диссер Жүнісқадырова. Зерттеуді таырыбы Неке келісім шарты ыты табиаты, мазмны жне тотатылуы
 Скачать 377.21 Kb.
|
|
Ажырасу процесін тоқтатудың бір жолы – неке келісім-шартын қолдану Заманауи отбасы әлеуметтік-саяси жағдайлардың және отбасы мүшелерінің өзара психологиялық қарым-қатынастарының күрделенуі негізінде әрқашан өзгермелі болып келеді. Еліміздегі ерекше қолдау мен әлеуметтік көмекке зәру отбасылардың қатарына бірінші кезекте жас отбасы шығады. Жас отбасыларға мемлекет тарапынан көрсетілетін әлеуметтік көмек – бұл мемлекетіміздің әлеуметтік саясатындағы маңызды аспектісі болып табылады. Жас отбасыларға қолдау көрсету мақсатында Қазақстан Республикасы заңнамасымен бекітілген орталық және жергілікті мемлекеттік органдар салалық және аймақтық бағдарламаларды әзірлеп жүзеге асыруда. Бүгінгі таңда жас отбасыларды қолдау, сонымен қатар отбасыны сақтап қалу үшін мемлекет тарапынан келесідей шаралар жүргізілуде: Осылайша қазіргі кезеңде мемлекет үшін жас отбасыларға қолдау мен көмек көрсету жұмыстары алдыңғы кезекте тұрғаны байқалады. Жас отбасы дәстүрлі құндылықтарды дәріптейтін, патриотизм сезімдерін нығайтатын, Отанның өркендеуіне деген мәңгілік қамқорлықты қамтамасыз ететін басты қайнар көз. Бұдан басқа, неке шартының субъектілерін сипаттауда құқық қабілеттілігі ерекше маңызды екенін атап өткен жөн. Отбасы заңнамасында отбасылық құқықтық қабілеттілік және құқықтық қабілеттілік туралы ұғымдар жоқ. Азаматтық құқық арасындағы генетикалық байланыс негізгі сала және оданбөлінетін салалар ретінде осы салалар азаматтық құқықтан алған жалпы ұғымдардың болуын болжайды деген пікір кең таралды. Отбасы құқығы тек Заңның азаматтық-құқықтық түсінігін ғана емес, сонымен қатар құқықтық қабілеттілікті де қолданады. Азаматтық қабілеттіліктің өзгеруі отбасылық қатынастарға тікелей әсер етеді . Әрі қарай, субъект құрамының ерекшеліктерін зерттеу аясында өкіл арқылы неке шартын жасасу мүмкіндігі туралы мәселені қарау қажет. Осыған байланысты, қазіргі жағдайда мүліктік айналымдағы өкілдік өте кең таралғанын атап өтеміз, өйткені өкілдік арқылы бір адамның әртүрлі құқықтық қатынастарға бір уақытта қатысу мүмкіндігі, ол заң субъектісі болып саналатын бірнеше мәмілелер жасау мүмкіндігі қамтамасыз етіледі. Неке шарты жасалғанға дейін мұндай мүлік екі азаматтың ортақ мүлкі болып саналады. Неке шартын жасасу кезінде болашақ ерлі-зайыптылар мүлік режимін өзгертуге және, мысалы, неке қиюды мемлекеттік тіркеуге дейін өздері сатып алған мүлікке бірлескен меншік режимін белгілеуге құқылы. Неке шартында белгіленген ерлі-зайыптылардың ортақ меншік режимі азаматтық заңнаманың тиісті ережелеріне негізделеді (Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексінің 209-227-бабы) және көп жағдайда мүлікті сатып алу арқылы және жеке еңбегімен әр ерлі-зайыптылардың салым мөлшерін ескеруге мүмкіндік береді. Бұл ретте ерлі-зайыптылардың әрқайсысының мүлікті сатып алуға қатысу дәрежесін ерлі-зайыптылар некедегі олардың мүліктік қатынастарының принциптерін белгілеуде шешуші болып тануы мүмкін. Сонымен бірге, неке шартының талаптарына сәйкес ерлі-зайыптылардың үлестік меншік режимі ерлі-зайыптылардың ортақ мүлкінің бөлігі болып табылатын белгілі бір заттарға ғана қолданыла алады. Мысалы, ерлі-зайыптылардың бөлек меншік режимі тек бағалы қағаздарға, көлік құралдарына (автомашинаға, мотоциклге және т.б.) және қымбат тұратын спорттық құрал-саймандарға (гольфпен, тау шаңғысымен айналысуға және т. б.) ғана қолданылуы мүмкін, ал қалған мүлікке бірлескен меншік режимі қолданыла беретін болады. Осылайша, қолданыстағы заңнама ерлі-зайыптыларға мүліктің шарттық режимінің әртүрлі түрлерін орнатуға мүмкіндік береді. Ерлі- зайыптылар бір-бірінің еңбекке жарамсыздығы мен мұқтаждығы жағдайында бір-біріне алимент төлеудің жалпы тәртібін сақтай алады (Қазақстан Республикасының НЖОК 147-бабы). Неке шартында ерлі-зайыптылар немесе некеге тұратын адамдар басқа жағдайларда да бір-бірін өзара қамтамасыз ету қарастыруы мүмкін. Мысалы, егер ерлі-зайыптылардың біреуі өзара келісім бойынша жұмыс істемесе, бірақ үй шаруашылығын жүргізсе және балаларды тәрбиелеумен айналысса, неке бұзылған жағдайда басқа жұбайдың оны асырау міндеті келісімшартқа енгізілуі мүмкін. Қазақстан Республикасының НЖОК-нің 41 бабының 3 тармағында, неке шартынның өзара мазмұны мен міндеттерін анықтай отырып, ерлі- зайыптылар неке шартында қарастырылған шарттарды толықтыра алады, бірақ осы кодекстің 147-148 баптарына қайшы келместен. Шартта нақты табысты ерлі-зайыптылар таңдаған мүліктік режимге жатқызу шарттары мен тәртібі белгіленуі мүмкін. Мысалы, неке шартында ерлі-зайыптылар бағалы қағаздар бойынша алынған кірістер ерлі-зайыптылардың біреуінің жеке меншігіне жататынын көрсетуге құқылы. Мәселен, мысалы, келісім-шартта ерлі-зайыптылардың неке кезеңінде және ажырасқаннан кейін басқа жұбайға тиесілі тұрғын үйді (Пәтер, Үй) пайдалану шарттары белгіленуі мүмкін. Атап айтқанда, ажырасу жағдайында меншік иесі емес жұбайдың неке шартында қатаң белгіленген мерзімде тұрғын үйді босату міндеті немесе некені бұзуға кінәлі тұрғын үйдің иесі жұбайының басқа тұрғын үй сатып алу міндеті және т. б. айтылуы мүмкін. Ерлі-зайыптылардың этикалық қарым-қатынасы, кем дегенде, жалпы қабылданған мораль мен мораль нормаларына сәйкес келеді, неке шартының Ерлі-зайыптылардың этикалық қарым-қатынасы, кем дегенде, жалпы қабылданған мораль мен мораль нормаларына сәйкес келеді, неке шартының объектісі болып табылмайды. Іс жүзінде сіз неке шарттарын кездестіруіңіз керек, оның шарттарына сәйкес ерлі-зайыптылар бір-біріне адал болуға, кез- келген жаман әдеттерден бас тартуға, олардың жалпы білім беру және мәдени деңгейін көтеруге, бір-біріне қатысты заңсыз немесе жай ғана құрметтемейтін әрекеттерге жол бермеуге және т. б.объектісі болып табылмайды. Іс жүзінде сіз неке шарттарын кездестіруіңіз керек, оның шарттарына сәйкес ерлі-зайыптылар бір-біріне адал болуға, кез- келген жаман әдеттерден бас тартуға, олардың жалпы білім беру және мәдени деңгейін көтеруге, бір-біріне қатысты заңсыз немесе жай ғана құрметтемейтін әрекеттерге жол бермеуге және т. б. Неке кезінде пәтердің жоғалуы (мысалы, үшінші тұлғалардың ұқыпсыз әрекеттерінен туындаған өрт нәтижесінде) тараптар неке шартын жасасу кезінде туындаған жағдайлардың айтарлықтай өзгеруі ретінде қарастырылуы мүмкін, өйткені оны жасасу кезінде олар пәтер табиғи түрде сақталады деп сенді. Сонымен қатар, олар өрттің пайда болу мүмкіндігін болжай алмады, сонымен қатар шарттың сипаты бойынша қажетті барлық қамқорлық пен сақтықпен оны болдырмайды. Жоғарыда аталған міндеттер мен іс-шаралардың маңыздылығын ескере отырып жас отбасының әлеуметтік, психологиялық, экономикалық, физиологиялық, моральдық сипаттамасын алу үшін, жетістіктері мен кемшіліктерін салыстырып талдама жасау үшін ғылыми тұрғыдан зерттеу қажеттілігі туындайды. Қазақстанда материалдық, тұрғын үй, психологиялық шарттар тең берілген. Қарым-қатынас орнатқанда адамның рухани қажеттілігі туындайды, отбасы адамзат үшін психологиялық баспана түрінде қабылданғандықтан отбасы мүшелерінің өзара қарым-қатынасы, бірін-бірі қабылдауы, ортақ мәселені шешуі, қорғауы, асырауы, т.б. отбасылық қарым-қатынас орнату кезінде анықталады. Еркек пен әйелдің одағынан қоғамның экономикалық құрылуы басталады. Қоғамның дамуы отбасылық құндылықтарды қайта бағалаудан, отбасылық қызметтің жалғасуынан көрініс табады. 1960-1970 жылдар аралығында неке және отбасы мәселесі арнайы зерттеу жұмысының пәніне айналды. Бүгінге дейін атаулы мәселе өзектілігін жоғалтқан жоқ. Қазақ мемлекеттік қыздар педагогикалық университетінде ҚР Президенті жанындағы Әйелдер істері және отбасылық демографиялық саясат жөніндегі Ұлттық комиссия, БҰҰ Даму бағдарламасы (БҰҰДБ), Қыздар университеті мен «Қазақстанның іскер әйелдер қауымдастығы» республикалық қоғамдық бірлестігінің ұйымдастыруымен «Қазақстан дамуының қазіргі кезеңіндегі отбасы және отбасы құндылықтары» деген тақырыпта республикалық ғылыми-тәжірибелік конференциясы өтті.[13] Осындай отырыста Қазақстан Республикасының гендерлік және отбасылық саясат жөніндегі тұжырымдамасына отбасы дәрежесі мен отбасылық құндылықтарды айқындауға жаңа ұсыныстарды енгізу туралы, отбасы тәрбиесіндегі ананың рөлін нығайту, қазіргі замандағы отбасы, жастарды жарасымды отбасылық өмірге даярлау мақсатында өткен конференция жұмысына Ұлттық комиссия мүшелері, мемлекеттік органдардың өкілдері, халықаралық және денсаулықты сақтау ұйымдары мен ҮЕҰ жетекшілері қатысты. Конференцияны бастаған Қыздар университетінің ректоры Динар Нөкетаева: «Еліміздің әлемдегі дамыған 30 елдің қатарына енуінің шарттары тек саяси-экономикалық өрлеумен ғана шектелмейді Ол қоғамдық өмірдің мәдени-рухани өркендеуімен де астасып жатқанын, халықтың әлеуметтік көңіл-күйінің тұрақты және жарқын болуымен де тығыз байланысты болғанын баяндады. Қазіргі таңда, шындығында, әлемде отбасылық құндылықтарды сақтау мен тұрақтылығы хақында өзекті мәселелері көрініс тапқан. Олар ажырасудың көбеюі, тастанды бала, өркениетті елдердегі бір жыныстылардың некесі, азаматтық некенің белең алуы, бала туу санының азаюы, заңды некелік қатынастарға деген құштарлықтың төмендеуі т.б. болып жіктеле береді. Өкінішті жағдай, мұндай «отбасылық өмірдің дағдарысы» деп атауға болатын әлеуметтік ахуалдардан тек батыс мемлекеттері ғана емес, біздің еліміз де тыс қала алмай отыр. Өздеріңіз білесіздер, қазақ халқының тума болмысында, баршамызға белгілі болып отырғандай, отбасының тұрақтылығын сақтаудың, ұл мен қызды отбасылық өмірге дайындаудың, жетімдерді жасытпаудың т.б. тамаша бір терең гуманистік үлгілері қалыптасқан. Әдет-ғұрпымыз бен салт-дәстүріміздің өн бойына сіңірген мұндай құндылықтарды бүгінгі таңда қайта жаңғыртып, озық, жетілген, тұрақтылықты сақтауға бағдарланған қырларын тұрмыс салтымызға қайтадан енгізу – қазіргі кездегі реэтнизация үдерісінің маңызды талаптарының бірі. Әрине, қазіргі техногендік даму мен жаһандану дәуірінде заман ағымы тез өзгеріп, құндылықтар ауысып, таным-түсінігіміз де кеңейіп келеді, дегенмен, күнделікті тұрмыс-тіршілігіміздегі сақталуы тиіс абсолютті ақиқаттардың бірі – дәстүрлі отбасы мен оның тұрақтылығы екендігі сөзсіз. Бұл – Мәңгілік Ел идеясының мәңгілік құндылықтарының бірі», – деп қазіргі уақытта орын алған отбасылық мәселелерді ортаға салды. [14] Еліміздің тұнғыш президенті Н.Ә. Назарбаев отбасы институтын рухани-адамгершілік тәрбиені көтеруге және нығайтуға ерекше көңіл бөлу керек екенін мәлімдеген. Мемлекет басшысының ұсынысымен Отбасы күні белгіленіп, жыл сайын «Мерейлі отбасы» ұлттық байқауы өткізіл. 2015-2020 жылдарға арналған отбасылық қатынастарды, жалпыхалықтық іс-шаралар жоспары жүзеге асыруды, моральдық-этикалық және рухани-адамгершілік құндылықтарды нығайтып бойынша үш бағытты көрсетеді: салауатты өмір салтын қалыптастыру, отбасылық құндылықтарды нығайту, Жалпы Еңбек Қоғамын құру бойынша іске асыруды ұсынған. «ҚР Гендерлік саясат пен отбасы» деген тақырыпта баяндама жасаған Қазақстан іскер әйелдер қауымдастығының президенті Раушан Сәрсембаева отбасы, отбасылық қарым-қатынас, отбасы құндылықтарын сақтауға әсер ететін оң және теріс факторларды атап өтіп, өз сөзінде отбасыға байланысты еліміздегі статистикалық мәліметтерді келтірді. «Жылына 360 мың бала дүниеге келеді. Бұл жақсы көрсеткіш. Бірақ, өкінішке қарай, жылдан жылға ажырасу жағдайы көбеюде, толыққанды отбасылар саны азаюда. 2005 жылы 35 834 болса, 2015 жылы ажырасқан отбасылардың саны 53 293-ке жеткен. Заңды некеде тұрмайтындардың саны артуда. Бұл өткен жылға қарағанда 6,6 пайызға өсіп отыр. Некесіз бала табу көрсеткіші өскен. Көп балалы отбасылардың жағдайы әлі де мәз емес. Көптеген отбасылар бір-екі баламен ғана шектеледі. Бір қуантарлық жағдай, қазір Астанада 4-5 балалы отбасылар көбейіп келеді. Қоғамдағы осындай ахуалдардың өз деңгейінде шешімін тауып отыруында, қазақ қызын тәрбиелеуде, берік отбасын құруда Қыздар университетіндегі «Қыз Жібек» клубы мен оқу орны жанындағы Гендерлік институттың алар орны ерекше. [15] Конференция барысында «Қазақстандағы отбасы мен отбасылық құндылықтардың қоғамдық және әлеуметтік проблемалары: бүгіні мен келешегі», «Гендерлік саясат және отбасы», «Салауатты отбасы және отбасылық қарым-қатынас», «Репродуктивті денсаулықты қорғаудағы әйелдердің ортақ жауапкершілігі», «Қазіргі жастар арасындағы отбасы құндылықтарын қалыптастыру» және т.б. отбасылық мәселелер көтеріліп, салмақты ойлар ортаға салынды. Оның теориялық-әдіснамалық мәселелерінен бөлек, «отбасылық дағдарыстардың» алдын-алу, отбасылық құндылықтарды сақтаудың теориялық негіздері ашып көрсетіліп, қоғамдық өмірде қолданудың жолдары ұсынылды және қоғам мен мемлекеттің атқаруына тиісті мәселелерге баса назар аударылды. [16] Қоғамдағы маңызды мәселенің бірі – отбасы тұрақтылығы, отбасылық қатынастарды нығайту, некелік өмірге жастарды даярлауды жетілдіру. Неке мен отбасыға деген рухани көзқарастың жұтаңдығы, дәстүрді естен шығару, осал некенің салдарынан ажырасудың көбеюі жиілеп кетті. Ежелгі заманда өмір сүрген ата-бабаларымыз сирек ажырасқан, ондай жағдай қоғамда орын алмаған. Себебі халықтың сол кездегі пайымы бойынша отбасы мәңгілік, өмірдің соңына дейін жалғасатынына нық сеніммен қараған және қабылдаған. Жұбайлардың төзімділігі, бірін-бірі түсінуге және сол қалпы қабылдауға тырысуы, отбасы тұрақтылығының жоғары көрсеткішін құрады. Демографиялық мәліметтер негізінде некенің басты мақсаты тұрақтылықты қалыптастыру, адамзаттың сақталуын қамтамасыз ету. Ажырасудың қазіргі таңда көптеген себептері бар. Бұрында аталарымыз бен әжелеріміз діннің жолын қатаң ұстанғандықтан жастардың ерсілі мінез-құлқы мен іс-әрекеттеріне тиым салып отырған, жазалау шараларын жүргізген. Соның салдарынан отбасы беріктігі сақталған. Кеңес үкіметі кезеңінде ажырасу қоғамның наразылығын тудырып, ажырасқан отбасы қоғамдық топтан қуылып, толық емес отбасы мүшелері қатты сыналған. Қазіргі таңда неке, отбасының тұрақтылығын сақтау мәселесіне қажетті көңіл бөлінбей отыр, сақтап қалу әдістері жеткіліксіз не болмаса тиімсіз. Жас отбасыға ажырасу мәселесін талқылауда, оң және теріс пайымын анықтауда қоғам тарапынан әлеуметтік көмек пен қолдауға зәру. Бұл әсіресе ажырасу мәселесімен айналысатын сот өкілдеріне үлкен жауапкершілікті жүктеп, психолог ретінде біліктілікті қажет етеді. Сот жұмысын ажырасудың санына емес, татуласқан жұптардың мөлшеріне қарай бағалауды талап етеді. Сонда атқарылған жұмыстың тиімділігі мен тиімсіз тұстарын анықтауға мүмкіндік бар. Мемлекеттің демографиялық жағдайын көтеру көп елдерде аз балалы болумен шектеледі. Себебі жас отбасының пайымынша, сауатты, сау ұрпақты дүниеге әкелмес бұрын оның өмір сүретін орнын, мекенін белгілеп, жағдай жасау керек. Бұл ретте жас отбасы мен олардың ата-аналарының көзқарасы ұқсас екендігін байқаймыз. Жастардың көбі некесін қимай бірге тұруды, жыныстық қатынасқа түсуді, балалы болмауды құп санайды. Бірін-бірі тану қажеттілігін бірінші кезекке қояды. Нәтижесінде баласыз өмір сүреді, ажырасудан хабарсыз. Сондай-ақ, балалы болуды жоспарлайтын, тек бір баламен шектелуді жөн санайтын әйелдер пайымы бар. Осы ретте Қазақстандағы демографиялық жағдайға назар аударсақ. Қазақстан Республикасының Ұлттық экономика министрлігі статистика комитетінің мәліметтеріне сүйенсек, 2019 жылдың 1 ақпанындағы санақтар негізінде халық саны – 18 415,5 мың адамға жетсе, қалада тұратындар саны – 10 709,4 мың адам (58,2%), ауыл аймақта тұратындар саны – 7 706,1 мың адамды (41,8%) құрады. 1-диаграммада статистика комитетінің мониторингі берілген. [17] 1-диаграмма  2018 жылдың 1 ақпанындағы мәліметтермен салыстырғанда адам саны 237,9 мың адамға өскен (1,3%). Атаулы өзгеріс келесі қалаларда байқалды: Шымкент (56,6 мың адам), Алматы (51,6 мың адам), Астана (46,7 мың адам). 2-диаграмма  1-кестеде Сатистика комиетінің жинаған халықтың тұрмыс жағдайы, некелескен және ажырасқан ерлі-зайыптылардың мәліметтері берілген. Бұл жалпы Қазақстанның экономикалық, әлеуметтік нышанының сипатын береді. 1-кесте
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||