канспект лекцый. Змест

• Название: Змест
• Анкор: канспект лекцый.doc
• Дата: 26.03.2018
• Размер: 0.78 Mb.
• Имя файла: канспект лекцый.doc
• Тип: Документы; #17218
• страница: 25 из 32

Асобыя формы дзеяслова

Дзеепрыметнік – форма дзеяслова, якая абазначае прымету або ўласцівасць прадмета (асобы) паводле дзеяння, адказвае на пытанні які? якая? якое? якія?: Нямераная, няхожаная тайга жыве, шуміць, стракоча і дыхае лёгкім, прыглушаным водгуллем. Табе, з прытомленым сэрцам, прысыпанаму сівізной, хочацца зноў сустрэцца з далёкай сваёй вясной.

Дзеепрыметнікі маюць асаблівасці дзеяслова (стан, трыванне, час, пераходнасць/непераходнасць) і прыметніка (род, лік, склон).

Дзеепрыслоўе – асобая нязменная форма дзеяслова, якая абазначае дадатковае дзеянне і паясняе дзеяслоў-выказнік, адказвае на пытанні што робячы? што зрабіўшы?: Дарога знікла з вачэй, не дайшоўшы да гасцінца, абапал якога стаялі парадзелыя бярозы.

Дзеепрыслоўі маюць прыметы дзеяслова (трыванне, час, зваротнасць/ незваротнасць, пераходнасць/непераходнасць) і прыслоўя (нязменнасць).

Утварэнне і ўжыванне дзеепрыметнікаў

Дзеепрыметнікі незалежнага стану прошлага часу ўтвараюцца ад асновы інфінітыва непераходных дзеяслоў закончанага трывання пры дапамозе суфікса -л-: пасінець – пасінелы.

Дзеепрыметнікі могуць утварацца і з дапамогай суфіксаў -ш-, -ўш- ад асновы інфінітыва пераходных і непераходных дзеясловаў: узнікнуць – узнікшае (пытанне), прыехаць – прыехаўшая (сястра).

Дзеепрыметнікі залежнага стану прошлага часу ўтвараюцца ад асновы інфінітыва пераходных дзеясловаў закончанага трывання пры дапамозе суфіксаў -н-, -ан-, -ен-, -т-: вызваліць – вызвалены, прыручыць – прыручаны, ахутаць – ахутаны, узяць – узяты.

У беларускай літаратурнай мове найбольш пашыраны дзеепрыметнікі прошлага часу залежнага і незалежнага стану з суфіксамі -л-,-н-, -ан-, -ен-, -т-.

Дзеепрыметнікі з суфіксамі -ўш-, -ш- у беларускай мове ўжываюцца абмежавана: у форме м. р. яны супадаюць з формамі дзеепрыслоўяў і ўспрымаюцца двухсэнсоўна.

Рэдка ўжываюцца дзеепрыметнiкі незалежнага і залежнага стану цяперашняга часу. Утвараюцца яны ад асновы дзеяслоў цяперашняга часу незакончанага трывання з дапамогай суфіксаў -уч-(-юч-), -ач-(-яч-), -ем-, -ім-.

У беларускай мове няма зваротных дзеепрыметнікаў.

	Дзеепрыметнікі незалежнага стану	Дзеепрыметнікі залежнага стану
цяперашняга часу	-уч-, -юч- (I спр.) кіру-юч-ы чалавек -ач-, -яч- (II спр.) гавор-ач-ы чалавек (сустракаюцца ў навуковых тэрмінах, у спалучэннях устойлівага характару: кіруючая роля, гаворачая асоба)	-ем-,-ом- (I спр.) вывуча-ем-ы аб’ект -ім- (II спр.) люб-ім-ы чалавек (ужываюцца рэдка, толькі ў навуковым стылі. Некаторыя ўжываюцца як прыметнікі: цярпімы, любімы)
прошлага часу	-л-, -ўш-, -ш- пажаўце-л-ы, загіну-ўш-ы, падрос-ш-ы (ужыванне іх абмежавана: у форме м. р. яны супадаюць з формамі дзеепрыслоўяў і ўспрымаюцца двухсэнсоўна)	-н-, -ен-, -ан-, -ян-, -т- прачыта-н-ы, прынес-ен-ы, пасе-ян-ы, разгледж-ан-ы, пашы-т-ы (найбольш пашыраны ва ўжыванні)

У беларускай мове ёсць многа сродкаў замены неўласцівых ёй дзеепрыметнікаў пры перакладзе з рускай мовы:

• 
  дзеепрыметнікі з суфіксамі -л-, -н-, -ан-, -ен-, -т-: пожелтевшая листва – пажаўцелае лісце, склонившиеся к земле ветви – схіленыя да зямлі (да долу) галіны, покрывшаяся инеем трава – пакрытая інеем (шэранню) трава;
  
• 
  дзеясловы ці дзеепрыслоўі: Идущие люди смотрели на флаги. – Людзі ішлі і глядзелі на сцягі. Ідучы, людзі глядзелі на сцягі;
  
• 
  прыметнікі: говорить плачущим голосом – гаварыць плаксівым голасам (гаварыць праз плач, гаварыць плачучы);
  
• 
  даданыя сказы: Каждый, приехавший в наш город, может убедиться… – Кожны, хто прыязджае ў наш горад, можа пераканацца...