диссер Жүнісқадырова. Зерттеуді таырыбы Неке келісім шарты ыты табиаты, мазмны жне тотатылуы
 Скачать 377.21 Kb.
|
|
АҢДАТПА Зерттеудің тақырыбы: «Неке келісім шарты: құқықтық табиғаты, мазмұны және тоқтатылуы». Жұмыстың бірінші тарауында неке келісім шартының даму эволюциясын және зерттеуге арналған. Сонымен қатар неке және неке келісім шартының арақатынасы туралы мәселе зерттеледі, неке және неке шартының құқықтық табиғаты анықталады. Неке келісім шарты белгілі бір саралау белгілері жүйесімен сипатталатын дербес азаматтық құқықтық шарт ретінде зерттеледі және жеке анықтамасын беруге әрекет жасалады. Екінші тарауда неке келісім шарты бойынша ері мен зайыбының арасындағы жауапкершілік туралы зерттеу жұмыстары жасалған. Сонымен қатар Қазақстан Республикасындағы ажырасудың бірден бір шешімі ретінде неке келісім шартын қолдануды ұсыну туралы жазылған. Кіріспе Ерлі-зайыптылардың отбасылық мүлік мәселелерін шешу туралы неке келісім шарты Батыс елдерінде бұрыннан бері қолданылып келеді. Алғаш рет Қазақстан заңнамасында бұл институт 1993 жылы Қазақ КСР-нің Неке және отбасы туралы кодексіне неке келісім шарты туралы жеке бап ретінде енгізілген. Алайда нарықтық қатынастардың дамуымен, азаматтардың әл-ауқатының өсуімен және отбасының мүліктік базасының кеңеюімен бұл институт неғұрлым тартымды және өзекті бола бастады. 2012 жылдың 18 қаңтарда күшіне енген «Неке және отбасы туралы» Қазақстан Республикасының Кодексі бес баптан тұратын неке келісім шартының маңыздылығын айтарлықтай кеңейтті. Диссертациялық жұмыстың өзектілігі. Қазақстан Республикасының тәуелсіздік және егемендік жағдайында болуы саяси, экономикалық, әлеуметтік құқықтық, мәдени және рухани салалардағы түбегейлі өзгерістермен сипатталады. Қоғамдық өмірдің барлық саласында болған реформалар адам өміріне, мысалы, отбасы мен неке сияқты әлеуметтік институттарға әсер ете алмауы мүмкін емес. Қазақстан Республикасының демократиялық, зайырлы құқықтық және әлеуметтік мемлекетінің қалыптасуы жағдайында отбасы және неке мәселелері ерекше өзекті болып отыр. Бұл соңғы жылдары байқалған жағымсыз құбылыстарға байланысты (ажырасу деңгейінің өсуі, отбасылық байланыстың әлсіреуі) отбасының және болашақ қоғамымыздың өмірі үшін үлкен маңызға ие. Отбасының мәні мен маңызын бағалау және оны одан әрі нығайту үшін отбасы өмірінің барлық күрделі аспектілерін мұқият зерделеу керек, бұл отбасы мүшелеріне де, жалпы қоғамға да бірдей қызықты. Біздің елімізде оның дамуының барлық кезеңдерінде отбасы мәселелеріне көп көңіл бөлінді. Диссертациялық жұмыстың мақсаты отбасылық құқық институты ретінде неке шартының ерекшеліктерін жүйелі және кешенді зерттеу, Қазақстан Республикасының неке шарты және Батыс Еуропа мен Американың өркениетті елдері туралы қазіргі заманғы заңнама нормаларын талдау болып табылады. Сонымен қатар қазіргі таңдағы неке барысындағы жауапкершілікті неке келісім шарты арқылы анықтау. Қойылған мақсат шеңберінде келесі міндеттер тұжырымдалды: - Қазақстан Республикасы мен шет елдерде неке шарты институтының пайда болу тарихын қарастыру; - неке шартына, оның субъектілеріне және формасына жалпы сипаттама беру;; - неке шартының мазмұнын және мүлік режимін егжей-тегжейлі қарастыру; - неке шартын өзгерту, бұзу және жарамсыз ету шарттарын зерттеу; - Қазақстан және шетелдік заңнамаларда неке шартының ерекшеліктерін салыстыру. - Қазақстан Республикасында неке келісім шартын ажырасуды азайтуға бірден бір шешім ретінде қолдану. Бұл жұмыстың зерттеу объектісі Қазақстан Республикасының және шет елдердің неке заңнамасы институты, неке шартының құқықтық табиғаты, ерлі-зайыптылар мен отбасылық құқықтық қатынастардың басқа субъектілері арасында туындайтын мүліктік және қоғамдық қатынастар, оларға тиесілі мүлік бойынша, сондай-ақ ерлі-зайыптылардың әрқайсысына тиесілі мүлік бойынша. Зерттеу пәні Қазақстан Республикасы мен шет елдердің неке шартының салыстырмалы ерекшеліктері, неке шарты арқылы ерлі-зайыптылар арасындағы мүліктік қатынастарды реттеуге қатысты неке шарттарына байланысты сот тәжірибесі болып табылады. Зерттеудің ғылыми жаңалығы, онда қазақстанның азаматтық құқық ғылымында алғаш рет теоретикалық сыннан өту және неке шартының мәселелерін кешенді түрде қарастыру әрекеті қабылдануда. Осыған байланысты қорғалуға мынадай ережелерді шығаруға болады: - Тарихи деректер неке институты мен неке шартының ұқсастығын куәландырады, алайда қазіргі кезеңде неке институты мен неке келісім шарт институтын ҚР заңнамасына сәйкес бір ретті деп қарастыруға болмайды, өйткені бейәлеуметтік функциялар мен некенің мазмұны неке шартына қарағанда кең. Неке шарты тараптардың келісімі ретінде некеден жасалған және некеге қатысты акцессорлық сипатта болады. - Неке шарты дербес азаматтық - құқықтық шарттар болып табылады, өйткені оның мақсатты мен бағыты басқа азаматтық-құқықтық шарттармен сәйкес келмейді. Бұл ретте неке шарты әртүрлі шарттардың элементтерін қамтуы мүмкін. Бұл шарттың кешенді сипатын куәландырады. - Неке шарты мынадай саралаушы белгілердің жүйесімен сипатталады: консесуалды, өзара, ақылы, каузалды, қатысушылардың пайдасына, көбінесе мерзімсіз. - Неке шартын жасасуға құқығы бар адамдар тобын "некеге отыратын адамдар" ұғымын нақтылау жолымен не олардың осындай болып табылатын мерзімін көрсету арқылы заңнамалық деңгейде айқындау қажет. - Отбасы заңнамасына мынадай ережелерді енгізу қажет: неке шартын жасасу кезінде өкілдік етуге жол берілмейді; борышкер ерлі - зайыптылардың неке шартын жасасу, өзгерту және бұзу туралы кредиторларды хабардар ету міндеті туралы. - Сонымен қатар Қазақстан заңнамасына неке туралы егжей тегжейлі жазылған құқықтық нормативтік акт енгізу. Жұмыстың нормативтік базасы: Қазақстан Республикасының нормативтік-құқықтық актілері, Қазақстан Республикасының Конституциясы, Қазақстан Республикасының неке және отбасы туралы кодексі және ерлі-зайыптылардың мүліктік қатынастарын реттеу тәсілдерін регламенттейтін өзге де құқықтық актілер. Жұмыстың құрылымы зерттеу тақырыбының ішкі логикасымен, онда қойылған міндеттердің мақсаты мен сипатына байланысты және оның мазмұнының ерекшелігін көрсетеді, өйткені сипатталған шарттың мәнін және мазмұнын нақты және толық көрсетуге мүмкіндік береді.Дипломдық жұмыс кіріспеден, екі тараудан қорытынды мен пайдаланған әдебиеттерден тұрады. 1 НЕКЕ КЕЛІСІМ ШАРТТЫНЫҢ ҚАЛЫПТАСУ ТАРИХЫ 1.1 Неке келісімшартының пайда болу тарихы. Көпшіліктің ойына қайшы келетін болсақ, неке келісім шартын ойлап табу қазіргі Еуропаға да, Америкаға да тән емес дүние. Неке келесім шарты біз ойлағандай жас құжат болмай шықты. Мыңдаған жылдар бұрын, Хаммурапи патшаның заманынан бастап, сондай ақ Ежелгі Египетте, Ежелгі Греция мен Римде еркек пен әйел отбасын құрмастан бұрын келісім жасасып, олардың мүліктік қатынастарын алдын ала сипаттап, мұрагерлік мәселесі мен болашақта бірлесіп сатып алатын мүліктердің де жағдайын осы неке келісім шарты арқылы шешіп алатын болған. Бұл ұят деп есептелмеген, сондықтан да осындай «сақтандыру» христиан дініне дейін өте кең таралған. Бұл келісім-шарт ұғымы еркінің көрінісі ретінде, адамның бойындағы міндетті орындауға міндеттейтін жалпы адамзаттық құндылықтардың бірі болып табылады. Сонымен қатар егер Ежелгі Римнің неке қатынастарының тарихына көз жүгіртетін болсақ, онда неке келісім шарты деген термин бұрыннан қалыптасқан құжат болып есептеледі. Ежелгі Римде бұл құжат міндетті болған жоқ, бірақ теңдес емес таптар арасындағы некенің көп таралғанына байланысты бұл құжат та кеңінен қолданылды. Бұл келісім шартта көбінесе қыздың артынан алып келінетін дүние, ажырасу барысында төленетін ақша мәселесін тағы сол сияқты мәселелерді қамтыған. Бұл құжат той барысында дауыстап оқылып, содан кейін он куәгер өздерінің мөрлерімен куәландырған. Некеге қатысты ең көне мәтін біздің заманымызға дейінгі үшінші мыңжылдықта Мысырда жасалған. Бұл Ескі Патшалық дәуірінде өмір сүрген данагөй «Птахотеп ілімдері» Онда: егер сіз жоғарғы дәрежелі адам болсаңыз, онда сіз баспаналы болып, әйеліңізді құрметтеуіңіз қажет. Әрдайым әйеліңізді тойдырып және киіммен қамтамасыз етіңіз. Сіз тірі тұрғанда жарыңыздың жүрегі үнемі қуанышта әрі тыныштықта болсын, ол қожайынына пайдалы күш алып келетін бірден бір адам. Сіз әйеліңізбен сот барысында дауласпағаныныз дұрыс. Жарыңызды сіздің үйіңізде ұзақ сақтайтын бірден бір зат ол -өзіңе тиесілі дүниеңмен бөлісу делінген. Египеттік неке келісімшарт негізінде жеке меншік құқығын көздейді. Сонымен қатар ажырасқан кезде ерлі зайыптылардың тапқан үштен бір бөлігі заңды түрде әйеліне беріледі. Әдетте әйелдер үй шаруасымен айналысатындығы үшін бұл олар үшін аз сомма емес. Неке келісім шарттар перғауынның губернаторына бекітуге ұсынылатын, ол төрешінің рөлін атқаратын. Төреші келісім-шартта күйеуімен жұбайының арасындағы міндеттерін егжей-тегжейлі сипатталғанына көз жеткізетін болған. Мысырда ажырасулар болып тұрған, ал Жаңа Патшалық кезінде әйелдер олардың бастамашысы бола алған. Совет уақытысында неке шарты туралы түсінік болмаған, өйткені мүлік шектеулі болған, сондықтан ерлі-зайыптылар арасында мұндай келісімшартқа деген қажеттілік туындаған жоқ. Қазақстанда бұл институт Қазақ КСР-нің 1969 жылғы 6 тамыздағы № 4276 Кодексіне 1993 жылы өзгерді. Содан бері меншікті бөлудің екі жолы бар. Бұлардың біріншісі шарттық әдіс, екіншісі - құқықтарды бөлудің құқықтық негізі. Соңғы әдіс ең жиі кездеседі. Заңды түрде ерлі-зайыптылардың мүлікке иелену құқығы теңдей. Ажырасқан кезде бұл мүлік тең үлестерге бөлінеді. Егер ажырасу кезінде кәмелетке толмаған балалар болса, сот шешімі бойынша олармен бірге тұрған жұбайдың мүлікке иелену құқығы көбірек болады. Бір маңызды мәселе - күйеуі немесе әйелі неке құрғанға дейін алған мүлігі өзінің жеке меншігінде қалады. Италияда неке шарттарын жасасу Азаматтық кодексте қарастырылған. Қазақстанын заңнамасында айтылғандай, Италияның Азаматтық кодексінің VI тарауында ерлі-зайыптылардың ортақ меншігі негізінде заңды мүліктік режим (неке шарты болмаған жағдайда) қарастырылған. Италия Азаматтық кодексінің 162-бабында неке келісім шартының жасасу тәртібін қамти отырып, ресми акт арқылы жасалуы тиіс екенін көрсетеді. Неке келісім шарты жергілікті органда тіркелуі керек, егер келісім жылжымайтын мүлікке қатысты болса, оны жылжымайтын мүлікпен жасалатын мәмілелерді тіркеуші органдарда тіркеу керек [1]. Неке шартында келесілер жазылуы керек: келісім-шарт жасалған күн, акт жасаған нотариустың аты-жөні және неке тараптарының жеке деректері. Неке шарттарын өзгерту тәртібі Италия Азаматтық кодексінің 163-бабында көрсетілген. Меншік режимін таңдау, сонымен қатар неке келісім шартына қосылуы керек, олардың екі түрі бар: Comunione dei beni (үйлену тойынан кейін ғана алынған нәрсе) және Separazione dei beni (ажырасқан кезде, бәрі өздері алады). Ерлі-зайыптылардың неке құрғанға дейінгі меншігі ортақ мүлікке кірмейді және некені бұзған кезде бөлінуге жатпайды. Италияда неке шарттарының ерекшелігі мынада: жергілікті билік органдарында ресми тіркеу кезінде неке келісім шартына неке құруға ерік білдіргісі келгендер яғни жұбайы мен ері де, олардың мұрагерлері де қол қояды және сот актісі мақұлданған жағдайда мұндай актіге басында қол қойған азаматтар да сол жерде қол қоюы тиіс және осындай жағдайда өзгертулер заңды болып табылады. Неке шарттарын жасасу тәртібі мұсылман елдерінің (Сирия, Иордания, Оңтүстік Африка Республикасы, Алжир, Египет және т.б.) құқықтық жүйелерімен де реттеледі. Дүние жүзінің кез-келген жерінде мұсылмандық неке келісім-шарты - бұл әр жұбайы арасындағы өз жауапкершіліктеріне негізделетін міндеттемелер болып табылады. «Ең маңызды нормалар - бұл неке тұрақтылығы және әрбір ерлі-зайыптының шарт талаптарын орындауы. Екі тарап арасында мұрагерлік орнатуға үлкен рөл беріледі. Ер адам әйелін асырауды барлық нысандарда (тамақ, киім, тұрғын үй және т.б.) қабылдауға міндетті. Ерлі-зайыптылар бір-біріне барлық жақтан ләззат алуға мүмкіндік беруі керек. Мұсылман елдеріндегі күйеудің отбасының басшысы болғандықтан, әйелінің тәрбиесіне құқығын бекіту күйеуінің міндеті болып табылады. Сонымен қатар, неке шартында қалым мен оның төлеу уақыты, әйелдің қалаған кезде ажырасу құқығы және т.б. талқыланады. Неке қию шариғат сотында екі куәгердің-мұсылмандардың, әдетте жас жұбайлардың туыстарының қатысуымен жасалады. [2] Айта кету керек, әкесі немесе басқа үлкен туысы қыздың келісімінсіз үйлендіре алмайды. Күйеуіне әйелінің рұқсатынсыз әйелдің қалымын немесе оның бір бөлігін алуға тыйым салынады (мұсылман әлемінде тек әйел ғана қалым алуға құқылы). Мұсылмандар атеисттерге, буддистерге, индустарға, пұтқа табынушыларға, мушриктерге және жолдан таюшыларға үйлене алмайды. Шариғат мұсылмандарға, еврейлер мен христиандарға үйленуге рұқсат береді, өйткені соңғысының сенімі «жазбасы бар». Егер мұндай некеден шыққан балалар басқа дінді қабылдаса (мұсылман емес), онда неке жарамсыз болып саналады. Неке шіркеуде жасалса немесе мұсылман әйел азаматтық некеде мұсылман емес болса, жарамсыз болып саналады. Неке шартының тарихи даму жолын талдауды оның негізін - ерлі-зайыптылар арасында жасалған келісім-шарт болып табылатын қоғамдық институтты анықтаудан бастау керек сияқты. Бұл неке шартының институтының пайда болуына негіз болған ерлі- зайыптылардың әлеуметтік және жеке маңызды құқықтары мен міндеттерінің тұрақтылығымен, өзара әрекеттесуімен сипатталатын неке қатынастарының пайда болуы екені анық. Неке, оның құқықтық біліктілігі тұрғысынан, бастапқыда неке қатынастарының пайда болуына бағытталған шарттардың бір түріне айналды. Неке немесе неке шарты келісімдердің алғашқы және маңызды түрлерінің бірі ретінде танылуы керек, өйткені тарихи тұрғыдан күнкөріс жағдайындағы келісімшарттардың басқа түрлері эпизодтық, жүйелік емес сипатта болған. Бастапқыда неке шарты тараптардың неке туралы келісімі болды; неке алдын-ала жасалған келісімсіз өмір сүре алмады, ал неке шартын жасасу кейіннен неке қатынастарының әр түрлі формада болуын анықтады. Осылайша, келісім-шарт жасасу бір әрекет болып есептелді, оның нәтижесі неке одағына алып келді. Неке шартын жасасу тараптардың белгілі бір шарттарда неке қатынастарына кіру туралы келісілген еркінің болуын растады. Неке шартының маңызды ерекшеліктерінің бірі, оны жасасу кезінде қарым-қатынас субъектілері ерлі- зайыптылардың өздері емес, тараптардың өкілдері болды. Бұл жағдай отбасылық өмір салтымен және отбасының патриархалдық сипатымен анықталды. Кейінірек экономикалық, әлеуметтік, идеологиялық жағдайлардың эволюциялық даму процесі неке қатынастарын да, тәуелсіз құқықтық құрылымға бөлінген неке шартының маңызды белгілерін де өзгертті. Осылайша, адамзат белгілі бір тарихи кезеңге жеткенге дейін неке шарты неке немесе оның ажырамас элементі ретінде қарастырылады. Демек, ерлі-зайыптылар арасындағы шартты оның қазіргі түсіндірмесінде тарихтың ежелгі кезеңдерінде қалыптасқан және ұзақ мерзімді үздіксіз қолдану тәжірибесінен өткен Құқықтық құрылым ретінде қарастыру қате. Сонымен бірге, неке шартының қазіргі институтына өте ұқсас, қоғамдық қатынастарды реттеу модельдері мыңдаған жыл бұрын белгілі болды. Ежелгі әлемде неке шарты туралы алғашқы ескертулер айтылды. Сонымен, Хаммурапи Заңының 128-тармағында: "егер ер адам әйел алып, онымен неке келісімін жасаспаса, онда бұл әйел әйелі болып есептелмейді", – делінген[1]. Хатшы қала қақпасының маңында неке келісімшарттарының мәтіндерін саз тақтайшаларына сына жазумен жазды, содан кейін олар өртеніп, болашақта мүмкін болатын қақтығыстар болған жағдайға сақталды. Египеттік неке келісімшарт негізінде жеке меншік құқығын көздейді. Сонымен қатар ажырасқан кезде ерлі зайыптылардың тапқан үштен бір бөлігі заңды түрде әйеліне беріледі. Әдетте әйелдер үй шаруасымен айналысатындығы үшін бұл олар үшін аз сомма емес. Неке келісім шарттар перғауынның губернаторына бекітуге ұсынылатын, ол төрешінің рөлін атқаратын. Төреші келісім-шартта күйеуімен жұбайының арасындағы міндеттерін егжей-тегжейлі сипатталғанына көз жеткізетін болған. Мысырда ажырасулар болып тұрған, ал Жаңа Патшалық кезінде әйелдер олардың бастамашысы бола алған. Оңтүстік Кореяда ерлі-зайыптылар арасындағы мүліктік қатынастарды ресімдеу түрі ретінде неке шарты заңды түрде көзделген, бірақ іс жүзінде қолданылмайды. Қарым-қатынастарды тіркеудің мұндай нысанына жалпы теріс жатады. Неке құжатына қойылатын басты талап – ол барлық заңды формальдылықтарды сақтай отырып және оның екеуінің де тарапынан ерікті негізде жасалуға тиіс. Беларусь Республикасының заңнамасында неке шартына балаларды тәрбиелеудің нысандары мен әдістерін қосуға болатындығы қарастырылған, бұл келісімде басқалардың заңды мүдделері мен құқықтарын бұзбау керектігі көрсетілген. Осылайша, неке шарты әлемдегі көптеген адамдардың өміріне мықтап енуде және оның жасалуы көптеген мемлекеттердің заңдарымен рұқсат етіліп жатыр. Ал тереңірек салыстыру үшін біздің Қазақстан Республикасының неке келісім шарты мен Америка Құрама Штаттының Айдахо Штаттың алайық. Әрине бұл институттың АҚШ та пайда болу уақыты бізге қарағанда әллдеқайда ерте, сондықтан да өздерінің сонау жылғы практикасына сүйене алатыны сөзсіз. Қазақстанда неке шарты ерлі-зайыптылардың мүліктік құқықтары мен міндеттерін анықтайды. Бұл белгі неке шарты бойынша жеке мүліктік емес қатынастарды реттеуге тыйым салуды білдіреді. Айта кету керек, АҚШ заңнамасында мұндай шектеу жоқ, бұл ең маңызды айырмашылық, осылайша бұл институтқа деген өзгеше көзқараспен қарайтынын байқауға болады. Америкада мемлекет тек белгілі бір шарттарға жалпы тыйым салады, мысалы, баланың қолдау құқығын шектейді, бұл неке шарттарына түрлі мүліктік емес құқықтар мен міндеттемелерді қосу мүмкіндігін білдіреді. Айдахо штатының заңдарына келетін болсақ, 32–923 ch. Айдахо жарғысының 9-бөлімінде неке шартының рұқсат етілген мазмұны көрсетілген, оған сәйкес келісім тараптары мыналар бойынша келісім жасай алады: өз мүлкін сатып алу, сату, пайдалану, беру, айырбастау, жалдау, тұтыну, жұмсау, тағайындау, мүліктік мүдделер жасау, кепілге салу, ауыртпалық салу, иелік ету немесе басқаша басқару және басқару құқығы; ерлі-зайыптылардың ажырасуынан, қайтыс болуынан немесе кез-келген басқа оқиғаның басталуынан кейін мүлікті иемдену; жұбайын қолдауды өзгерту немесе тоқтату; келісім ережелерін сақтауды қамтамасыз ету үшін өсиет, сенімхат немесе өзге де келісімдер жасау; мүлікке иелік ету және қайтыс болған жағдайда өмірді сақтандыру бойынша жеңілдіктерді тағайындау; келісім жасауды реттейтін заңды таңдау; кез келген басқа мәселелер, оның ішінде олардың жеке құқықтары мен міндеттері, бірақ мемлекеттік саясатты немесе қылмыстық жаза қолданатын заңнамалық актіні бұзбай жасауы.[3] Бұл тұжырымда заң шығарушының позициясы айқын көрінеді, бұл неке шартында жеке мүліктік емес қатынастарды реттейтін ережелерді біріктіруге мүмкіндік береді, алайда, бұл жерде ҚР Неке және отбасы Кодексінің 41 бабының 1 тармағында керісінше анық көрсетілген: сот алдындағы келісім ерлі-зайыптылар арасындағы жеке мүліктік емес қатынастарды реттей алмайды [4]. Салыстырудың келесі бір тармағы - неке шартын өзгерту мүмкіндігі мен тәртібі. Қазақстан заңнамасында яғни Неке және отбасы туралы кодексінің 42 -бабында неке келісім шартына кез-келген уақытта ерлі-зайыптылардың келісімі бойынша немесе сот шешімі бойынша өзгерту және бұзу мүмкіндігі қарастырылады. Сонымен қатар неке шартын орындаудан бiржақты бас тартуға жол берiлмейдi. Ал Айдахо штатының 32 -жарғысының 922 тараудың 9 бөлімнің 32 бабында некеге тұрғаннан кейін неке шартын тараптар жазбаша қол қойылған келісіммен ғана өзгертілуі немесе күшін жоюы мүмкіндігі көрсетілген [5]. Осылайша, неке шарты бойынша өзара түзету нысаны ерекшеленбейді. Келісімнің күшін жою мәселесіне ерекше қызығушылық тудырады. Қазақстанның заңнамасына сәйкес, мәмілелерді жарамсыз деп танудың жалпы негіздерінен басқа, бірден-бір неке келісім шартқа қатысты рұқсат етілген себеп егер келісімнің шарттары жұбайын өте қолайсыз жағдайға қалдыруы. Айдахо Штатының 32 жарғысының 925 тарауының 9 бөліміне сәйкес, егер бір тарап келісімшарт бойынша екінші тараптың мүлкі, мүліктік құқықтары мен міндеттемелері туралы сенімді және толық ақпарат алмағандығын, сондай-ақ басқа тараптың өз міндеттемелерін өз еркімен орындамағаны туралы дәлелдесе, бір тарап келісім бойынша міндеттемелерін орындау міндеттемесінен босатылады.[6]. Осыдан Американың заңнамасы неке шартының тараптарының бірінің өз міндеттемелерін орындаудан босатылуына мүмкіндік беретін жағдайлардың кең шеңберін ажырататының байқауға болады. Қазақстандық заңнамадан осындай айырмашылықты АҚШтың неке туралы келісімшартқа жүгінудің ұзақ тәжірибесі және қарастырылатын мәселені реттеу қажеттілігінің болуымен түсіндіруге болады, өйткені заңнамалық деңгейде әлеуметтік қатынастардың барлық түрлерін егжей-тегжейлі реттеу қоғамдағы осы реттеудің қажеттілігімен байланысты. Салыстыруды қорытындылай келе, бірқатар қорытынды жасауға болады. Қазақстан мен Америка Құрама Штаттарындағы неке келісім шарттың заңды табиғатында еш айырмашылығы жоқ, себебі екі елдің заңнамалық жүйесінде келісім шарттың барлық белгілері бар және неке келісімі тараптардың ерікті түрінде ұсынылғаны. Алайда, бұл институтты АҚШ-тағы қолдану тәжірибесі, неке шартын қолдануды реттеуге байланысты бірқатар мәселелерді егжей-тегжейлі реттеуге мүмкіндік береді. Қарым-қатынастардың сипатында бірқатар маңызды айырмашылықтар бар, олардың реттелуіне Қазақстан мен Америка арасындағы неке келісімі рұқсат етілген, атап айтқанда, АҚШ заңы неке шартына ерлі-зайыптылардың жеке мүліктік емес қатынастарын реттейтін ережелерді қосуға мүмкіндік береді ал мұндай мәселелерді Қазақстан заңнамасы неке шарты нысанына қосуға үзілді-кесілді тыйым салады. Салыстырмалы заңнамалық жүйелерде шарттың осы түрін жасасудың нысаны мен әдісінің мәселелеріне келетін болсақ, айтарлықтай айырмашылықтар жоқ. Неке келісімнің күшін жою үшін АҚШ-та қарастырылған неке келісім-шартты қолдану тәжірибесі заңнаманың деңгейінде бірқатар аспектілерді неғұрлым егжей-тегжейлі шешуге мүмкіндік береді. Маңызды айырмашылық - бұл соттан тыс келісім шарттарымен реттеуге заңды түрде рұқсат етілген қатынастар түрі. Қазіргі таңда неке-отбасылық қатынастар өздерінің терең тамырларымен біртіндеп қайта құрылды, бірақ белгілі әр халықтың мәдениетінің ерекшеліктеріне сай аздап басқаша қолданыста. Осыған қарамастан, осындай өзгерістердің нәтижесінде әртүрлі елдер үшін ортақ болып табылатын отбасылық-неке қатынастарының негізгі қағидалары қалыптасты, олар- неке, ерлер мен әйелдердің тең мәртебесі, некеге тұру шарттары, моногамия және т.б. туралы түсінік береді. Отбасы - бұл ең бірінші нәтиже, ал ең бастысы ол өркениетті құрушы . Отбасы - қоғамның әлеуметтік және экономикалық дамуының маңызды көзі. Бізді қызықтыратын дүние неке шарты, бізге белгілі болғандай, адамзат қоғамының өміріндегі жаңалық еместігі. Бүгінгі таңдағы өмірдің қажеттіліктері және білімге деген қажеттілік бізді дәстүрлі түрде өткен жылдардағы қоғамдарға, мыңдаған жылдар бұрынғы әлеуметтік прогресті және оны жүзеге асыруға түбегейлі жүгіндіреді. Рим заңы ерлі-зайыптылардың тең құқығымен және ажырасудың толық еркіндігімен неке еркі нысанын құра отырып, некені реттеуде басқа халықтардан әлдеқайда озып, үлкен тарихи секіріс жасады. Қазақстанның Неке және Отбасы туралы кодексі ерлі-зайыптылардың арасындағы жеке мүліктік емес қатынастарды реттеуге тыйым салады, ал Айдахо заңдары адам құқығының мойындалғанына қарамастан мұндай реттеуге рұқсат береді. Қазақстанның Конституциясының ережелеріне сәйкес, жеке мүліктік емес қатынастарды келісім шарттарымен реттеу мүмкін емес екені көрініс табады, мұндай реттеу тек қоғамдық тәртіпті сақтау үшін қажет болған жағдайда заңнамалық деңгейде жүзеге асырылуы мүмкін. Қазіргі таңда неке-отбасылық қатынастар өздерінің терең тамырларымен біртіндеп қайта құрылды, бірақ белгілі әр халықтың мәдениетінің ерекшеліктеріне сай аздап басқаша қолданыста. Осыған қарамастан, осындай өзгерістердің нәтижесінде әртүрлі елдер үшін ортақ болып табылатын отбасылық-неке қатынастарының негізгі қағидалары қалыптасты, олар- неке, ерлер мен әйелдердің тең мәртебесі, некеге тұру шарттары, моногамия және т.б. туралы түсінік береді. Отбасы - бұл ең бірінші нәтиже, ал ең бастысы ол өркениетті құрушы . Отбасы - қоғамның әлеуметтік және экономикалық дамуының маңызды көзі. Бізді қызықтыратын дүние неке шарты, бізге белгілі болғандай, адамзат қоғамының өміріндегі жаңалық еместігі. Бүгінгі таңдағы өмірдің қажеттіліктері және білімге деген қажеттілік бізді дәстүрлі түрде өткен жылдардағы қоғамдарға, мыңдаған жылдар бұрынғы әлеуметтік прогресті және оны жүзеге асыруға түбегейлі жүгіндіреді. Рим заңы ерлі-зайыптылардың тең құқығымен және ажырасудың толық еркіндігімен неке еркі нысанын құра отырып, некені реттеуде басқа халықтардан әлдеқайда озып, үлкен тарихи секіріс жасады. Ерлі-зайыптылар арасындағы қатынастар күрделі және алуан түрлі. Алайда, бұл қатынастардың көбісі заңмен реттелмейді. Олардың арасында мүліктік және жеке мүліктік емес қатынастар бар. Ерлі-зайыптылар неке кезінде толық азаматтық құқық қабілеттілікте болады. Неке қатынастарының бір бөлігі ретінде ерлі-зайыптылардың бірқатар құқықтары мен міндеттері өзгертіліп, жаңа құқықтар мен міндеттер пайда болады. Сондықтан да неке келісім шарты көптеген мәселелердің шешімі бола алатыны шүбәсіз. Айта кету керек қоғамдағы өмір сүру жағдайының сыртқы өзгерісі тұтас қоғамның және әрбір адамның жеке басының моральдық және этникалық құндылықтарын айқындайтын басымдықтарды құрайды. Қоғамдағы реформалар әр әлеуметтік институттың өзгеруіне себеп болады және неке институты ерекшелік емес. Атап айтқанда, еліміздің тұнғыш Президентінің «Қазақстан-2030: Барлық Қазақстандықтардың өсіп-өркендеуі, қауіпсіздігі және әл-ауқатының артуы» жолдауында неке институтын және отбасын қалай нығайтуға болатындығы туралы мұқият талқылау жасалуы керек екендігі көрсетілген. Егер біз жоғары адамгершілігі бар қоғам болғымыз келсе, біз ерлі- зайыптылардың бір-біріне деген жауапкершілігін одан әрі күшейтуіміз керек, Н.Ә Назарбаев мемлекеттілігіміздің әлсіз жақтарын талқылай отырып, республикамызда орын алып отырған депопуляцияның қауіптілігі туралы айтады. Оның пікірінше, тұрғылықты халықпен ақылдаса отырып, дұрыс шешім қабылдауға немесе кеңестері мен ойларымен бөлісу арқылы, олар отбасы заңнамасына өз үлестерін қосуы керек. Бұл заңда жас отбасылардың мүдделері мен проблемаларына назар аудару қажет.[9] Мұның бәрі отбасы мен некені құқықтық реттеуді жетілдірумен, олардың әрі қарай нығаюы мен дамуы үшін қолайлы заңнамалық жағдайлар жасаумен тығыз байланысты. Қазақстан Республикасындағы құқықтық реформаның жалғасы халықаралық стандартқа сай көптеген жаңалықтарды қамтитын 1998 жылғы 17 желтоқсандағы «Неке және отбасы туралы» Қазақстан Республикасының Заңының қабылдануы болды. Басқа елдерде күйеудің ортақ мүлікті жеке өзі басқаруға құқығы жоқ, дегенмен ерлі-зайыптылар "қоғамды"басқаруға тең құқылы. Сонымен, АҚШ-та жекелеген мемлекеттердің заңдары басқа мемлекеттерде кейбір мәмілелер жасау үшін басқа жұбайының келісімін алу қажеттілігін қарастырады (көбінесе бұл жылжымайтын мүлікпен жасалатын мәмілелерге қатысты), "қоғамға" билік ету туралы кез-келген мәмілені ерлі-зайыптылар бірлесіп жасауы керек. Ағылшын заңы әйелді күйеуіне материалдық көмек көрсетуге міндеттейді, егер ол өте мұқтаж болса (егер оның жасына, ауруына, жазатайым жағдайына байланысты жұмыс қабілеті төмендесе) және жұбайының бұл үшін жеткілікті қаражаты болса (оның кірісі өзіне қажет мөлшерден едәуір асып кетсе). Бір-бірін қамтамасыз етудің өзара міндеті бірқатар елдердің заңнамасында қарастырылған. 212 ФАК "ерлі-зайыптылар бір-біріне адал болуға, өзара көмек көрсетуге міндетті"деп көрсетілген. Осыған ұқсайтын ережелер Германия мен көптеген басқа мемлекеттердің заңнамасында көрсетілген. АҚШ-тағы алименттік міндеттерді реттеу әр штаттың заң шығарушы органдарының құзыретінде және әр штатта өзіндік ерекшеліктері бар. Ерекшелігі, әйелдер мен балаларға қатысты алименттік міндеттемелер АҚШ-та ерлі-зайыптылардың мүліктік қатынастарын реттеу жалпы құқық нормаларымен жүзеге асырылатын Штаттарда ғана белгіленеді. Бұл тәсілдің негізінде күйеуінің неке тоқтағаннан кейін бұрынғы жұбын ұстау жөніндегі мерзіммен шектелмеген міндеті жатыр. Айта кететін жайт, бұл міндетті тоқтатудың жалғыз негізі-жаңа неке. АҚШ-тағы сияқты, ерлі-зайыптылардың әртүрлі меншік режимдерін біріктіруге болады. Сонымен, жекелеген Штаттарда ерлі-зайыптылардың жеке меншік режимі заңмен бекітілген, ал бірқатар басқа Штаттар ерлі-зайыптылардың мүлкін ортақ бірлескен меншік Тарихи аспектісін қарастыру ХХІ ғасырдың басында, адамзат алдыңғы ұрпақтарда жинақталған жетістіктерді сақтап қана қоймай, оларды көбейтіп, одан әрі даму үшін қажетті жағдайлар жасау міндеті тұрған кезде өзекті болады. Неке шартының тарихи даму жолын талдауды оның негізін - ерлі- зайыптылар арасында жасалған келісім-шарт болып табылатын қоғамдық институтты анықтаудан бастау керек сияқты. Бұл неке шартының институтының пайда болуына негіз болған ерлі-зайыптылардың әлеуметтік және жеке маңызды құқықтары мен міндеттерінің тұрақтылығымен, өзара әрекеттесуімен сипатталатын неке қатынастарының пайда болуы екені анық. Неке, оның құқықтық біліктілігі тұрғысынан, бастапқыда неке қатынастарының пайда болуына бағытталған шарттардың бір түріне айналды. Неке немесе неке шарты келісімдердің алғашқы және маңызды түрлерінің бірі ретінде танылуы керек, өйткені тарихи тұрғыдан күнкөріс жағдайындағы келісімшарттардың басқа түрлері эпизодтық, жүйелік емес сипатта болған. Бастапқыда неке шарты тараптардың неке туралы келісімі болды; неке алдын-ала жасалған келісімсіз өмір сүре алмады, ал неке шартын жасасу кейіннен неке қатынастарының әр түрлі формада болуын анықтады. Осылайша, келісім-шарт жасасу бір әрекет болып есептелді, оның нәтижесі неке одағына алып келді. Неке шартын жасасу тараптардың белгілі бір шарттарда неке қатынастарына кіру туралы келісілген еркінің болуын растады. Неке шартының маңызды ерекшеліктерінің бірі, оны жасасу кезінде қарым-қатынас субъектілері ерлі-зайыптылардың өздері емес, тараптардың өкілдері болды. Бұл жағдай отбасылық өмір салтымен және отбасының патриархалдық сипатымен анықталды. Кейінірек экономикалық, әлеуметтік, идеологиялық жағдайлардың эволюциялық даму процесі неке қатынастарын да, тәуелсіз құқықтық құрылымға бөлінген неке шартының маңызды белгілерін де өзгертті. Осылайша, адамзат белгілі бір тарихи кезеңге жеткенге дейін неке шарты неке немесе оның ажырамас элементі ретінде қарастырылады. Демек, ерлі- зайыптылар арасындағы шартты оның қазіргі түсіндірмесінде тарихтың ежелгі кезеңдерінде қалыптасқан және ұзақ мерзімді үздіксіз қолдану тәжірибесінен өткен Құқықтық құрылым ретінде қарастыру қате. Сонымен бірге, неке шартының қазіргі институтына өте ұқсас, қоғамдық қатынастарды реттеу модельдері мыңдаған жыл бұрын белгілі болды. Ежелгі әлемде неке шарты туралы алғашқы ескертулер айтылды. Сонымен, Хаммурапи Заңының 128-тармағында: "егер ер адам әйел алып, онымен неке келісімін жасаспаса, онда бұл әйел әйелі болып есептелмейді", – делінген[1]. Хатшы қала қақпасының маңында неке келісімшарттарының мәтіндерін саз тақтайшаларына сына жазумен жазды, содан кейін олар өртеніп, болашақта мүмкін болатын қақтығыстар болған жағдайға сақталды. Египеттік неке келісімшарт негізінде жеке меншік құқығын көздейді. Сонымен қатар ажырасқан кезде ерлі зайыптылардың тапқан үштен бір бөлігі заңды түрде әйеліне беріледі. Әдетте әйелдер үй шаруасымен айналысатындығы үшін бұл олар үшін аз сомма емес. Неке келісім шарттар перғауынның губернаторына бекітуге ұсынылатын, ол төрешінің рөлін атқаратын. Төреші келісім-шартта күйеуімен жұбайының арасындағы міндеттерін егжей-тегжейлі сипатталғанына көз жеткізетін болған. Мысырда ажырасулар болып тұрған, ал Жаңа Патшалық кезінде әйелдер олардың бастамашысы бола алған. Неке шартының тарихи даму жолын талдауды оның негізін - ерлі-зайыптылар арасында жасалған келісім-шарт болып табылатын қоғамдық институтты анықтаудан бастау керек сияқты. Бұл неке шартының институтының пайда болуына негіз болған ерлі- зайыптылардың әлеуметтік және жеке маңызды құқықтары мен міндеттерінің тұрақтылығымен, өзара әрекеттесуімен сипатталатын неке қатынастарының пайда болуы екені анық. Неке, оның құқықтық біліктілігі тұрғысынан, бастапқыда неке қатынастарының пайда болуына бағытталған шарттардың бір түріне айналды. Неке немесе неке шарты келісімдердің алғашқы және маңызды түрлерінің бірі ретінде танылуы керек, өйткені тарихи тұрғыдан күнкөріс жағдайындағы келісімшарттардың басқа түрлері эпизодтық, жүйелік емес сипатта болған. Бастапқыда неке шарты тараптардың неке туралы келісімі болды; неке алдын-ала жасалған келісімсіз өмір сүре алмады, ал неке шартын жасасу кейіннен неке қатынастарының әр түрлі формада болуын анықтады. Осылайша, келісім-шарт жасасу бір әрекет болып есептелді, оның нәтижесі неке одағына алып келді. Неке шартын жасасу тараптардың белгілі бір шарттарда неке қатынастарына кіру туралы келісілген еркінің болуын растады. Неке шартының маңызды ерекшеліктерінің бірі, оны жасасу кезінде қарым-қатынас субъектілері ерлі- зайыптылардың өздері емес, тараптардың өкілдері болды. Бұл жағдай отбасылық өмір салтымен және отбасының патриархалдық сипатымен анықталды. 22 Кейінірек экономикалық, әлеуметтік, идеологиялық жағдайлардың эволюциялық даму процесі неке қатынастарын да, тәуелсіз құқықтық құрылымға бөлінген неке шартының маңызды белгілерін де өзгертті. Осылайша, адамзат белгілі бір тарихи кезеңге жеткенге дейін неке шарты неке немесе оның ажырамас элементі ретінде қарастырылады. Демек, ерлі-зайыптылар арасындағы шартты оның қазіргі түсіндірмесінде тарихтың ежелгі кезеңдерінде қалыптасқан және ұзақ мерзімді үздіксіз қолдану тәжірибесінен өткен Құқықтық құрылым ретінде қарастыру қате. Сонымен бірге, неке шартының қазіргі институтына өте ұқсас, қоғамдық қатынастарды реттеу модельдері мыңдаған жыл бұрын белгілі болды. Ежелгі әлемде неке шарты туралы алғашқы ескертулер айтылды. Сонымен, Хаммурапи Заңының 128-тармағында: "егер ер адам әйел алып, онымен неке келісімін жасаспаса, онда бұл әйел әйелі болып есептелмейді", – делінген[1]. Хатшы қала қақпасының маңында неке келісімшарттарының мәтіндерін саз тақтайшаларына сына жазумен жазды, содан кейін олар өртеніп, болашақта мүмкін болатын қақтығыстар болған жағдайға сақталды. Египеттік неке келісімшарт негізінде жеке меншік құқығын көздейді. Сонымен қатар ажырасқан кезде ерлі зайыптылардың тапқан үштен бір бөлігі заңды түрде әйеліне беріледі. Әдетте әйелдер үй шаруасымен айналысатындығы үшін бұл олар үшін аз сомма емес. Неке келісім шарттар перғауынның губернаторына бекітуге ұсынылатын, ол төрешінің рөлін атқаратын. Төреші келісім-шартта күйеуімен жұбайының арасындағы міндеттерін егжей-тегжейлі сипатталғанына көз жеткізетін болған. Мысырда ажырасулар болып тұрған, ал Жаңа Патшалық кезінде әйелдер олардың бастамашысы бола |