершілік. Уақыт өзгерген сайын дәстүр де, халықтың көзқарасы да өзгереді. Неке келісім шарт жасасу болашақ ерлі-зайыптылар арасындағы қарым-қатынастардың өркениетті нысаны болып табылады. Ересектер некеге тұрар алдында, олардың некелері бұзылған жағдайда, жанжал деңгейіне түспейтіндігімен алдын ала келісіп алады. Осылайша керексіз жанжалдан және бос уақыттың кетуінен өздерін сақтайды. 2 НЕКЕ КЕЛІСІМ ШАРТЫ ЕРЛІ-ЗАЙЫПТЫЛАРДЫҢ НЕКЕ ТҮЙІНДЕРІН НЫҒАЙТАТЫН ҚҰРАЛ РЕТІНДЕ 2.1 Неке келісім шарты бойынша ерлі-зайыптылардың өзара жауапкершілігі Неке келісім шарты екі тараптың келісімі деп айтсақ болады, сондықтан кез келген шартқа қойылатын міндеттер сынды оның құқықтық негізі сақталуы тисі. Әрине Неке және отбасы кодексіне сәйкес нормалар сақталғанымен екі тараптың міндеттері жіті тармақталып жазылмайды. Неліктен? Екі тарап өзара өз еріктерімен бір-біріне міндеттерді қоя алады, заңды нормаларға сәйкес келген жағдайда. Кодекске сәйкес екі тараптың жауапкершілігіне: қойылған міндеттерді атқармағаны үшін жауапты болу, міндеттерді орындау және оның жүзеге асырылуын реттеу сынды пунктері жатады. Келісім шартты жасаған кезде екі тарап бір-біріне қойылатын міндеттерді талқыламауға тырысады, ашып айтсақ оны талқылаудан қашқақтайды. Сондықтан ортақ жауапкершілікке келгенде талқыламау салдарынан бір-біріне деген сенімсіздік туындайды. Осының салдарынан өз құқықтарының бұзылуына жол береді. Даудама жағдайында екі тарап міндеттерді атқару ережелеріне сүйенеді, алайда атаулы ережелер неке келісімінде көрсетілген іс-шараларды толықтай қанағаттандыра алмайды және оның мәнін жоғалтады. "Ерлі-зайыптылардың меншігінің құқықтық қатынастары "ұғымы меншіктің құқықтық қатынастарына қарағанда неке қатынастарының кең спектрін қамтитынын атап өткен жөн. Ерлі-зайыптылардың қатынастарын реттейтін құқықтық нормалар ерлі-зайыптыларға тиесілі барлық мүлікке, соның ішінде мүліктік құқықтарға "меншік" ұғымын шартты түрде қолданады. Азаматтық-құқықтық нормалар негізінде жасаған шарттар екі тарапқа белгілі бір міндеттердің атқарылуын жүктейді және оның орындалуын қадағалайды. Неке келісімінде азаматтық-құқықтық жауапкершілікті қатаң түрде орындалуын қадағаламайды, себебі неке келісімінің басты мақсаты отбасыны сақтап қалу, екі тараптың ортақ келісімге келуін мақсат тұту. Екі тараптың жауапкершілік ережелері неке келісімінің мазмұнына сәйкес болады. Ажырасу процесі кезінде міндеттердің орындалу мерзімі, әдістері мен жүргізілу шарттары ережеде толыққанды жазылу тиіс. Неке келісімінде сіздің азаматтық құқығыңыздың сақталуын қамтамасыз ететін басты талап – шарттар орындалмаған немесе мүлдем бейтарап күйде қалған жағдайда оны бүге-шүгесіне дейін толыққанды қадағалайтын ережелердің болуында. Неке келісімінің заңды күші болмайтынын ескере отырып ерлі-зайыптылар бір-біріне жүктейтін міндеттердің орынды болуын қадағалауы шарт. Ол келесідей жағдайлар: біріншіден, неке келісімін жасау некелесудің басты міндеті емес, керісінше некелесу кезінде екі тараптың шартқа отыру арқылы оған заңды күшін береді. Шартта көрсетілген міндеттер мен талаптар екі тараптың еріктеріне сай тағайындалады. Екіншіден, неке келісім шартын күштеп жасауға болмайды, себебі заң алдында некеге отыру шарт есебінде қабылданбайды. Үшіншіден, неке шарты азаматтық-құқықтық келісім есебінде қарастырылады. Яғнии неке шартының ешқандай заңды күші болмағанымен заңды түрде қиылған неке бұзылмайды. Алайда заңды түрде тіркелген неке бұзылған жағдайда неке келісімі де өз күшін жояды. Ажырасқан жағдайда екі тараптың меншікке иелік ету құқықтары талқыланады. Ол сот шешімімен анықталады. Сондықтан неке бұзылған жағдайда неке келісімінде көрсетілген шарттардың орындалуын сақтау мақсатында толыққанды зерттеу жүргізіп кәсіби білікті мамандармен кеңескен жөн. Неке келісім шарты азаматтың жеке құқығын қорғай алмайды, мәселен алименты төлеуді талап ету, қаржылай көмек көрсету, белгілі бір талаптарды орындамаған жағдайда материалды шығынды өтеу, т.б. Сондықтан неке келісімінде әр құнды заттың құқықтық режимі белгіленуі тиіс. Сонда ажырасу кезінде атаулы құқықтың күші сақталады және заңды негізі болады. Жауапкершілікке тартуға мүмкіндік туады. Неке келісім шарты ажырасу кезінде бейбіт түрде мал мүлікті бөлісу құралы есебінде пайдалы болып саналады. Сондықтан оның мерзімі, құралы, әрбір элементін нақтылап жазу маңызды. Мәселен, ерлі-зайыптының біреуіне материалдық қаржы көзі саналатын заты, мәселен көлік немесе үйдегі ыдыс не кез келген зат отбасына қаржылай көмек беріп отырған жағдайда, мақсатты немесе бейтарап күйде мал мүлікті шағу, істен шығару сынды іс-әрекеттер болса заңды түрде айыпты тұлға жауапкершілікке тартылады. Неке келісімінде әр детальды анық әрі нақты жазудың басты себебі де міне осында. Келісім шартта кез келген тараптың бірі атаулы міндеттерді орындамаса немесе орындаудан бас тартса Қазақстан Республикасының азаматтық заңына сәйкес жауапкершілікке тартылады. Неке келісімі әр жұптың өзіне тән қырларымен ерекшеленеді, сондықтан онда қарастыратын детальдар өте көп. Меншіктік жауапкершілік жөнінде келісім шартта көрсетілген жағдайда және міндеттер мен талаптар уақтылы орындалып отырса неке келісімі тиімді рәсімделген деген сөз. Қойылған міндеттер көрсетілген мерзімде орындалып отыруы тиіс. Неке келісімінде тараптардың міндеттері айқын жазылмаса онда заңды түрде жауапкершілікке тарту мүмкіндігі төмендейді. Шығынды өтеу сынды дәстүрлі әдістер бұл ретте жұмыс істемейді. Тараптың біріне тиесілі мал мүлкі уақтылы берілмесе, екі тараптың ортақ жауапкершілік міндеттері орындалмаса немесе оны атқарудан жалтараса сотқа өтініш беруге болады. Сот арқылы моральдық шығынды немесе заттың шығынын материалды түрде өтеуге болады. Келісім шарт жасасқанда ерлі зайыптылар мүлікке жартылай, ортақ, бөлек түрде иелік етуге құқылы. Үшінші тарап бар болған жағдайда, мал мүлікке иелік ету ерлі-зайыптыға жартылай немес жеке түрде болса «сырттай» келген қаржыға алынған мал мүлік ескерусіз қалмайды және мұрагерлікке өтпейді. Неке келісімі арқылы заңсыз түрде мал мүлік жинауға, міндеттерден жалтарауға мүмкіндік жоқ, себебі атаулы құжаттың заңды күші жоқ. Бұл несие алған және уақтылы өтей алмаған тараптарға қатысты. Заңсыз түрде жиналған мал мүлік ешкімнің иелігіне жатпайды, мемлекеттік иелікке өткізіледі. Ерлі-зайыптылардың қарызы ортақ және бөлек жеке болып келеді. Жеке басының қарызына жатады: зиян тигізетін әдістер, алименттік міндеттеме, еңбек қарым-қатынасына қатысты міндеттемелер, некелескенге дейінгі тараптың бірі мойнына алған жауапкершілік, жеке мүддені қанағаттандыру үшін алынған несиелер. Жалпы ортақ қарыздарға: екі тарап та қарызгер болған жағдайда, мәселен ипотекаға алынған үй немесе көлік, меншік; несиеге алынған мал мүлікке зиян тигізілген жағдайда, отбасының мүддесіне екі тараптың бірі қарыз алуды мойнына жүктесе, отбасының қажеттілігіне толықтай қаржы жұмсалса, мәселен, отбасында бала аяқ асты ауруға шалдығып ем-дом жасалу үшін алынған қарыз, ортақ мүлік, балаларының тигізген зиянды өтеу мақсатында шығынды жабуға берілген қарыз, т.б. Келісім шартында некелескен кезде қандай қарыздар жеке және ортақ екендігін алдын ала шешіп, бөліп қарастырып, жан-жақты зерттеуді қажет етеді. Несие немесе қарызды алған тарапқа сол міндетті орындау жүктеледі, әрі шарт орындалмаған жағдайда заң алдында жауапкершілікке тартылады. Несие жинақтаушылар алдымен жауапқа тартылғанның мүлігінен бастайды. Егер мал мүліктің құны алған қарызды жаппаса онда ерлі-зайыптының ортақ мүлкінен тәркілеу расталған. Сондай-ақ ортақ мүліктің жартысымен қарызды жабуға жұмсау ерлі-зайыптының өз еркінде. Даудама немесе түсініспеушілік, заң бұзушылық факторлары анықталса сотқа жүгінуге негіз бар. Ортақ қарызды ерлі-зайыпты бірге өтеуі тиіс. Алдымен олардың ортақ мүлкі тәркіленеді, ондай жағдай қарастырылмаған жағдайда әр қайсысы жеке дара бөліп төлейтін болады. Несие жинақтаушының толыққанды құқығы бар. Сондай-ақ кредитор ерлі-зайыптының бірі қарызды өтеуге қаржысы жетпесе екінші тараптың мүлкінен сұрау салуына рұқсат беріледі. Заңды түрде рұқсат алған. Егер ерлі-зайыптылардың мүлкі заңсыз түрде немесе заң бұзушылық факторлары анықталған жағдайда иелігіндегі мүлкінен толықтай айырылады. Сонымен қатар ерлі-зайыптының біреуі некеге дейін иелік еткен мүлкінің бөлігін сақтап қалу үшін сотқа шағымданып өтініш тапсыру керек. Олар оларды пайдаланған жұбайының меншігі ретінде танылады. Оларға, атап айтқанда, жеке гигиена заттарын, зергерлік бұйымдарды және ерлі-зайыптылардың жеке қажеттіліктеріне қызмет ететін басқа да заттарды жатқызуға болады. Бұл тізімнен тек зергерлік бұйымдар мен басқа да сәнді заттар ерекшеленеді. Бұл заттар оларды пайдаланған жұбайдың меншігі деп танылмайды, керісінше ерлі-зайыптылардың ортақ мүлкінің құрамына енгізілуге жатады. Сонымен бірге, заңнамада сәнді тауарлар деп нені түсіну керек екендігі анықталмаған, атап айтқанда мүліктің осы түрін бөлуге мүмкіндік беретін критерийлер анықталмаған. Бұл жағдай, ең алдымен, сәнді тауарлар бүкіл қоғамның және әр отбасының өмір сүру деңгейімен тығыз байланысты салыстырмалы ұғым екендігімен түсіндіріледі. Сот тәжірибесін талдау көрсеткендей, сәнді заттар көбінесе ерлі-зайыптылардың ең құнды заттарын қамтиды: қымбат жүннен жасалған киім немесе киім, жеке тапсырыс бойынша танымал дизайнерлер жасаған және т. б. Қазіргі жағдайда ерлі-зайыптылар арасындағы белгілі бір жеке заттарды сән-салтанатқа жатқызу мәселесі бойынша дауды істің нақты жағдайлары мен отбасының кірістерін ескере отырып сот шешеді. Бір жағдайда, сот, мысалы, әйелдің аққұба терісін сәнді зат (демек, ерлі - зайыптылардың бірлескен меншігі), ал екінші жағдайда, ерлі - зайыптылардың табыс деңгейіне сүйене отырып, қарапайым нәрсе деп тануы мүмкін.Жеке пайдалану (ерлі- зайыптылардың жеке меншігі). Бұл ретте сот даулы заттардың құны мен сапалық сипаттамаларын айқындау мақсатында сараптама тағайындауы мүмкін. Жоғарыда айтылғандар отбасылық заңнамада ерлі-зайыптылардың жалпы қаражаты есебінен неке кезінде сатып алынған сәнді тауарлар ұғымының нақты анықтамасының болмауы, оларға қатысты ҚР – ның НЖОК нің 35-бабының тікелей нұсқауы бойынша, құқық қолдану қызметін, оның ішінде неке шарттарын жасасу кезінде де жүзеге асырады. Осыған сүйене отырып, құқықтық реттеуді жетілдіру мақсатында ҚР – ның НЖОК нің 35-бабының сәнді тауарлардың заңды анықтамасын енгізу яғни төмендегідей абзацпен толықтыруды ұсынылады: "Сәнді заттар-бұл ерлі-зайыптылардың ең құнды заттары, оларды сатып алу белгілі бір отбасының орташа өмір сүру деңгейінен асатын, қажетті заттарға жатпайтын шығындармен байланысты". Бұдан әрі айта кету керек, жұбайының жеке мүлкіне, егер олар жеке пайдалану критерийіне тән болмаса және қажет болған жағдайда бұл заттар отбасының барлық мүшелерінің қажеттіліктеріне қызмет ете алатын болса, тек біреуі қолданған заттарды (музыка орталығы, бейнекамера, автомобиль, тігін машинасы және т.б.) жатқызуға болмайды. Неке келісім шартының пайда болуымен отандық заңнамада бірқатар өзгерістер енгізіліп, тиісті нормалар қабылданды, яғни екі тараптың құқығын қорғайтын шарттары қарастырылды. Қарыз жинақтаушылар, яки кредиторлар неке келісім шартының бар екендігін білуі шарт, оның мазмұнымен таныс болуы керек. Мүлік кімнің атында, қаншалықты мөлшерде толыққанды ақпараттандырылуы тиіс. Ерлі-зайыптылар несие жинақтаушыны неке келісімінің мерзімін, енгізілген өзгерістер мен толықтырулар, ажырасу процесі турасында хабардар етуі маңызды. Бұл кредитор алдындағы ерлі-зайыптылардың жауапкершілігі. Егер ерлі-зайыптар жұбы кредиторды мүлікке иелік ету шартына енгізілген өзгерістер жайында хабар бермесе, кредитор бәрібір өзіне тиесілі қарызын алуға құқылы. Яғни ортақ мүліктен ұсталады, алайда бірінші тарап екіншінің мүлік пайызын өтеуі тиіс. Неке келісімі өзгертілген, толықтырылған немесе бұзылған жағдайда ондағы шарттар кредиторлардың көңілінен шықпаған жағдайда сотқа жүгінуге құқылы. Ол үшін кредитор нақты фактілерді ұсыну қажет. Қазіргі таңда ерлі-зайыптылар мұрасы, мүлікке иелік ету құқығы екі топқа жіктеледі: жеке дара иелік ету, ортақ мүлік. Шет елдерінде атаулы иелік етудің бірнеше түрі бар, кейбіреуі тіпті әр түрінен құралған, «ассорти» іспеттес. Оның ішінде кеңінен таралған түрі әр тарапқа тиесілі мүлік бөлігі. Ұлыбритания, Германия, АҚШ-тың көптеген штаттарында және т.б өркениетті елдерде меншікті бөліп иелік ету кеңінен тараған. Ортақ мүлік түрі Франция, Испания, Латын америкасының көптеген мемлекеттеріне тиесілі. Мал мүлік ортақ болғанымен оның басым бөлігі күйеуге жүктеледі. Германиядағы неке келісімі туралы қызық мақаланы зерттеу барысында кездестіріп қалдым. Ол «Партнер» ақпараттық порталының әлеумет айдарында жарияланған. [11] Мақала авторы адвокат Вадим Кримханд. Енді мақаланың өзіне тоқталсақ. Автордың мәлімдеуінше атаулы мақаланы жазуға клиенттерінің көптеген өтініштері негізі болды. Тақырып тың әрі өзекті. Әрине меншіктік құқық кез келген адам үшін маңызды рөл ойнайды. Германияда азаматтардың құқығы мен міндеттерін реттейтін нормативті актілерге Конституция, Азаматтық және Неке мен отбасы кодексі жатады. Неке келісім шарты ерлі-зайыптылардың меншігін реттейтін құжат болып саналады. Некеге дейінгі, неке кезіндегі және ажырасқандағы меншікті иелену, оны басқару сынды ережелерден құралады. Ерлі-зайыптылар ажырасқанда ең алдымен ортақ меншік заттары бөліске түседі. Сот ерлі- зайыптылардың некенің нақты ыдырауынан, олардың әрқайсысының жеке меншігінен туындаған бөлек тұру кезеңінде алған мүлкін тануға құқылы және міндетті емес. Сонымен қатар, ерлі-зайыптылардың мүлікті сатып алу көзі осы кезеңде жеке қаражат емес, олардың ортақ болуы мүмкін. Өзге сипаттағы мән-жайлардан (оқу, Қарулы Күштерде қызмет ету, ұзақ іссапар) туындаған ерлі-зайыптылардың бөлек тұруы ерлі-зайыптылар некеде сатып алған мүліктің ортақтығы қағидатына әсер ете алмайды. Ортақ меншік дегеніміз не? Германияның заңы бойынша екі жақты келісім негізінде иеленген заттар ортақ меншік болып саналады: жер, үй, көлік, техника, жиҺаз, т.б. Неке келісімі негізінде некелескенде алынған кез келген зат ортақ меншікке айналады және оның заңды күші бар. Меншікті иелік ету ережелері жасалады, мерзімі көрсетіледі. Яғни ортақ мүлік екі тарапқа тең 50 пайыздан беріледі. Неке келісім шартының негізінде заңды күші бар ережені өзгертуге мүмкіндік бар. Меншікті ортақ, бөліп, аралас басқаруға болады. Бұл тарапта екі жақты келісім керек. Басты шарт – жазбаша түрде толтырылып нотариалды түрде рәсімделеді. Германия азаматтары біздің отанымыздағыдай неке келісім шартын некеге дейін, некесін қиғанда жасауға құқылы. Ерлі-зайыптының некесі заңды түрде тіркелген күннен бастап неке келісім шарты күшіне енеді. Некесін қиған ерлі-зайыптының арасындағы келісім шарт күшіне енеді нотариалды рәсімделуден кейін. Нотариус бұл тарапта үшінші жақ, куәгер есебінде саналады. Неке келісім шарты екі жақтың келісімімен белгілі бір мерзімге және нақты жағдайларға дейін орындалады. Неке келісіміне өзгерістер мен толықтырулар енгізуге болады, сондай-ақ қойылған талаптар орындалмаса келісім шартты бұзуға болады. Германияның азаматтық кодексіне сәйкес тараптардың бірі сотқа шағымдануға құқылы, екі тараптың ортақ келісімі негізінде жасалады. Неке келісім шартын бұзу жазбаша түрде нотариустың куәландыруымен іске асады. Неке бұзылған жағдайда неке келісім шарты да өз күшін жояды, тек ажырасу процесі кезінде қойылатын талаптар жазылмаған жағдайда. Неке келісім шартының бұзылатындығы туралы ерлі-зайыптылар алдын ала өзінің кредиторларын хабардар ету керек, егер қарыздары бар болған жағдайда. Неке келісіміне қатысты отандық және шетелдік заңнамаларды салыстырып көрдік. Қазіргі таңда неке келісімі Батыс Еуропа, Америка, Канада елдерінде кеңінен таралған. Оның танымалдылығының бір себебі – феминизмнің өршуі, әйелдердің өз құқығын басым қорғауында. Неке келісімін негізінде қалталы азаматтар, жұлдыздар, әншілер, кәсіпкерлер, саясаткерлер орнатады. Отандық және шетелдік келісім шарттың заңнамаларын салыстыра отырып басты ерекшеліктерін байқадық: 1. Отандық келісім шарты некеге дейін және неке кезінде жасалады, алайда заңды күшіне тек неке заңды түрде қиылғанда ғана енеді. Еуропаның батыс аймағындағы және АҚШ елдерінде неке қиылғанда ғана неке келісім шарты жасалады. 2. Тәжірибеде неке келісім шарты құпияда жасалады, ол азаматтық заңнамамен және нотариат туралы заңнамалардың нормаларымен расталады. Шет елдерінде неке келісімі ашық түрде, жеке азаматтың өзіне қатысты ісі болып саналады. Менталитеттің әр түрлілігі байқалады осыдан. Кәсіпкерлер неке келісімін жиі орнатады, мал мүлік меншігі неке қиылғанда бірден анықталып екі жақтың келісімімен жасалады. Францияда ерлі-зайыптының бірі некелесу кезінде немесе кейін кәсіпкерлікпен айналысатын болса неке келісімі жасалған сәтте санкциялар қойылып, сауда реестріне қатысты регламенттермен алдын алу жолдары жасалады. 3. Отандық неке келісім шарты тек отбасы мүлкіне қатысты, алайда өзара қарым-қатынасқа, бала тәрбиесі мен меншігіне, ерлі-зайыптылардың жеке басының құқығына еш қатысы жоқ. Яғни өмірдің жан-жақты құбылыстарын қамтымайды. Ал шет елде неке келісім шартында ерлі-зайыптының барлық құқықтары, өзара қарым-қатынасы толықтай қамтылады. Тіпті ажырасу кезінде бала тәрбиесі, қарым-қатынас түрі қандай болатындығын қамтиды. Шет еліндегі неке келісімі ажырасу, ұрыс-керіс кезінде ерлі-зайыптылардың құқығын қорғау құжаты ретінде қарастырылады. АҚШ-ғы неке келісім шарты бостандыққа ие. Тек ерлі-зайыптылардың мал мүлік иелену құқығынан басқа өзара қарым-қатынасына қатысты мәселелерді қамтиды. Заңды күші бар. Сондай мысалдың біріне атақты музыкант, әнші Майкл Джексонның неке келісім шарты дәлел болады. Ол өзінің жары Деббимен неке келісіміне отырғанда, босанғаннан кейін балаға 1,25 миллион доллар көлемінде сыйақы беруі тиіс еді. Сондай-ақ жыл сайын жұбайының шотына 280 мың доллар құюы тиіс.[12] Өз кезегінде Джексон ажырасқан жағдайда баланың әкесімен қалуын талап етті. Неке келісім шарты негізінде анасы баласын көріп тұруына жол жоқ. 4. Отандық келісім шарты бойынша ерлі-зайыптылардың ортақ шешімімен неке келісім шартын өзгертуге құқылы. Ал Батыс Еуропа мен АҚШ-тың көптеген штаттарында неке келісіміне өзгерістер мен толықтырулар некелесудің алдында тағайындалса, некелесуден кейін өзгерістер тек соттың шешімі бойынша енгізіледі. Әр елде әр түрлі процесте жүргізіледі. Франция, Италия, Германияда белгілі бір заңды нормаларға сүйене отырып жасалады, егер неке келісімінде қандай да бір ауытқулар болса заңсыз саналып күшін жояды. Шет елде неке келісімін сауатты заңгер жазады, кейбір елдерде нотариаттың компетенциясына тиесілі. Неке келісім шартының басты шарты жазба күйінде орындалуы. Ерлі-зайыптылар неке келісім шартының куәлігін алады, некесін ресми түрде қиғанда осы құжатты тапсырады. Италияда атаулы құжат жергілікті билік органында тіркелуі шарт, мал мүлікке қатысты келісім шарт жергілікті жерді иелену органдарына тапсырылады. Сала бойынша жіктеледі. Неке куәлігінде неке келісім шартының жасалғаны немесе жасламағаны туралы ақпарат жазылады. Неке келісімінің заңды күші некелескен күннен бастап іске асады. Ағылшын-саксон елдерінде ондай талаптар қойылмайды, тек жазбаша күйде тапсырылып, үшінші беттің куәгерледің қолдары қойылса жеткілікті, яки неке қию процесіне ұқсас. Бұл елдерде де некеге дейінгі және некеден кейінгі келісім шартты жасау құқығы бар. Ол неке ресми түрде қиылғанда күшіне енеді. Неке келісім шарты соттың бекітілуімен құқылы болады. Сот оны толықтай және жартылай өзгертуге құқығы бар. Сондықтан даудама жағдайда келісім шартта қарастырылған барлық талаптар заңды түрде орындалатынына толық кепілдік жоқ, сот тіпті келісім шартты заңды құқығынан айыруы мүмкін. Әр елде бұл институттың өз ерекшелігі бар. Қазіргі заман талаптарына сай ерлі-зайыптыларға неке келісім шартының алуан түрі ұсынылады. Мәселен Франция азаматтары мал мүлік заңы төрт түрлі режимін ұсынады: ортақ мүлік, неке қиылған мезеттен бастап ерлі-зайыптының жинаған мүлкі ортақ, әр түрлі мөлшерде меншікке ие болу, ажырасқаннан кейін әр тарап өзіне тиесілі меншігін алу құқығы. Сондай-ақ шет елдік заңдылықтарында ортақ мүлікті басқару ережелері де тағайындалған. Мәселен, ерлі-зайыптылар мал мүлікті ортақ иеленеді, барлық мүлікке қатысты құжаттарға келісім жүргізіп ортақ шешіммен қол қояды. Бір-бірінің орнына шешім қабылдауға құқылы, егер екі тарап бір-бірімен алдын ала келіскен болса. Мүлікті бірге немесе бөлек басқаруға құқылы. Неке келісім шартының таралуы заңды түрде шектеледі. Ар-ұяттан озбау, азаматтық және отбасы құқығын бұзбауы шарт. Неке келісімінде көрсетілген ережелер ерлі-зайыптының жеке бас бостандығы мен құқығын шектемеу керек, таңдау, кәсібіне қатысты. Сондай-ақ еуропа елдерінің көбінде бір-біріне адал болу, көмектесу, қолдау көрсету, баланы тәрбиелеу сынды жеке басының құқығы мен міндеттерін орындау ережелері олардың құқығын шектемеу керек. Америкалық заңнамада некеге дейінгі неке келісім шартында әр түрлі қарым-қатынастар баяндалып, талаптары мен міндеттері көрсетіледі. Оған мысал келтірсек, голливудтың атақты актерлары Майкл Дуглас пен Кэтрин Зета-Джонстың жұлдызды некесі қиылғанда неке контрактісі жасалды. Ерлі-зайыптылар, әсіресе күйеу жігіт қарсыласқанымен жұбайының талаптарын орындауға мойынсынды. Ажырасқан жағдайда Майкл әйеліне некеде тұрған әр жылына 1 миллион доллар, ал көзіне шөп салғандығы анықталса 5 миллион доллар көлемінде айыппұл төлейтін болады. Компенсация ретінде Кэтрин тойға жиналған сыйлықтардың құны орта есеппен 12 мың долларды құрады, осы сумманы ажырасқан жағдайда күйеуіне берілетіндігін атап өткен. Махаббат пен ақыл есебі осылай неке келісім арқылы көрініс алған. Неке келісім шарты күрделі, индивидуалды, жан-жақты, жауапкершілікті талап ететін заңды құжат. Білікті маманның көмегімен құрастырылады. Тәжірибеде болған келесі мәселені талқылайық. 2017 жылдың 20 қарашасында Алматы қаласы №2 Әуезов аудандық сотында №7540-17-00-2/8528 ісі қаралды. Атаулы істе ортақ мүлікке қатысты даудама қарастырылды. Некедегі әйелі Ибраимова Ш.А. күйеуі Тірібосын М.Т. атына сотқа шағым жазды, оның басты себебі соттан өз иелігіндегі пәтерді ортақ мүлік тізімінен алып тастауды сұрады. Отырысқа күйеуі қатыспады. Келмейтіндігі және қандай да себептердің бар болғандығын сотты ескертпеді. Сондықтан сот өз тарапында құқықтық нормаларды сақтай отырып оның қатысуынсыз шешім қабылдады. ҚР АҚК 4 тарауындағы 196 бабына сәйкес. Сот толықтай ұсынылған мәліметтермен таныса отырып, ҚР АҚК 224 бабына сәйкес заңды құқығын орындады. Зерттеу жұмыстары толыққанды жүргізіліп, фактілер анықталып бағаланды, атаулы іске қандай заңнама қолдану қажеттілігі анықталды. Сондықтан сот өкілі өтініш берушінің талаптарын растады. ҚР АҚК 72 бабына сәйкес екі тарап өзінің талаптарына сүйене отырып нақты фактілер мен пікірін білдіруге құқылы. Ол сот белгілеген мерзімде орындалады. ҚР АҚК 16 бабына сәйкес ұсынылған дәлелдемелер сотпен танысытырылып тексеріледі, сот өкілі ар-ұяты мен мемлекет қабылдаған заңнамаларға сүйеніп жұмыс жасайды. Зерттеу нәтижесінде ерлі-зайыптылар 2010 жылдың 3 тамызында заңды түрде некелерін қиған, Алматы қаласы Түрксіб ауданының АХАЖ бөліміндегі №980 жазбасы негізінде. 2014 жылдың 2 қазанында Алматы қаласы №2 Әуезов аудандық сотында некелері бұзылды. Ажырасу процесінде мүлікке қатысты даудамалар болмады. Некелеспес бұрын шағымданушы жұбай Ибраимованың Ш.А. 2005 жылдың 9 наурызында сатып алған меншігі 2 бөлмелі пәтер бар болатын. Неке қиылғаннан кейін шағымданушы 2011 жылдың 7 сәуірінде атаулы меншігі сатып одан алған қаржысына 8 468 000 теңгені банк депозитін ашып салған. Оны банк түбіртегі дәлелдейді. Некеде болғанда шағымданушының әпкесі оған 2011 жылдың 3 қазанында Алматы қаласының шетінде орналасқан жерін сыйға тартқан, ол туралы 03.10.2011 жылдың №9714 жазбасы растайды. 2012 жылдың 13 маусымда шағымданушы атаулы жерді сатып 8 195 000 тг көлемінде қаржы алды. 8 күн өткен соң атаулы қаржыға шағымданушы Алматы қаласындағы 6 ықшам ауданында орналасқан екі пәтерлі үйді сатып алды. Күйеуі Тірібосын М.Т. келісімімен. Атаулы үйді сатып алу үшін жетіспейтін қаржыны өтеу үшін шағымданушы өз депозитінен 1 341 000 тг шешіп қосты. Депозитте сақталған қаржы некелеспес бұрын жинақталып жұмсалған. Сондай-ақ сатылған қала сыртындағы аймақтық жер шағымданушының өз меншігі болып саналады. Нотариалды қызмет көрсету үшін үйді сату және сатып алу процесінде егер ерлі-зайыптылар некеде тұрған болса бір-бірінің рұқсатынсыз атаулы процестерді жасай алмайды. Жеке және ортақ мүлік туралы ережелер мен қағидалар неке келісімінде көрсетілуі қажет. Нотариус неке куәлігін тексеріп өтінішке куәліктің мәліментін жазып толтырады, куәліктің берілген уақыты, мекен-жайы, қай органның берілгені көрсетіледі. Егер ерлі-зайыптының бірі шетелдік азамат болған жағдайда нотариус атаулы куәлікті растай алмайды. ҚР «Шетелдік азаматтардың құқықтық ережелерінің» 9 бабы, ҚР Жер кодексінің 23 бабына сәйкес. Неке келісім бар болған жағдайда онда ерлі-зайыптылардың бөліп иелік ету шарты болмаса расталмайды. Ерлі-зайыптылар ажырасқан жағдайда ҚР Жоғарғы сотының 2000 жылдың 28 сәуіріндегі некені бұзу процесінде заңнамаларды қолдану қаулысына сәйкес ортақ мүлікті бөліске салу мәселесі қарастырылады. Егер тараптың бірі отбасының мақсатына тиісті жұмсалмаса, жұбайының рұқсатынсыз жұмсалған жағдайда сот шешімі бойынша шығын өтеледі. ҚР Кодексінің 38 бабы 3 тармағына сәйкес жауапкершілікке тартылады. Неке бұзылған жағдайда некелесу кезінде жиналған ортақ мүлік қана бөліске түседі ҚР Отбасы және неке кодексінің 35 бабы 2 тармағына сәйкес. Сондықтан атаулы іс бойынша жауап берушінің мүлікке қатысты ешқандай өтініші мен арызы болмағандықтан жұбайының жеке меншігі өз иелігінде сақталады. Яғни Ибраимова Ш.А. өтініші толыққанды расталады. Қазіргі таңда ерлі-зайыпты жұбы әр түрлі келісімдерге отыра алады. Келісім шартқа отыру неке келісімімен анықталады, мүлікке қатысты мәселелер қамтылған жағдайда. Сол себепті заман ағымына сай көптеген жас жұбайлар мүлікке иелік ету мақсатында неке келісімін жасасады. Қазақстан Республикасының 2011 жылғы 26 желтоқсандағы № 518-ІV Неке-отбасы заңнамасыныңа сәйкес: 1. Қазақстан Республикасының неке-отбасы заңнамасы Қазақстан Республикасының Конституциясына негізделеді, осы Кодекстен, Қазақстан Республикасының өзге де нормативтік құқықтық актілерінен тұрады. 2. Егер Қазақстан Республикасы ратификациялаған халықаралық шартта осы Кодекстегiден өзгеше қағидалар белгiленген болса, онда халықаралық шарттың қағидалары қолданылады. 5-бап бойынша Қазақстан Республикасының азаматтық заңнамасын неке-отбасы (ерлі-зайыптылық-отбасы) қатынастарына қолдану: 1. Осы Кодекстің 3-бабында аталған, Қазақстан Республикасының неке-отбасы заңнамасымен реттелмеген отбасы мүшелері арасындағы мүліктік және жеке мүліктік емес қатынастарға Қазақстан Республикасының азаматтық заңнамасы қолданылады, өйткені бұл неке-отбасы (ерлі-зайыптылық-отбасы) қатынастарының мәніне қайшы келмейді. 2. Осы Кодекстің 3-бабында көзделген қатынастар Қазақстан Республикасының заңнамасымен немесе тараптардың келісімімен тікелей реттелмеген және оларға қолданылатын әдет-ғұрып болмаған жағдайларда, бұл олардың мәніне қайшы келмейтіндіктен, мұндай қатынастарға ұқсас қатынастарды реттейтін (заң ұқсастығы) Қазақстан Республикасының неке-отбасы және (немесе) азаматтық заңнамасының нормалары қолданылады. Аталған жағдайларда заң ұқсастығын пайдалану мүмкін болмаған кезде, неке-отбасы (ерлі-зайыптылық-отбасы) қатынастары субъектілерінің құқықтары мен міндеттері Қазақстан Республикасының неке-отбасы немесе азаматтық заңнамасының жалпы негіздері мен мәні және адалдық, парасаттылық пен әділеттілік талаптары (құқық ұқсастығы) негізге алынып, сондай-ақ заңның уақытқа, кеңістікке және адамдар тобы бойынша қолданылу қағидаттары сақтала отырып, айқындалады. Кодексте ерлі-зайыптылар мүлкінің заңды режимі ұғымына қатысты келесідей анықтамалар берілген, 32-бап: 1. Егер неке шартында өзгеше белгiленбесе, ерлi-зайыптылардың бiрлескен ортақ меншiгiнiң режимi олардың мүлкiнiң заңды режимi болып табылады. 2. Ерлi-зайыптылардың шаруа немесе фермер қожалығы мүшелерiнiң бiрлескен ортақ меншiгi болып табылатын мүлiктi иелену, пайдалану және оған билік ету құқығы Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексiнде айқындалады. 33-бапта ерлі-зайыптылардың бірлескен ортақ меншігі көрсетілген: 1. Ерлi-зайыптылар некеде тұрған (ерлі-зайыпты болған) кезінде жинаған мүлiк олардың бiрлескен ортақ меншiгi болып табылады. 2. Ерлi-зайыптылардың некеде тұрған (ерлі-зайыпты болған) кезінде жинаған мүлкiне ерлi-зайыптылардың әрқайсысының еңбек қызметiнен, кәсiпкерлiк қызметтен және зияткерлiк қызмет нәтижелерiнен түскен табыс сомалары, ерлi-зайыптылардың ортақ мүлкiнен және ерлi-зайыптылардың әрқайсысының бөлек мүлкiнен алынған табыс сомалары, олар алған зейнетақылар, жәрдемақылар, зейнетақы жинақтары, сондай-ақ арнаулы нысаналы мақсаты жоқ өзге де ақшалай төлемдер (материалдық көмек сомалары, мертігу не денсаулығының өзге де зақымдануы салдарынан еңбек қабiлетiнен айрылуына байланысты нұқсанды өтеуге төленген сомалар және басқалары) жатады. Сондай-ақ ерлi-зайыптылардың ортақ табыс сомалары есебiнен сатып алынған жылжымалы және жылжымайтын мүлiктер, бағалы қағаздар, пайлар, салымдар, кредиттік ұйымдарға немесе өзге де ұйымдарға салынған, капиталдағы үлестер және ол отбасында кімнің атына сатып алынғанына не ақша қаражаттарын ерлi-зайыптылардың қайсысы салғанына қарамастан, ерлi-зайыптылар некеде тұрған (ерлі-зайыпты болған) кезеңінде жинаған басқа да кез келген мүлiк ерлi-зайыптылардың ортақ мүлкi болып табылады. 3. Ерлi-зайыптылардың ортақ мүлкіне құқық некеде тұрған (ерлі-зайыпты болған) кезеңінде үй шаруашылығын жүргiзудi, балаларды бағып-күтудi жүзеге асырған немесе басқа да дәлелдi себептермен жеке табысы болмаған жұбайға да тиесiлi болады. Кодекстің 34-бабында ерлі-зайыптылардың ортақ мүлкін иелену, пайдалану және оған билік ету құқығы жазылған: 1. Ерлi-зайыптылардың ортақ мүлкiн иелену, пайдалану және оған билiк ету ерлi-зайыптылардың екеуінің келiсiмi бойынша жүзеге асырылады. 2. Ерлi-зайыптылардың ортақ мүлкiне билiк ету жөнiнде ерлi-зайыптылардың бiреуi мәмiле жасасқан кезде екiншi жұбайының келiсiмi қажет болады. Екінші жұбайдың тек қана оның талап етуі бойынша оның келісімі болмаған себептері бойынша және егер басқа тарап осы мәмiленi жасасуға екінші жұбайдың келiспеуі туралы бiлгендiгi немесе көрінеу бiлуге тиiс болғандығы дәлелденген жағдайларда ғана сот ерлi-зайыптылардың бiреуiнің ерлi-зайыптылардың ортақ мүлкiне билік ету жөнiнде жасасқан мәмiлені жарамсыз деп тануы мүмкiн. 3. Ерлi-зайыптылардың бiреуi жылжымайтын мүлікке иелік ету жөнінде мәміле және нотариатта куәландыруды және (немесе) заңда белгіленген тәртіппен тіркеуді қажет ететiн мәмiле жасасуы үшiн екінші жұбайдың нотариатта куәландырылған келiсiмiн алу қажет. Аталған мәмiлені жасасуға нотариатта куәландырылған келiсiмi алынбаған жұбай осы мәмiленiң жасалғандығы туралы өзi бiлген немесе бiлуге тиiс болған күннен бастап үш жыл iшiнде мәмiленi сот тәртiбiмен жарамсыз деп тануды талап етуге құқылы. 35-бапта ерлі-зайыптылардың әрқайсысының меншігі: 1) некеге отыруға (ерлі-зайыпты болуға) дейiн ерлi-зайыптылардың әрқайсысына тиесiлi болған мүлiк; 2) ерлi-зайыптылардың некеде тұрған (ерлі-зайыпты болған) кезеңiнде мұрагерлiк тәртiбiмен немесе өзге де өтеусіз мәмiлелер бойынша сыйға алған мүлкi; 3) некеде тұрған (ерлі-зайыпты болған) кезеңінде ерлi-зайыптылардың ортақ қаражаты есебiнен сатып алынса да, қымбат заттар мен басқа да сән-салтанат заттарын қоспағанда, жеке пайдаланатын заттары (киiм-кешек, аяқкиiм және басқалар) ерлi-зайыптылардың әрқайсысының меншiгi болып табылады. 2. Некенің (ерлі-зайыптылықтың) іс жүзінде тоқтатылуына байланысты бөлек тұрған кезеңде ерлi-зайыптылардың әрқайсысы жинаған мүлiктi сот олардың әрқайсысының меншiгi деп таниды. Ерлi-зайыптылардың ортақ мүлкiн бөлу кезiнде сот кәмелетке толмаған баланың мүдделерін ескере отырып, ерлi-зайыптылардың талап етуi бойынша ерлi-зайыптылардың әрқайсысына қандай мүлiктің берiлуге жататынын айқындайды. Егер ерлi-зайыптылардың бiреуiне құны оған тиесiлi үлестен асатын мүлiк берiлсе, екінші жұбайға тиісті ақшалай немесе өзге өтемақы алып берiледі. Кәмелетке толмаған балалардың қажеттерiн қанағаттандыру үшiн сатып алынған заттар (киiм-кешек, аяқкиiм, мектеп және спорт керек-жарағы, музыкалық аспаптар, балалар кiтапханасы және басқалары) бөлуге жатпайды және балалары өзімен бiрге тұратын жұбайға өтемақысыз берiледi. Ерлi-зайыптылар өздерiнiң кәмелетке толмаған ортақ балаларының атына ерлi-зайыптылардың ортақ мүлкi есебiнен салған салымдары сол балаларға тиесiлi болып есептеледi және ерлi-зайыптылардың ортақ мүлкiн бөлген кезде есепке алынбайды. Ерлi-зайыптылардың некеде тұрған (ерлі-зайыпты болған) кезеңiнде ортақ мүлкiн бөлген жағдайда ерлi-зайыптылардың ортақ мүлкiнiң бөлiнбеген бөлiгi, сондай-ақ ерлi-зайыптылардың некеде тұрған (ерлі-зайыпты болған) кезеңiнде бұдан әрі жинаған мүлкi олардың бiрлескен ортақ меншiгiн құрайды. Некесi (ерлі-зайыптылығы) бұзылған ерлi-зайыптылардың ортақ мүлкiн бөлу туралы ерлi-зайыптылардың талаптарына неке (ерлі-зайыптылық) бұзылған кезден бастап талап-арыз ескіруінің үш жылдық мерзiмi қолданылады. Неке және отбасы кодексінің 44-бабында ерлі-зайыптылардың мүлкінен қарызды өндіріп алу мәселесі қарастырылған. Ерлi-зайыптылардың бiреуiнiң мiндеттемелерi бойынша тек сол жұбайының мүлкi ғана өндiрiп алынады. Бұл мүлiк жеткiлiксiз болған кезде кредит берушi өндiрiп алу үшiн ерлi-зайыптылардың ортақ мүлкiн бөлу кезiнде борышкер жұбайға тиесiлi болатын борышкер жұбайдың үлесiн бөліп беруді талап етуге құқылы. Егер сот ерлi-зайыптылардың бiреуiнiң мiндеттемелерi бойынша алынғандардың бәрi отбасының мұқтажына пайдаланылғанын анықтаса, өндiрiп алу ерлi-зайыптылардың ортақ мiндеттемелерi бойынша, сондай-ақ ерлi-зайыптылардың бiреуiнiң мiндеттемелерi бойынша ерлi-зайыптылардың ортақ мүлкi өндіріп алынады. Бұл мүлiк жеткiлiксiз болған кезде ерлi-зайыптылар көрсетілген мiндеттемелер бойынша өздерiнiң әрқайсысының мүлкiмен ортақ жауапкершілікте болады. Егер соттың үкiмiмен ерлi-зайыптылардың ортақ мүлкi ерлi-зайыптылардың бiреуi қылмыстық жолмен алған қаражат есебiнен сатып алынғаны немесе көбейтiлгенi анықталса, тиiсiнше ерлi-зайыптылардың ортақ мүлкi немесе оның бiр бөлiгi өндіріп алынады. Ерлi-зайыптылардың өздерінің кәмелетке толмаған баласы келтiрген зиян үшiн жауапкершiлiгi Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексімен айқындалады. Ерлi-зайыптылардың өздерінің кәмелетке толмаған баласы келтiрген зиянды өтеуi кезiнде осы баптың 2-тармағына сәйкес олардың мүлкiнен өндiрiп алыну жүргізіледі. 45-бапта көрсетілгендей, неке шартын жасасу, өзгерту және бұзу кезіндегі кредит берушілердің құқықтарына кепілдік беріледі. Борышкер жұбайдың кредит берушiсi (кредит берушiлерi) Қазақстан Республикасы Азаматтық кодексiнiң нормаларына сәйкес, өзгерген мән-жайларға байланысты ерлi-зайыптылар арасында жасалған неке шартының талаптарын өзгертудi немесе оны бұзуды талап етуге құқылы. Ескеретін бір жайт, ҚР Отбасы және неке кодексі неке келісім шартының мазмұнын толықтай игермейді, міндеттемелер орындалмаған жағдайда, заң бұзушылық болса тиісті жазалар қойылмайды, себебі ол туралы заңды нормалар қабылданбаған. Алайда ерлі-зайыптының әр қайсысы бір-біріне міндеттер орыдалмаған жағдайда оны реттейтін жазалау формаларын талап етуге құқығы бар. Бастысы заңды нормалардан асып түспесе, азаматтардың құқығы бұзылмаса жеткілікті. "Неке" ұғымын анықтау, сондай-ақ оның "нақты неке қатынастары"ұғымымен байланысын жүргізу қажет сияқты. Осыған байланысты, қазіргі жағдайда неке Қазақстанда негізінен ерлер мен әйелдер арасындағы одақ ретінде қарастырылады, ол арқылы жыныстар арасындағы қатынастар реттеледі және баланың қоғамдағы орны анықталады, немесе еркек пен әйел арасындағы қарым-қатынастардың тарихи негізделген, санкцияланған және реттелетін, олардың бір-біріне және әйелдерге қатынасын орнататын формасы ретінде қарастырылады. Заң әдебиеттерінде неке ұғымы, оның мәні мен белгілері туралы әртүрлі көзқарастар айтылды. Сонымен қатар, көптеген ғылыми еңбектерде неке мәміле мен келісім бола алмайтындығы үнемі атап өтілді . ҚР Неке және Отбасы Кодексының қабылдануымен және онда шарттық негіздердің едәуір күшеюімен қазіргі заманғы ғылыми зерттеулерде отандық заң ғылымы үшін жаңа, дәстүрлі емес неке ұғымдары пайда болды, олар отбасылық құқықта бұрын болған көзқарастардан түбегейлі ерекшеленді. Мысалы, М. В. Антоколская, некенің құқықтық теорияларын келісім-шарт, қасиетті рәсім және ерекше институт (sui generis) ретінде зерттей отырып, "неке туралы Келісім өзінің заңды табиғаты бойынша азаматтық келісімнен өзгеше емес. Неке және отбасы туралы заңнаманың 39-бабында неке шарты турасында айтылған. 40-бабында неке шартын жасасу ережесі ұсынылған. Келесі бапта неке шартының мазмұны анықталған. 42-бабында неке шартын өзгерту және бұзу туралы: неке шарты ерлi-зайыптылардың келiсiмі бойынша кез келген уақытта өзгертiлуi немесе бұзылуы мүмкiн екендігі жазылған. 43-бапта оның жарамсыз деп тануы: неке шартын сот Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексiнде көзделген мәмiлелер жарамсыздығының негiздері бойынша толық немесе iшiнара жарамсыз деп тануы мүмкiн тағы да осындай секілді қағидаттар көрсетілген. Екі тарап неке келісіміне қол қойғанда міндеттер орындалмаған жағдайда жауапқа тарту пунктісі ескерусіз қалады, алайда даудама туындаған жағдайда жауапкершілікке тарту үшін жалпыға ортақ ережелерге сүйнуге тура келеді, алайда ол неке келісімінің мазмұнына сәйкес болмауы әбден мүмкін. Сондықтан неке бұзылып ажырасқан жағдайда мүліктің мөлшері екі тарапқа қанша мөлшерде иелену керектігі талқыланып ашық түрде жазылуы керек. Бұл екі тарап үшін маңызды мәселе. Көптеген азаматтық-құқықтық келісімдерге қарағанда неке келісімінде көрсетілген міндеттер жауапкершілікке тарту мәтініне, мәніне негізделеді. Ол жауапкершілік нормалары неке келісімінде көрсетілген ережелерге сай болуы шарт. Тәртібі, әдісі, мерзімі нақты көрсетіледі. Ескеретін бір жайт, неке келісімінде көрсетілген міндеттерден бас тарту немесе жауапкершіліктен қашу екі тарап үшін шығын болып саналады. Себебі оны анықтау, реттеу жұмысына уақыт кетеді әрі материалдық қаржының жұмсалуын қажет етеді. Ерлі-зайыптылар неке келісімінде талаптар орындалмаса оның шығыны өтелетіндігіне кепілдік берілетіндігі нақтыланып жазылса даудамаға жеткізбей шешуге болатынын хабарлайды практик мамандар. Бұл әсіресе қаржы көзіне қатысты мәселе. Сондай-ақ тараптың бірі шығынды өтегеніне қарамастан шартта көрсетілген талаптар уақтылы орындалуы маңызды. Шартта көрсетілген міндеттер тиісті түрде орындалады. Практик мамандардың пайымдауынша, неке келісіміне қатысты даудамалардың көп бөлігі оның мазмұнына яғни оның заңды күшіне қатысты. Ерлі-зайып жұбы арасында даудама туындаған жағдайда анықталады. Қорытындыласақ, екі жақтың тарабы келісімде құқықтарының сақталуын қаласа, әсіресе мүлікке иелік ету құқығына қатысты болса неке келісімін жасау кезінде нақты пунктері талқыланып, сауаттылық жетіспеген тұста білікті мамандардан кеңес сұрауды меңзейді. Кез-келген шарттағыдай нақты іс-шаралар ережесі жазылуы шарт. |