Бел яз. 1. Гістарычныя мовы знікнення і развіцця бел мовы
 Скачать 153.61 Kb.
|
|
1.Гістарычныя ўмовы ўзнікнення і развіцця бел.мовы. Бел.мова належыць да славянскай групы моў. У VII-IXст. Склалася ўсходне славянская народнасць. Яна мела сваю мову – агульнаўсходнеславянскую, якую яшчэ наз. старажытнаславянскай.У Xст. усходнія славяне прынялі хрысціянства, з якім прыйшла да іх пісьменнасць. Гэта абумовіла з’яўленне пісьмовых помнікаў на ўсходнеславянскай мове («Аповесць мінулых часоў», «Слова пра паход Iгаравы»)У XIIIст. заходнія землі ўсходніх славян (тэрыторыя сучаснай Беларусі) адасобілася ў складзе ВКЛ. На тэраторыі сучаснай Бел. жылі славянскія плямёны дрыгавічоў, крывічоў, радзімічаў, на аснове якіх і складвалася бел. народнасць, а з асаблівасцей іх гаворак – бел. мова. У складзе ВКЛ у XIV – XVIст. сформіравалася бел. народнасць і ўласна бел. літаратурная мова, якую прынята называць старажытнай бел. мовай або старабеларускай. Найвышэйшага ўзроўню развіцця БМ дасягнула ў XV – XVIст. У ВКЛ яна стала афіцыйнай дзяржаўнай мовай і абслугоўвала ўсе сферы грамадскага жыцця. На ёй вялося навучанне, афармляліся дзяржаўныя дакументы, стваралася літаратура.На старабел. мове з’віліся друкаваныя кнігі Ф.Скарыны,на старабел. мове быў створаны Статут ВКЛ. У 1569г.паводле Люблінскай уніі ВКЛ і каралеўства Польскае аб’ядналіся ў адной дзяржаве – Рэчы Паспалітай, а ў 1696г дзяржаўнаю мовай РП становіцца польская. З гэтага часу БМ апынулася ў неспрыяльных умовах, пачынаецца заняпад яе пісьмовай традыцыі.У канцы XVIIIст.у выніку трох падзелаў РП Беларусь была далучана да Расійскай імперыі. З гэтага часу на Беларусі афіцыйнай мовай стала руская. Царскі ўрад забараняў друкаванне кніг на БМ, забараняў афіцыйнае ўжыванне назвы «Беларусь». Але БМ працягвае развівацца на базе вуснай народна-гутарковай мовы.Сучасная бел. літ. Мова пачынала фарміравацца ў XIXст. як мова мастацкай літаратуры, якая ўбірала ў сябе лепшыя рысы жывой народнай мовы, фальклору. У XIXст.з’явіліся паэмы «Энеіда навыварат» і «Тарас на Парнасе», вялікую ролю адыгралі ў фарміраванні і станаўленні бел. литаратурнай мовы В.Дунін-Марцінкевіч, Ф.Багушэвіч, М.Багдановіч, Я.Купала, Я.Колас, М.Гарэцкі, Ц.Гартны і інш.На пачатку XXст.была забарона друкаваць на БМ, узніклі бел.выдавецтвы, бел.нар.выданні: «Наша хата», «Наша доля», «Лучынка», «Наша ніва». На БМ пачалі друкаць не толькі мастацкія і публіцыстычныя, а і навукова-папулярныя творы, дапаможнікі, падручнікі, дакументы. Выпрацоўваліся арфаграфічныя, арфаэпічныя, граматычныя, лексічныя нормы бел.літ.мовы. Новы штуршок для развіцця сучасная бел.літ.мова атрымала ў 20-я гады, калі ажыццяўлялася палітыка беларусізацыі. БМ становіцца мовай навучальных устаноў, справаводства, навукі, культуры. Паводле Канстытуцыі БССР1927г.БМ аб’яўлялася «пераважнай для зносін паміж дзяржаўнымі, прафесіянальнымі іграмадскімі ўстановамі і арганізацыямі». Пачынаючы з 30-х гг., паступова звужаюцца фцнкцыі БМ. З многіх сфер грамадскага жыцця яна выцясняецца рускай мовай. У пасляваенны час, асабліва з другой паловы 50-х гадоў, значна скарачаецца колькасць беларускамоўных школ. Працэс гэты быў абумоўлены мэтанакіраванай дзяржаўнай моўнай палітыкай у СССР. Страта БМ свіх важных функцый затармазіла яе развіццё, самым адмоўным чынам паўплывала на стан нацыянальнай самасвядомасці народа.26 студзеня 1990г.быў прыняты Закон «Аб мовах у Беларускай ССР». Паводле гэтага закона БМ набыла статус дзяржаўнай мовы. На сучасны момант у Беларусі дзве дзяржаўныя мовы – бел.і рус.Сёння сучасная бел.літаратурная мова – адметная і самабытная, са сваімі, толькі ёй уласцівымі рысамі славянская мова, якая ў стане абслугоўваць усе сферы грамадскага жыцця бел.народа. 2. Паняцце пра гук. Галосныя гукі і літары ў бел.мове.Фанетыка–раздзел мовазнаўства, у якім вывучаецца гукавая сістэма мовы.Гук – найдрабнейшая адзінка мовы. Словы могуць адрозніваццаадным гукам (фанемай): [т]ам-[д]ам-[с]ам-[н]ам, а[д]но-а[к]но; двума: ст[ол]-ст[аў]; усімі гукамі: розум-хата, стол-зубы; парадкам размяшчэння гукаў: куст-стук, кот-ток; кольсцю гукаў: жар-жарт.Гукі нашай мовы ўтвараюцца рознымі моўнымі органамі органамі, у сувязі з чым іх артыкуляцыя розная. Паводле артыкуляцыі гукі класіфікуюцца па месцы і спосабе ўтварэння. Пры ўтварэнні пэўных гукаў у рознай ступені ўдзельнічаюць голас і шум .Гукі падзяляюцца на галосныя і зычныя.Галосныя гукі: у бел.мове шэсць галосных гукаў:[а],[о],[э],[у],[ы],[і]. Яны ўтвараюцца толькі пры дапамозе голасу. У поласці рота струмень паветра праходзіць свабодна, не сустракае ніякіх перашкод, таму пры вымаўленні галосных гукаў шуму амаль няма.У аснову класіфікацыі галосных кладзецца: 1) удзел губ; 2) месца ўтварэння галосных (месца пад’ёму языка); 3) спосаб утварэння (ступень пад’ёму языка). Паводле ўдзелу губ галосныя бываюць губныя, або лабіялізаваныя ([о],[у], пры іх вымаўленні губы выцягнуты ўперад, струмень паветра праходзіць праз шчыліну паміж губамі) і нелабіялізаваныя (усе астатнія галосныя - [а], [э],[ы],[і]).Паводле месца ўтварэння – пярэдняга ([і],[э]), сярэдняга ([ы],[а]) і задняга([у,][о]) рада. Павлдле ступені пад’ёму языка – верхняга, сярэдняга, ніжняга пад’ёму. Пры вымаўленні гукаў [і],[ы],[у] розныя часткі языка падымаюцца да паднябення на самую высокую ступень. Іх адносяць да галосных верхняга пад’ёму. Гукі [і],[ы],[у] яшчэ наз.закрытымі або вузкімі, таму што яны вымаўляюцца пры самым вузкім раскрыцці рота. Пры вымаўленні гукаў [э],[о] розныя часткі языка падымаюцца да паднябення на сярэднюю ступень, таму іх наз.галоснымі сярэдняга пад’ёму. Гэта т.звюадкрытыя ці шырокія гукі. Пры вымаўленні гука [а] язык нязначна прыпадымаецца да паднябення. Гук [а] – галосны ніжняга пад’ёму. Рот пры яго вымаўленні шырока адкрыты, таму галосны [а] наз. самым адкрытым. 3. Артыкуляцыйная характарыстыка зычных гукаў.Зычных гукаў 39. Пры вымаўленні зычных удзельнічае голас і шум або толькі шум. Падзяляюцца яны паводле:1)удзелу голасу і шуму, 2)цвёрдасці і мяккасці, 3)спосабу ўтварэння, 4)органаў вымаўлення і месца ўтварэння.Паводле ўдзелу голасу і шуму падзяляюцца на санорныя і шумныя.Зычныя, пры вымаўленні якіхголас пераважае над шумам – санорныя: [р],[м],[м’],[н],[н’],[л],[л’],[й],[ў],[в],[в’]. У адну группу ўсе гэтыя гукі аб’ядноўвае тое, што яны не маюць адпаведных глухіх, на канцы слова не аглушаюцца, перад імі ў сярэдзіне глухія зычныя не азванчаюцца.Шумныя зычныя бываюць звонкія і глухія. Звонкія вымаўляюцца з перавагай шуму над голасам, глухія ўтвараюцца толькі пры ўдзеле шуму. Большасць звонкіх і глухіх утвараюць пары па звонкасці і глухасці: [б] [б’] [γ] [γ’] [г] [г’] [д] [дж] [дз] [дз’] [ж] [з] [з’] – – [п] [п’] [х] [х’] [к] [к’] [т] [ч] [ц] [ц’] [ш] [с] [с’] [ф] [ф’] Паводле цвердасці і мяккасці зычныя падзяляюцца на цвёрдыя і мяккія. Большасць цвёрдых і мяккіх гукаў утвараюць пары: [б] [в] [γ] [г] [д] [з] [к] [л] [м] [н] [п] [с] [т] [ф] [х] – [ў] [дж] [дз] [ж] [ц] [ч] [ш] [р] [б’][в’][γ’] [г’][дз’][з’][к’][л’][м’][н’][п’] [с’][ц’][ф’][х’][й’]- - - - - - - Гукі [ж],[ш],[ч],[дж],[р] і [ц](не ўтвораны з [т]) не маюць адпаведных мяккіх. Іх называюць зацвярдзелымі. Гукі [д],[т] пра змякчэнні пераходзяць у [дз’], [ц’]: ва[д]а – у ва[дз’]е, ку[т] – у ку[ц’]е. Пераход [д] у [дз’] наз.дзеканнем, а [т] у [ц’] – цеканнем.Гук [й] заўсёды мяккі, не мае адпаведнага цвёрдага. На пісьме абазначаецца літарай й (і нескладовае).Паводле спосабу ўтварэння зычныя падзяляюцца на змычныя (выбухныя), шчылінныя (фрыкатыўныя), злітныя (афрыкаты), змычна-праходныя, дрыжачы.ЗМЫЧНЫЯ – ўтвараюцца пры змыканні і імгненным размыканні моўных органаў:[б],[б’],[п],[п’],[д],[т],[к],[к’],[г],[г’].ШЧЫЛIННЫЯ ўтвараюцца пры трэнні выдыхаемага паветра аб краі шчылін моўных органаў:[в],[в’],[γ],[γ’],[ж],[з],[з’],[й],[с],[с’],[ў],[ф],[ф’],[х],[х’],[ш].Для ЗЛIТНЫХ [дж],[дз],[дз’],[ц],[ц’],[ч]. Іх вымаўленне пачынаецца са змыкання моўных органаў, але размыканне не імгненнае, а паступовае. Атрымліваецца адзін злітны гук.ЗМЫЧНА-ПРАХОДНЫЯ - [л],[л’],[м],[м’],[н],[н’] утвараюцца пры поўным ыканні моўных органаў у адным месцы і пры няпоўным збліжэнні іх у другім месцы. ДРЫЖАЧЫ - [р] (вібрант) утвараецца ў вынікудрыжання кончыка языка каля альвеол верхніх зубоў. Паводле удзелу органаў вымаўлення і месца ўтварэння– губныя і язычныя. ГУБНЫЯ - [б],[б’],[п],[п’],[м],[м’],[ў] утвараюцца пры змыканні ніжняй і верхняй губы і імгненным размыканні. Іх наз. ГУБНА-ГУБНЫМI. Гукі [в],[в’],[ф],[ф’] утвараюцца пры няпоўным збліжэнні ніжняй губы з верхнімі зубамі – ГУБНА-ЗУБНЫЯ. Язычныяпадзяляюцца на пярэдеязычныя, сярэднеязычныя, заднеязычныя.ПЯРЭДНЕЯЗЫЧНЫЯ:[д],[дз],[дз’],[з],[з’],[л],[л’],[с],[с’],[т],[ц], [дж],[ж],[ц],[ч],[ш],[р].Шыпячыя[ж],[ш],[дж],[ч],свісцячыя[з],[з’],[с],[с’],[ц’],[ц],[дз][дз’]. СЯРЭДНЕЯЗЫЧНЫ - [й]. ЗАДНЕЯЗЫЧНЫЯ - [γ],[γ’],[г],[г’],[к],[к’],[х],[х’]. 4. Асіміляцыя, аглушэнне звонкага зычнага на канцы слова як фанетычныя працэсы беларускай мовы, што не перадаюцца на пісьме.Асіміляцыя – прыпадабненне аднаго гука да другога. Так, звонкі гук, стаўшы перад глухім, замяняецца парным глухім – асіміляцыя па глухасці: бярозка [б’ароска]. Глухі гук, стаўшы перад звонкім, замяняецца парным звонкім – асіміляцыя па звонкасці: малацьба [маладз’ба].Свісцячыя гукі [з], [с] перад шыпячымі [ж],[ш],[дж],[ч], вымаўляюцца як шыпячыя: грузчык [γрушчык], шыпячыя перад свісцячымі – як свісцячыя: па кладачцы [пакладацы].Прыпадабняюцца гукі і па мяккасці. Асіміляцыйнай мяккасці падлягаюць зубныя [з], [с] перад мяккімі (за выключэннем [γ’],[к’],[х’]): [з’в’]іць, [с’н’]ег, пе[с’н’]я.Звонкія зычныя [б],[γ],[д],[дж],[дз’],[ж],[з] на канцы слова аглушаюцца і вымаўляюцца як адпаведныя глухія - [п],[х],[т],[ч],[ц’],[ш],[с]: голуб [γолуп], снег [сн’эх], воз [вос]. Гэта аглушэнне звонкіх на канцы слова. Глухія і звонкія зычныя ў абсалютным канцы слова не адрозніваюцца: носм – воз [вос], наш – нож [нош].Дысіміляцыя – распадабненне зычных аднолькавага ўтварэння: хто (з къто), што (з чьто). У выніку дысіміляцыі ўтварылася спалучэнне гукаў [с’ц’] з гукаў аднолькавага ўтварэння [дт], [тт] у словах весці (з ведти), класці (з кладтти), месці (з метти). 5. Аканне-яканне, прыстаўныя галосныя як фанетычныя працэсы беларускай мовы, што перадаюцца на пісьме/Аканне – змяненне галосных [о], [э] ў ненаціскным становішчы пасля цвёрдых зычных на галосны [а]: год-гады, родны-радзіцца, сустрэча-сустракацца, шэры-шарэць. Гэты фанетычны закон не распаўсюджваецца на некаторыя запазычаныя словы: рэакцыя, тэарэма, тэатр і інш. У частцы запазычаныхслоў гук [а] змяніўся на [ы]: брызент, дрызіна, канцылярыя (параўн.руск. брезент, дрезина, канцелярия). Яканне – змяненне галосных [о], [э] пасля мяккіх зычных на галосны [а] (графічна я). У адрозненне ад акання яканне распаўсюджваецца толькі на першы склад перад націскам: зелянець-зялёны-зеляніна, белы-бялець-белізна, мёд-мядовы-медуніца. Яканне не распаўсюджваецца на некаторыя запазычаныя словы: герой, медаль, спектакль і інш. 6. Дзеканне-цеканне, прыстаўныя зычныя, падаўжэнне як фанетычныя працэсы беларускай мовы, што перадаюцца на пісьме.Характэрнай асаблівасцю БМ з’яўляецца дзеканне і цеканне. Гэтымі тэрмінамі абазначаецца змяненне цвёрдых зычных [д] і [т] пры іх памякчэнні на зычныя [дз’] і [ц’]; г.зн. пры памякчэнні [д] і [т] мяняецца не толькі, у большай ці меншай ступені, месца ўтварэння (палаталізацыя): [д] і [т] – зубныя, а [дз’] і [ц’] – пярэдне-сярэднепаднябенныя: дні-дзень, два-дзве, тру-церці, але і спосаб: [д] і [т] – выбухныя, а [дз’] і [ц’] – змычна-шчылінныя.Зычн. {дз”}{з”} {л”} {н“} {с“} {ц“} {ч} {ж} {ш}могуць падаужацца:вяселле,ноччу.Падаваенне – калi доугi зычны знаходзіцца на мяжы дзвюх марфем-прыстаукі і кораня,кораня і суфікса:аббіць,мяккі.Адрозніваць падвоеныя ад падоужаных трэба пры марфемным аналізе.У транскрыпцыі яны абазначаюцца аднолькавымі значкамі(кало{c_”}е,а{ч_}уць).Падоужан.зычн.сустракаюцца толькі у становішчы паміж галоснымі:багацце,ноччу.Калі ж зычны стаіць паміж галосным і зычным,падаужэнне не адбываецца:свежасцю,радасцю.Падоужанныя зычн.разглядаюцца як адзін гук,і пры падзеле слова на марфемы іх зауседы адносяць да кораня:вяселл-е 7. Пазіцыйныя і камбінаторныя змены галосных гукаў.Пры змене граматычнай фармы слова або пры словаўтварэнні ў адной і той жа марфеме аднакарэнных слоў адзін гук можа замяняцца другім. Змена гукаў у аснове аднакарэнных слоў наз.чаргаваннем: стол-сталы, цёмна-цемень-цямнець.Чаргаванні бываюць пазіцыйныя і гістарычныя.ПАЗIЦЫЙНЫЯ чаргаванні галосных звязаны з іх пазіцыяй адносна націску. Да пазіцыйных чаргаванняў адносяцца чаргаванні націскных гукаў з ненаціскнымі: [о]-[а]:горы-гара, вёсны-вясна; [э]-[а]:рэкі-рака, зелень-зялёны.Пазіцыйныя чаргаванні вынікаюць з фанетычных законаў, што дзейнічаць у сучаснай мове. Так,чаргаванне гукаў [о]-[а], [э]-[а] звязана з законам акання.ГIСТАРЫЧНЫЯ чаргаванні – вынік дзейнасці моўных законаў, што існавалі ў старажытныя часы. Гэтых законаў у сучаснай мове няма. Гістарычныя чаргаванні не могуць быць растлумачаны законамі сучаснай мовы. Да гістарычных чаргаванняў адносяцца: [э(е)]-[о]:везці [в’эсц’і] – воз; [о]-[ы](у спалучэннях ро, ло – ры, лы):кроў-крыві, дровы-дрывотня,; [э(е)]-[і]:свет[с’в’эт]-світанне;[о]-[і]-[е]:здор-здзіраць-здзерці;[у]-[о]-[ы]:сухі-сохнуць-высыхаць; [е]-[і]-нуль гука: выберу-збіраць-браць; [ j ]-[і]:б’еш[бjэш]-біць, льеш[л’jэш]-ліць; [ав]-[у]:снаваць-сную, каваць-кую; [а]-[у]:вязаць-вузел, запрагаць-папруга; [а(я)]-[н]: жаць-пожня, мяць-мну; [а(я)]-[ім]:зняць-зніму; [о],[а],[э]-нуль гука: сон-сну, пазногаць-пазногця, пень-пня.Чаргаванне [о,а,э] з нулём гука наз.бегласцю галосных. 8.Пазіцыйныя і камбінаторныя змены зычных гукаў/Пазіцыйныя чаргаванні зычных з’яўляюцца вынікам пазіцыйных змен, абумоўлены дзейнасцю фанетычных законаў у сучаснай беларускай мове. Да пазіцыйных чаргаванняў зычных адносяцца чаргаванні звонкіх і глухіх у сярэдзіне слова. Такія чаргаванні ўзніклі ў выніку асіміляцыі:[б]-[п]: дубы-ду[п]кі; [γ]-[х]: магу-ма[х]чыма; [з]-[с]: казаць-ка[с]ка.Чаргаванні звонкіх і глухіх, што ўзніклі ў выніку аглушэння звонкіх на канцы слова: [б]-[п]: дубы-ду[п]; [γ]-[х]: кругі-кру[х]; [з]-[с]: лезу-ле[с. Чаргаванні цвёрдых і мяккіх зычных, што ўзніклі ў выніку асіміляцыі зычных па мяккасці і змякчэнні зычных перад [е], [і]: [з]-[з’]: збор-[з’б’ірац’]; [с]-[с’]: радасны-[у радас’ц’і]; [т]-[ц’]: ча[т]ыры-ча[ц’]вёрты; [д]-[дз’]: [д]ва-[дз’]ве; [н]-[н’]: моц[н]ы-мац[н’]ейшы; [л]-[л’]: пі[л]а-пі[л’]е; [м]-[м’]: на[м]-[з нам’і]; [п]-[п’]: ка[п]а-на ка[п’]; [в]-[в’]: гала[в]-у гала[в’]е; [ф]-[ф’]: ша[ф]а-у ша[ф’]е.Чаргаванні заднеязычных па мяккасці перад [і]: [γ]-[γ’]: ду[γ]а-ду[γ’]і; [к]-[к’]: цёт[к]а-цёт[к’]і; [х]-[х’]: пта[х]-пта[х’]і.Да гістарычных чаргаванняў зычных адносяцца :Чаргаванні заднеязычных з шыпячымі: [γ]-[ж]: бера[γ]ам-бера[ж]ок; [к]-[ч]: кры[к]-кры[ч]аць; [х]-[ш]: стра[х]-стра[ш]ыць;Заднеязычных са свісцячымі:[γ]-[з’]: плу[γ]а у плу[з’]е; [х]-[с’]: стра[х]а-на стра[с’]е; [к]-[ц]: му[к]а- у му[ц]эГубных з губнымі: [б],[б’]-[бл’]: лю[б]оў,лю[б’]іць-лю[бл’]ю; [п],[п’]-[пл’]: па[к]упка, ку[п’]іць-ку[пл’]ю; [в],[в’]-[ўл’]: сла[в], сла[в’]іць-сла[ўл’]ю; [м], [м’]-[мл’]: кар[м]авы, кар[м’]іць- кар[мл’]ю; [ф],[ф’]-[фл’]: гра[ф]а, гра[ф’]іць -гра[фл’]ю;Чаргаванне [л]-[ў]: малаці[л]а-малаці[ў]. 9.Прынцыпы арфаграфіі. Напісанні, заснаваныя на іх/Арфаграфія – сістэма правілаў перадачы вуснай мовы на пісьме, якія ўстанаўліваюць аднастайнае , абавязковае для ўсіх, унармаванае напісанне слоў і іх значымых частак (марфем). Беларускі правапіс грунтуецца на двух прынцыпах – фанетычным(напісанне адпавядае літаратурнаму вымауленню слова і дакладна перадае яго гукавы склад) і марфалагічным.На фанетычным прынцыпе грунтуюцца наступныя правілы:1. Правапіс на месцы гукаў [о], [э] пасля цвёрдых і зацвярдзелых зычных ва ўсіх ненаціскных складах літары а: мова-маўленне, бор-бары, савет, камунізм, адрас, латарэя, майстар, характар, але: дэлегат, дэпутат, рэвалюцыя, рэформа, рэзалюцыя. 2. Правапіс я на месцы е, ё ў першым складзе перад націскам: весела-вясёлы, вяселле, зелень-зялёны, снег-сняжок, Нясвіж, Ярмоленка, Бялінскі, дзяжурны, каляндар. 3. Правапіс прыставак з-, без-(бяз-), раз-(роз-), уз-, церез-: бясспрэчны, бяздольны, звесці, ссыпаць, расказаць, раздаць, узняць, усхваляваны, цереспалосіца. 4. Абазначэнне на пісьме цвёрдых зычных [д], [т] літарамі дз, ц перад галоснымі е, ё, і, ю, я і мяккімі [в’], [м’] у корані слова: людзі, дзеці, дзеры, цвёрды, Дзяніс, Мацвей. Марфалагічны прынцып – правілы,заснаваныя на ім,патарбуюць аднолькавга напісання пэунай марфемы слова ва усіх яго формах і роднасных словах незалежна ад вымаулення.Так будуюцца правіллы напісаня звонкіх зычных у канцы слова,глухіх перад звонкімі і нааадварот,прыставак на зычны {д},{б}. 10.Паняцце пра лексіку,адназначныя і мнагазначныя словы. Ужыванне слоў з прамым і перан.значэннем. Тыпы пераносу значэнняў слоў.Лексіка – усе словы якой-небудзь мовы ці дыялекту,сукупнасць слоў,якія ўжываюцца ў пэўнай сферы дзейнасці (прафесійная лексіка) або ў творах асобнага пісьменніка (лексіка Коласа).Раздзел мовазнаўства, які вывучае слоўнікавы склад мовы,лексічныя значэнні слоў,іх паходжанне, развіццё і ўжыванне-лексікалогія.Слова – фанетычна і граматычна аформленая адзінка мовы з пэўным значэннем,служаць для моўных зносін паміж людзьмі.Значэнне слова – прынятая грамадствам суадноснасць гукавой абалонкі слова з пэўным прадметам ці з’явай рэчаіснасці.Прамое значэнне непасрэдна ўказвае на прадмет, з’яву, дзеянне, якасць. Словы, якія маюць адно лексічнае значэнне-адназначныя:навуковыя тэрміны:ангіна, дзеяслоў; назвы дрэў, кустоў, грыбоў.Уласцівасць слоў мець некалькі лексічных значэнняў наз.мнагазначнасцю. У мнагазначных словах можа быць некалькі прамых і пераносных значэнняў. Пераносныя значэнні – значэнні, якія ўзніклі ў слове ў выніку пашырэння першапачатковага значэння пры пераносе якасці, уласцівасці аднаго прадмета на другі. Пераносныя значэнні другасныя, вытворныя, і ўсведамляюцца яны толькі ў супастаўленні з прамым значэннем таго самага слова. Напр., слова плынь мае тры значэнні.У залежнасці ад таго,на аснове якой прыметы робіцца перанос назвау,адрозніваюць тры спосабы узнікнення нов.значэнняу: - метафара(перанос назвы з аднаго рпадмета на другі на аснове падабенства іх прымет:пяро птушкі,аутаручкі,ідзе чалавек,ідзе дождж); -метанімія(на аснове сумежнасці:назва матэрыялу на выраб з яго:кубак з фарфору-калекцыя фарфору,імя аутара на яго творы:выстаука творау Шамякіна-чытау Шамаякіна.);сінекдаха (ужыванне слова як назвы цэлага і яго часткі.Так адзіночны лік можа набываць значэнне множн.:Птушцы у небе раздольна,разляцеліся роем.)Канкрэтнае лексічнае значэнне выяўляецца толькі ў словазлучэннях, сказа або кантэксце. Няведанне дакладнага значэння слова прыводзіць да непаразумення, памылак. Здольнасць мнагазначнага слова набываць у кантэксце новыя значэнні ці адценні значэння шырока выкарыстоўваецца пісьменнікамі і публіцыстамі, якія ствараюць яркія, вобразныя малюнкі прыроды, характары людзей, трапна перадаюць думкі і пачуцці герояў |