Тарих ответы экзамен. 1 денгей хх асырды і жартысындаы ашаршылы оны зардаптары
 Скачать 1.03 Mb.
|
|
30. КОКП қызметінің тоқтатылуы. 1989 жылдан бастап елде болып жатқан процестерге партиялық-мемлекеттік номенклатураның әсері ұдайы азайды. Жаңа саяси және коммерциялық құрылымдар баяу, бірақ сенімді күшке ие болды. Осының бәрі партиялық функционерлердің "үстем таптағы" ашық және жасырын наразылығын тудырды. КСРО-ның партиялық-мемлекеттік басшылығын сөз сөйлеуге итермелеген соңғы тамшы 1991 жылғы 22 тамызда Ново-Огареводағы м. С. Горбачевтің Мәскеу астындағы резиденциясындағы Республика өкілдерінің келіссөздері барысында жасалған жаңа Одақтық шартқа қол қою қаупі болды. Осы Шартқа сәйкес жаңа одаққа кіретін Республика едәуір көп құқықтарға ие болды, ал одақтық орталық басқарушыдан үйлестіруші орталыққа айналды. Одақтық басшылықтың құзыретінде қорғаныс, қаржы саясаты, ішкі істер, ішінара салық және әлеуметтік саясат мәселелерін ғана қалдыру болжалды. Кейбір мәселелерді одақтас және республикалық билік органдарымен бірлесіп шешу жоспарланған. Ең алдымен, бұл жаңа заң актілерін қабылдауға, орталықтың пайдасына салық аударымдарын анықтауға және оларды жұмсаудың негізгі бағыттарына қатысты болды. Қоғам өмірінің қалған жақтары республикалардың құзыреті шегінде болды. Литва, Латвия, Эстония, Молдова, Грузия және Армения бұл жеткілікті либералдық шартқа қол қоюдан бас тартып, тәуелсіз мемлекеттер құру туралы жариялады. Жаңа Одақтық шартқа қол қоюды бұзу және өзінің билік өкілеттігін сақтау үшін жоғары партиялық-мемлекеттік басшылықтың бір бөлігі КСРО заңды Президенті М. С. Горбачевті биліктен шеттетуге тырысты. М. С. Горбачев Қырымда демалыста болғанын пайдаланып, 1991 жылдың 19 тамызында елде төтенше жағдай енгізілді. Мәскеу және басқа да ірі қалалардың кейбір көшелеріне танк қоса әскерлер енгізілді. Барлық орталық газеттер, "Шындықты", "Известияны", "еңбекті" және басқа да коммунистік басылымдардан басқа, тыйым салынған. Бірінші бағдарламаны қоспағанда, орталық теледидардың барлық арналары және барлық дерлік радиостанциялар жұмысын тоқтатты. КОКП басқа барлық партиялардың қызметі тоқтатылды. Төңкеріс төтенше жағдай жөніндегі мемлекеттік комитетті - ГКЧП басқарды. Оның құрамына КСРО вице-президенті Г. И. Янаев, КОКП ОК хатшысы, Қорғаныс Кеңесі төрағасының бірінші орынбасары О. Д. Бакланов, КСРО МҚК төрағасы В. А. Крючков, КСРО премьер-Министрі В. С. Павлов, КСРО Ішкі істер министрі Б. К. Пуго, КСРО шаруа одағының төрағасы В. А. Стародубцев, КСРО Қорғаныс министрі Д. Т. Язов және мемлекеттік кәсіпорындар қауымдастығының президенті А. И. Тизяков кірді. ГКЧП төңкерісінің басты міндеті қайта құру тәртіптерін ССРО қалпына келтіруде көрді. Жариялылық саясатын жоюға, көппартиялыққа, коммерциялық құрылымдарды жоюға, демократияның өскіндерін жоюға және КОКП күш-жігерін қалпына келтіруге бағыт алды. ГКЧП негізгі саяси қарсыласы РСФСР демократиялық басшылығы болды. Дәл осы оған қарсы негізгі соққы жіберілді. РСФСР Жоғарғы Кеңесі ғимаратының айналасына (Ақ үйдің) ғимаратты иелену, ресейлік Парламентті қорлау және оның белсенді қатысушыларын тұтқындау керек болатын әскерлер шоғырланды. Алайда төңкеріс сәтті болмады. Негізгі массада ел халқы ГКЧП қолдаудан бас тартты, әскер өз азаматтарына қарсы күш қолданғысы келмеді. 20 тамызға қараған түні "Ақ үйдің" айналасына бірнеше ондаған мың адам тұрған баррикадалар өсті, ал әскери бөлімшелердің бір бөлігі қорғанушылар жағына өтті. Төңкеріс шетелде өте теріс қабылдады, ол жерден КСРО-ның көмегін тоқтату туралы мәлімдеме шықты. Сонымен қатар, ол өте нашар ұйымдастырылған және дайындалған, жедел басшылық болмаған. Путчтің 22 тамызының өзінде жеңіліске ұшырады, ал ГКЧП мүшелерінің өздері тұтқындалды. Путчты жеңгеннен кейін бірден барлық ірі қалаларда КОКП саясатына қарсы бағытталған жаппай манифестациялар өтті. Бұл оның қызметін тоқтату туралы Ресей Президентінің Жарлығына 1991 жылдың 23 тамызына қол қоюға себеп болды. Б. Н. Ельциннің нұсқауы бойынша КОКП ОК, обком, аудандық комитеттер және партия мұрағаттарының ғимараттары жабылып, мөрленді. КОКП басқару, мемлекеттік құрылым ретінде өмір сүруді тоқтатты. Алайда, партия қызметкерлерінің экономикалық және саяси өмірге әсері жоғалып кеткен жоқ, өйткені олардың неғұрлым белсенді бөлігі Ресей мен басқа да республикалардың қоғамдық өмірінің жаңа салаларында болды. КОКП қызметін тоқтатумен бір мезгілде бірнеше газеттер уақытша жабылды, ең алдымен коммунистік бағдар - "Правда", "Труд", "Советская Россия" және кейбір басқалар. Кеңестер Одағының ыдырауы және Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығының (ТМД) құрылуы. 5 тамыз күні М. С. Горбачев отбасымен бірге Қырымда құрылысы жаңадан аяқталған Форосқа демалуға кетті. М. С. Горбачев демалысқа кеткеннен кейін ел билігін Мемлекеттік төтенше жағдай комитеті өз қолына алады. 18 тамызда Форосқа ГКЧП (Мемлекеттік төтенше жағдай комитеті) мүшелері — Бакланов, Шенин, Болдин, Варенников жөне Плеханов барып, М. С. Горбачевтің елде төтенше жағдай жариялау туралы құжатқа қол қоюын талап етті. М. С. Горбачев құжатқа қол қоюдан бас тартты. ГКЧП-ның басшылары вице-президент Г. И. Янаев, В. С. Павлов, Д. Т. Язов, Б. К. Пуго, В. Крючков, В. А. Стародубцев, А. И. Тизяков жөне Бакланов болды. 19—21 тамыз күндері ГКЧП басшылары Мәскеу төңірегіне әскерлерді әкелді. Бірақ, нақты іс-өрекеттерге бармады. Мәскеу қаласында демократиялық күштердің шақыруымен 500 мың адам қатысқан саяси шеру болды. Жиналғандар алдында Б. Н. Ельцин сөз сөйлеп, ГКЧП-ның іс-өрекеттерін антиконституциялық, антидемократиялық деп бағалады. ГКЧП мүшелері ешқандай қарсылық көрсетпеді. 1 тамызда ГКЧП мүшелері Форосқа барып, М. С. Горбачевті Мөскеу қаласына өкелді. 22 тамызда ГКЧП басшылары тұтқындалды. Елдегі билік Б. Н. Ельциннің қолына көшті. 23 тамызда РКФСР Жоғарғы кеңесінде М. С. Горбачевтің КОКП-ты таратуға келісім беруі үзілді-кесілді талап етілді. М. С. Горбачев КОКП-ты тарату туралы келісімге қол қойды. Б. Н. Ельцин РКФСР компартиясын таратты. 1991 жылы 8 желтоқсанда Белорусияның Беловеж Пущесында үш славян мемлекетінің басшылары — Б. Ельцин (РКФСР), Л. Кравчук (Украина) жөне С. Шушкевич (Белоруссия) кездесіп, “Кеңестік Социалистік Республикалар Одағы халықаралық құқық негізінде өзінің өмір сүруін тоқтатты” деген мәлімдеме жариялады. 10 желтоқсанда Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығының (ТМД) құрылғандығы (ратификацияланды) бекітілді. 1991 жылы 16 желоқсанда Қазақстан Республикасы өз төуелсіздігін жариялады. 21 желтоқсанда Алматы қаласында бұрынғы 11 ел басшылары бас қосып, ТМД елдерінің ынтымағы ретінде Алматы декларациясына қол қойды. КСРО ыдырап, оның орнына жаңа одақ — ТМД құрылды. 1991 жылы 25 желтоқсанда М. С. Горбачев теледидардан сөз сөйледі. Ол “ТМД елдері одағының құрылуы, КСРО деген елдің жойылуы менің КСРО Президенті қызметінен бас тартуыма әкелді” деді. Кешкі сағат 19-дан 38 минут кеткенде Кремльдің үстіндегі КСРО-ның қызыл жалауы түсіріліп, оның орнына қызыл, ақ және көк бояулы Ресей жалауы ілінді. Сөйтіп, XX ғасыр тарихындағы ең ірі держава — КСРО деген ел тарих қойнауына кірді. 1990 жылы желтоқсанда төрт республика — Ресей, Украина, Белоруссия жэне Қазақстан егеменді мемлекеттер одағын қүру туралы инициатива көтерді, Новоогарев келісімін талдап жасау жөніндегі бірлескен жүмыс бастаған болатын. 1991 ж. 18—21 тамыз аралығындағы «Тамыз бүлігі» бұл жұмысты үзіп жіберді. KCPO вице-президенті Г.И. Янаев, KCPO премьер- министр! B.C. Павлов, KCPO Мемлекеттік Қауіпсіздік Комитетінің төрағасы B.A. Крючков, KCPO Ішкі істер министрі Б.К. Пуго, KCPO Қорғаныс министрі Д.Т. Язов, KCPO Жоғарғы Кеңесінің төрағасы А. Лукьянов тағы басқалар 18 тамыз күні Төтенше жағдайлар жөніндегі Мемлекеттік комитет (ТЖМК) құрып, елдегі барлық билік осы ұйымның қолына өтетіндігін мәлімдеді. Бүл ic жүзінде Кеңес Одағындағы ескі мемлекеттік билік пен қоғамдық қатынастарды сақтап қалу мақсатында Мәскеуде үйымдастырылған төңкеріс еді. Осы кезде Қырымда (Фороста) болған KCPO президенті М.С.Горбачевтың сыртқы элеммен байланысын үзіп тастаған ТЖМК мүшелері оны өз қызметін атқаруға денсаулығы жарамайды деп хабарлады. Бүл төңкеріс 20 тамызда қол қойылуға тиіс «Егеменді мемлекеттер одағы туралы шартқа» қарсы бағытталды. Ол шарт Кеңестер Одағына кіретін республикаларға бүрынғыдан элдеқайда көп дербестік беретін. Тамыз бүлігінде елде қалыптасып келе жатқан демократия нышандарын тұншықтыру және нарықтық қатынастардың орнығуына жол бермеу арқылы елдегі әкімшіл- эміршіл жүйені сақтап қалу көзделді. Төтенше жағдайлар жөніндегі Мемлекеттік комитеттің № 1 қаулысына сай саяси партиялардың, қоғамдық ұйымдар мен бұқаралық қозғалыстардың қызметі тоқтатылатын болды жэне митингілер мен демонстрациялар өткізуге, ереуілдерге шығуға тыйым салынды. Тамыз бүлігіне қарсы күресті Ресей президенті Б.Н. Ельцин басқарды. Оны Мәскеу қаласының мэрі Г. Попов, Ленинград облысы мен қаласының басшысы А. Собчак тағы басқалар қолдады. Мәскеудегі жұртшылық шеруге шығып, тамыз бүлігін айыптады. 21 тамыз күні Ресей үкіметі жіберген үшақпен Горбачев Мәскеуге жетті. Ол елдегі басшылықты қайтадан қолына алды. ТЖМК мүшелері түтқынға алынып, үстерінен қылмыстық ic қозғалды. Тамыз бүлігі Ол КСРО-ның күйреуін жэне бұрынғы одақтас республикалардың, оның ішінде Қазақстанның егемендік алуын шапшаңдатты. 1991 ж. 8 желтоқсанда Белорусь, РСФСР жэне Украина республи каларының басшылары Минск қаласында (Беловеж нуы) кездесіп, мэлімдеме қабылдады. Онда саяси одақ түйыққа тірелді, сондықтан республикалардың Одақтан шығуы объективтік процесс және тәуелсіз жеке мемлекет қүру шынайы факті болып отыр деп көрсетілді.1991 ж. 12 желтоқсанында Ашхабад қаласында Орта Азия Республикалары мен Қазақстан басшыларының кездесуі болып өтті. 1991 ж. 21 желтоқсанда Алматыда 11 республика өкілдері қатынасқан кездесу болды. Олар тең құқықтық жағдайдағы Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы құрылғандығы жөніндегі шартқа қол қойды. Алматыда қабылданған декларацияда Минскідегі айтылған жалпы принциптік мэселелердің барлығы мақұлданды. Жаңадан қүрылған Достастық мемлекет басшылары жэне үкімет басшыларының Кеңесі деген жетекші органдар қүрды. Онда жалпы бағыттағы көкейтесті саяси жэне әлеуметтік-экономикалық мэселелерді шешу көзделді. Сөйтіп, 1991 жылғы желтоқсандағы Алматы қаласында бас қосқан тәуелсіз елдер басшыларының келісімі КСРО-ның өмір сүруін тоқтатумен аяқталды. 31. Қазақстан Президентінің алғашқы бүкілхалықтық сайлауы. 1 желтоқсан - Қазақстанның Тұңғыш Президенті күні. 1991 жылғы 1 желтоқсанда бүкілхалықтық сайлау нәтижесінде еліміз өзінің тұңғыш Президентін сайлады және осы күннен тәуелсіздік тарихы басталды. 2011 жылғы 14 желтоқсанда Мемлекет басшысы «Қазақстан Республикасындағы мерекелер туралы» Қазақстан Республикасының Заңына толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасының Заңына қол қойды, онда 1 желтоқсанда аталып өтілетін жаңа мемлекеттік мереке - Қазақстан Республикасының Тұңғыш Президенті күнін белгілеу көзделген болатын. Қазақ елінің тәуелсіздік алғаннан бергі бағындырған шыңдары жетерлік. Тарих үшін қас-қағым сәт болғанымен 20 жылдан сәл-ақ астам уақыт ішінде буыны енді беки бастаған ел әлемдік деңгейдегі алпауыттармен иық тірестіріп, тың бастамаларға ұйытқы бола алатындығын да паш етіп отыр. Оның жарқын дәлелі 11 жылдық тоқырауда болған ЕҚЫҰ саммитін жоғары деңгейде ұйымдастырып, Азиада ойындарын өткізуі, сонымен қатар көптеген халықаралық шараларға ұйытқы болуы, алдағы уақытта ЕХРО-2017 көрмесін өткізетіндігі дәлел бола алады. Міне осындай ауқымды шаралардың басы-қасында жүрген Елбасы Нұрсұлтан Назарбаевтың еңбегі ерен екендігі сөзсіз. Сондықтан да 2012 жылдан бастап 1 желтоқсан Қазақстан Республикасының Тұңғыш Президенті күні мерекесі кеңінен аталып өтуде. Айта кетерлігі, таңдау бұл күнге тегіннен-тегін түсіп отырған жоқ. Есте болса, 1991 жылдың 1 желтоқсан күні тәуелсіз Қазақ елінде алғашқы президенттік сайлау өтіп, онда Нұрсұлтан Назарбаев халықтың зор сенімімен, яғни сайлаушылардың 98,78 пайыз дауысымен жеңіске жеткен еді. Мемлекет билігін қолға алғаннан бастап ҚР Президенті атқарған игі істер жетерлік. Мәселен, Мемлекет басшысының сол бір қиын-қыстау кезеңде, яғни 1991 жылдың 29 тамызында 60 жылға жуық уақыт бойы Абай, Шәкәрім сынды даналар дүниеге келген Семей топырағындағы ядролық сынақтарды тоқтату туралы Жарлыққа қол қоюы ерлікпен-пара-пар еді. Әрине, мұндай қадамға бару жолында қаншама кедергілердің көп болғандығы да сөзсіз. Елордада ұйымдастырылған «Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан» атты «Бірінші Назарбаев оқулары» халықаралық форумы барысында сөз сөйлеген сол кезде БҰҰ Бас хатшысы орынбасарының қызметінде болған Қасым-Жомарт Тоқаев өз сөзінде ел тәуелсіздігінің алғашқы жылдарында орын алған маңызды оқиғалардың біріне тоқтала келе: «1992 жылдың басында Сыртқы істер министрлігіне дипломатиялық арналар арқылы Қазақстан Президентінің атына Ливия революциясының көсемі Муаммар Каддафиден хат келді, онда еліміздің аумағында оның жазуынша, «алғашқы мұсылмандық атом бомбасы» делінетін ядролық арсеналдарды сақтау ұсынылған болатын. Бұл ретте, оны ұстап тұру үшін Каддафи хатында көптеген миллиард доллар көмектер бөлінетіні де уәде етілген», - деп есіне алды. Оның пайымынша, кез келген жауапсыз саясаткер үшін осындай бай мемлекеттер тарапынан жасалған мұншалықты жомарт ұсыныстар әлдеқайда тартымды көрінуі мүмкін еді. «Бірақ нағыз мемлекет қайраткері қарапайым саясаткерден әлдеқайда ерекшеленеді, олар кез келген мәселені қазіргі конъюнктуралы санатпен ойламайды, ол стратегиялық тәртіп түсінігін басшылыққа алады», - деді БҰҰ Бас хатшысының орынбасары. Ия, осылайша, билікке келген кезден-ақ көрегендік танытқан Елбасының бүгінде жүргізіп отырған қазақстандық даму жолы мен моделі әлем қайраткерлері тарапынан зор қызығушылық туғызып отыр. Оның жетекшілігімен еліміз ешкімге ұқсамайтын экономикалық даму жолын бастады. Даму қарқыны жағынан ХХІ ғасырдағы көшбастаушы мемлекеттердің қатарына қосылды. Қазақстан әлемде өзінің саяси орнын айқындап алды. Бейбіт саясат пен ұлтаралық келісімді қамтамасыз етті. Қазақстан халқы Ассамблеясын құрды. Жаһандық ядролық сынақсыз аймақ құру жөнінде ұсыныс берді. Әлем халқы Қазақстан басшысының ұлы бастамасына қолдау көрсетті. Ұлттың қамын ойлайтын, дамудың келешегін болжайтын дана саясат ұсынған Нұрсұлтан Назарбаев жас мемлекетті экономикасы орнықты 50 елдің қатарына қосты. Қазақстан кешегі тоталитарлық жүйенің түйіндерін шешіп, зайырлы, құқықтық мемлекетке айналды. Еуропаның төріне шықты. Діни толеранттылыққа қол жеткізді. Мәселен, бұл жайында жоғарыда атап өткен форумда «Өркениеттер диалогы» Форумы Халықаралық үйлестіру комитетінің төрағасы Вальтер Швиммер: «Мен еш уақытта тәуелсіз Қазақстандағы этникалық немесе діни шиеленістер туралы естіген емеспін. Қазіргі күні әлем Қазақстандағы халықтар мен наным-сенімдердің, мәдениеттердің, дәстүрлердің, тілдердің, діндердің байлығынан сабақ ала ма?! Ала алатындығымызға мен кәміл сенімдімін», - деп ағынан жарылған болатын. Елбасы Нұрсұлтан Назарбаевтың жаһандық әлем шындығы тұрғысынан еуразиялық идеяны жетілдіруді теориялық жаңартуға қол жеткізіп, оны тек теория тұрғысында қалдырып қоймай, іс жүзіне асырудағы қимылы да бүгінде жұртшылықтың назарын аудартып отыр. Кеден одағы Қазақстан, Ресей және Беларусь толыққанды Еуразиялық одаққа жақындатып отыр. Бұл - Назарбаев идеясының шындық екендігін көрсетеді. Қоғамның мемлекеттік құрылымы мен конституциялық құрылысының негіздерін құру. Қазақстан Республикасы — президенттік басқару формасы бар демократиялық, құқықтық, унитарлы, зайырлы мемлекет. Алғашқы конституция 1993 жылы қаңтарда қабылданды. 1995 жылы тамыз айында жаңа конституция қабылданды; 1998 жылы оған түзетулер енгізілді. Жаңа конституция бойынша Қазақстан — демократиялық құқықтық унитарлы мемлекет, оның тәуелсіз үш билік тармағы бар: атқарушы, заң шығарушы жән сот биліктері. Атқарушы билікті президент басқарады, ол 40 жастан асқан, Республика аумағында соңғы 15 жыл тұрған және мемлекеттік тілде (қазақ тілінде) еркін сөйлей алатын азаматтыры арасынан 5 жылға сайланады. Заң шығарушы билікті қос палаталы парламент атқарады (Сенат - 47 депутат және Мәжіліс - 107 депутат). Сот билігін Конституциялық сот пен жергілікті соттар жүйесі атқарады; сот төрелері қызметіне Қазақстан Республикасының Конституциясы мен Конституциялық заңдарға сәйкес тағайындалады және тұрақыты түрде толық өкілетілікке ие болады.[1][2] Мемлекеттік билік органдары Президент — мемлекет басшысы, оның ең жоғарғы лауазымы, елдің ішкі және сыртқы саясатының негізгі бағыттарын белгілейді, барлық битлік органдарының келісімжді қызмет атқаруын қамтамасыз етеді. Сонымен қатар президент Қазақстан Қарулы күштерінің жоғарғы қолбасшысы болып табылады. [3] Ол 18 жастан асқан азаматтардың жалпы және құпия дауыс беруі арқылы 5 жылдық мерзімге сайланады. Президенттің өкілеттілігі: жоғарғы бас қолбасшы болып табылады; президенттің бұйрықтары мен қаулылары заңды күшке ие; парламентті таратуға құқылы; референдумдар мен парламентке сайлауды бекітеді және парламент сессияларын шақырады; парламент қаьбылдаған заңдарға қол қояды және оларды қайта талқылауға жібере алады; парламент келісімімен премьер-министрді және премьер-министрдің ұсынысы бойынша үкімет мүшелерін тағайындайды; парламент келісімімен Ұлттық банктің төрағасын, бас прокурорды, Ұлттық қауіпсіздік комитеттінің төрағасын қызметтеріне тағайындайды; дипломатиялық өкілдіктердің басшыларын, жоғарғы әскери басшыларды және Есептік комитет мүшелерін тағайындайды; үкімет пен жергілікті билік органдарының қаулыларының күшін жоя аладым; мемлекеттік бағдарламаларды бекітеді; халықаралық келіссөздерді жүргізеді және келісімшарттарға қол қояды; төтенше және әскери жағдайды енгізеді. Президент мемлекетке опасыздық жасағаны үшін парламенттің қос палатасы отырысының шешімімен орнынан алынып тасталынады.[4] Қазақстан президенті қызметі 1990 жылы 24 сәуірде тағайындалды, осы кезден бері бұл қызметте Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесі сайлаған Нұрсұлтан Назарбаев отыр. Осыдан кейін Нұрсұлтан Назарбаев 1991 жылы алғашқы жалпы халықтық президент сайлауы нәтижесінде президент болып сайланды, ал 1995 жылғы референдум бойынша оның президенттік өкілеттігі тағы ұзартылды. Кейін ол 1999 жылғы кезектен тыс және 2005 жылғы кезекті президенттік сайлаулар нәтижесінда тағы да президент болып сайланды. 2019 жылғы 20 наурызда Қазақстан Республикасының Президенті ретінде Қасым-Жомарт Кемелұлы Тоқаев ант қабылдады. |