1. Літаратура як від дух дзейнасці чалавека. Функцыі літаратуры. Літаратура сістэме мастацтва
 Скачать 221 Kb.
|
|
7. Верш і проза: прынцыпы размежавання і спосабы арганізацыі маст. маўлення, структураўтваральная функцыя двайной сігментацыі тэксту. Versus – павернуты назад. Proversa – той, хто ідзе наперад. Прынцыпы: 1. Калi стратэгiяй верша зьяул.цэнтралiзацыя,то у празаiч.вык-нi-устаноука на дэцэнтралiзацыю зьяў. 2. Прынцып успрыняцця паэтычнага вобразу. Маст. паэтычны вобраз успрымаецца цалкам. Празаічны – у паслядоўных рэалізацыях. 3. Верш узнік на фоне будзёнага маўлення і быў своеасаблівай формай су- і супрацьпастаўлення. Проза з’явілася ў арсенале маст. выказвання чалавека значна пазней. Узнікла ў раннім Сярэднявеччы. З’явілася як факт спрашчэння паэтычнага выказвання. Вершы пабудаваны на строгім рытме. Рытм у прозе мае своеасаблівае выяўленне. Можна вылучыць паводле катэгорыі рытму некалькі тыпаў празаічных тэкстаў: - рытмізаваная проза (від прозы, якому ўласціва строгая альбо даволі строгая рытмічная арганізацыя (Зм.Бядуля); - вершы ў прозе (від прозы, які паводле кампазіцыі нагадвае вершаванае выказванне, але адрозніваецца неўсталяванасцю метрычнага радка); - лір. проза (проза, у якой рэалізуецца моцная суб’ектыўная ўстаноўка выказвання, слова валодае павышанай экспрэсіўнасцю і павышанай маналагічнасцю); - прозіметрумная проза (від празаічнага выказвання, у якім суіснуюць празаічныя і вершаваныя структурныя адзінкі); - аналітычная проза (заснавана на распадабненні строгага рытму; замест паўтаральнасці метрычных адзінак функцыю метра выконвае колан – метрычная адзінка тэксту, заснаваная на адзінстве рэспіратарных і семантычных уласцівасцей слова – дыскрэтны тып арганізацыі). 4. асн. адзінкай пабудовы вершаванага выказвання з’яўл. вершаваны радок. 5. выражэнне асабовасці ў тэксце Паэтычны тэкст – выражэнне адной (аўтарскай) маст. свядомасці. Лір. перажыванне належыць аднаму голасу, аднаму імені. Паэтычны тэкст – тэкст маналагічнага маўлення. Уся стылістыка – стылістыка маналогу. Стылістыка вытрымана ў адным ключы. Нават дыялагічны верш – маналог адной свядомасці. Празаічны тэкст з’яўл. носьбітам розных свядомасцей, свядомасцей розных герояў, памкненняў, пазіцый і пунктаў гледжання, якія ўступаюць паміж сабой у дыялог: і ідэйны, і стылістычны. Празаічны тэкст – унутрана дыялагічны тэкст. Нават у адной фразе можа быць некалькі галасоў (“Як тая рабіна расцвіла ў гэтае лета Ганна”). 6. Паэтычны тэкст заўсёды імкнецца да кампактнасці выказвання. Максімальна метафарычны аб’ём – у мінімальным тэксце. Празаічны тэкст звязаны з павелічэннем аб’ёму тэксту. Празаічныя тэксты ў пераважнай большасці належаць да корпусу наратыўных апавядальных тэкстаў. 8. Рытм і яго функцыі ў вершы. Асн. сістэмы вершавання. Рытм (ад грэч. Узгоджанасць, суразмернасць) – раўнамернае чаргаванне якіх-небудзь з’яў у часе і прасторыу літаратуры – чаргаванне якіх-небудзь аднатыпных моўных з’яў, т.зв. рытмастваральных кампанентаў. Рытм – адчувальнае ў часе чаргаванне суадносных паміж сабой з’яў,якія характарызуюцца паслядоўным чаргаваннем маст. з’яў праз роўныя інтэрвалы прасторы або часу. Усякі рытм дыскрэтны, перарывісты. Тып і характар паўзаў адыгрываюць важную ролю. Рытм – спосаб і форма асэнсавання інфармацыі. Да асн. кампанентаў рытму адносяцца: 1) уласцівасці нац. прасодыі . (чаргаванне нац.і ненац.складоў); 2) метрычная сістэма выказвання (памеры); 3) гукавая (эўфанічная) арганізацыя маст.выказвання; 4) страфічны падзел тэксту; 5) рыфма, якая арганізуе ўсе віды паўзаў; 6) паэтычны сінтаксіс; 7) архітэктоніка твора – разбіўка тэксту на главы, раздзелы, строфы, абзацы. Гэта вонкавыя контуры тэксту. Харэй, ямб, дактыль, амфібрахій, анапест. Стопы ствараюць вершаваныя памеры. Правільнасць чаргавання захоўваецца ў 3-складовых стопах. Двухскладовыя стопы дапускаюць некаторую свабоду з’яўлення ці адсутнасці націску. Вершаваная сістэма атрымлівае пэўную метрычную характарыстыку дзякуючы дамінуючаму тыпу памераў. Гістарычна сістэма вершавання як агульная заканамернасць пабудовы верша, падзяляецца на 2 тыпы: 1. Квантатыўныя – асн.заканамернасці пабудовы верша трымаліся на колькасных характарыстыках гал. гукаў, на даўжыні гуку.. Мора – адзінка вымярэння гучання (1 мора – кароткі склад, 2 – падоўжаны, 3 і больш – доўгая). Антычнае і народна-песеннае. 2. Кволітатыўныя: пабудаваны на ізатанізме (роўная колькасць націскаў) і ізасілабізме (роўная колькасць складоў):
Пераходныя тыпы вершаў:
9. Наратыўны (апавядальны) тып маст. выказвання. Асн. наратыўныя фігуры і кампазіцыйныя формы маўлення. Наратыўныя тэксты валодаюць т.зв. двухсастаўнасцю. З аднаго боку, выступае т.зв. расказаная падзея (маст. свет), а з другога боку, - сама дзея расказвання. У расказаную падзею ўключаюцца такія з’явы, як фабула і сюжэт, маст. хранатоп (маст. час і маст. прастора), сама маст. падзея, маст. сітуацыя, калізія, канфлікт, сістэма матываў, сістэма персанажаў. Гэтыя з’явы адносяцца да паэтыкі наратыўнай сюжэталогіі. Дзея расказвання ўключае ў сябе катэгорыю аўтара, комплекс наратыўных фігур выказвання, кампазіцыю твора, пункт назірання за рэчаіснасцю, пункт адлюстравання рэчаіснасці. Т.ч., дзея (працэс) расказвання – своеасаблівы тэхналагічны аспект наратыўнай паэтыкі, праз які выражаецца сам спосаб размяшчэння апавядальніка ў маст. тэксце (ад імя каго вядзецца апавяданне, ад імя каго вядзецца асэнсаванне, чыімі вачыма гэта бачыцца, што за чым у тэксце выказваецца). Фр.структураліст Жэрар Жанет”Апавядальны дыскурс”. Характарызуе працэс нарацыі па аналогіі з катэгорыямі дзеяслова. 1. З катэгорыяй часу ў працэсе расказвання звязаны асн. наратыўныя фігуры. Гэтыя фігуры адлюстроўваюць працягласць дзеяння ў часе і частотнасць расказанай падзеі. Тэмп давядз.інфарм. у кароткім дыскурсе зв.са спецыф.прыёмамі, якія называюцца фігурамі нарацыі: 1) эліпс – пропуск інф.у тэксце без указання на вынік; 2) рэзюме – часавы пропуск у адн.падзей, але вынікам гэтага пропус.з’яўл.кароткая інфармаванасць чытача пра неназваныя падзеі. 3) дыскрыптыўная паўза (поўнае спыненне фабуляпрнага дзейства: эпізоды, пабочныя лініі, апісанне пейзажу)6 4) рэтардацыя (запавольванне): навелы, легенды, паданні, успаміны, сны. 5) маст. сцэна (імітуе рэальны бег часу: рэальны час і час расказвання супадае). 2. Мадальнасць. Разумеецца пэўны аб’ём інфармаванасці чытача і аўтарская ацэнка адлюстраванага маст. свету. Мадальнасць рэалізуецца з працэсам факулізацыі. Сутнасць: маст. твор нібы прыпадабняецца нейкаму аптычнаму прыбору, які сфакусіраваны на пэўны пункт гледжання. Факулізацыя можа быць : 1) “нулявой” (аб’ектыўнай”; 2) вонкавай (біхевіярысцкай); 3) унутранай. 1. - Аўтар як суб’ект маўлення знаходзіцца па-за сферай герояў, і яму хар-нае большае веданне пра свет, чым гэта ўласціва героям. Ведае іх гісторыі, прадгісторыі, чым завершацца іх лёсы. Знаходзіцца ў пазіцыі універсальнага ўсёведання. Гэты тып факалізацыі стварае ілюзію поўнага спасціжэння свету. 2. – Адлюстраванне учынкаў, падзей, паводзін герояў, агульнага дзеяння без пранікнення ва ўнутраны свет персанажаў. Часцей за ўсё – апавяданне ад 3 асобы. 3 – Погляд на свет вачыма героя. твора адюываецца ў выніку рэакцыі чытача на аўтарскую рэакцыю. 3. катэгорыя голасу (стану)– з пытаннем хто гаворыць звязана месца апавядальніка. Прамы аўт.голас часцей за ўсё увасабл.праз т.ф.выказвання як: 1) Аповед – дае агульную інф.пра стан рэчаў, з якіх складаецца адлюстраваны маст. свет (напр., “Хата была на востраве”)” 2) Апісальны дыскурс – х-ецца фрагментарнасцю бачання, лакалізацыя ўвагі на пэўных дэталях побыту, абстаноўкі, партрэту, пейзажу. Дыскурс – адзінства назіральнай пазіцыі і адпаведнай кампазіцыйнай формы. (“Вось як цяпер перада мною стаіць куточак той прыгожы…” – апісанне лесніковай пасады). 3) Характарыстыка –ацэнка з’яў, падзей, дзейных асоб. Перанятаю мовай аўтар фармуе іншыя дыскурсы або іншыя кампазіцыйныя формы маўлення: 1) рознага віду стылізацыі, найперш да сказавай формы выказвання (“Даўным-даўно…”); 2) стылізаця розных форм літ., але не маст. выказвання – пісьмы, дзённікі, дакументы, трактаты (“Запіскі Самсона Самасуя”); 3) розныя формы аўтарскай мовы ў выглядзе лір. адступленняў, філасофскіх разважанняў, публіцыстычных назіранняў, дзе аўтар выступае ў якасці прапаведніка; 4) няўласна-простая мова герояў як стылёвая індывідуалізацыя персанажаў. 10. Асн. паняцці “сюжэталогіі”: матыў – фабула – сюжэт, сюжэт і калізія (канфлікт), маст. сітуацыя. Безсюжэтных твораў не бывае. У наратыўных тэкстах падзея звязана з актыўным дзеяннем, у лір. тэкстах – з нарастаннем пачуцця. Матыў падразумевае любую адзінку фабулы ці сюжэта з абагуленым значэннем, якая пастаянна ўзнаўляецца, паўтараецца ў маст. творы або становіцца нам вядомай з творчасці асобнага пісьменніка ці цэлай літ. традыцыі. Moveo – “рухаць”. Адзінка, якая рухае фабулу і сюжэт. У паняцці матыва заўсёды прысутнічае падзейны элемент. Матыў – абагуленая падзея. (Матыў любові – мы падразумеваем нейкія падзеі, якія прывялі да любові.) Комплекс матываў, блізкіх па значэнні, складае тэму маст. твора. Тэма – спыненыя абагуленыя сэнсы (у адрозненне ад матыву, які мае на ўвазе развіццё). Напр., тэма кахання – матывы любоўнага трохкутніка, семнаццатай вясны, жанчыны бальзакаўскага ўзросту. Па функцыях у маст. творы мы можам вылучыць наступныя віды матываў: 1. звязаныя – абавязковыя матывы, якія нельга апусціць без страты для развіцця фабулы і сюжэта (Паэма Я.Коласа “Сымон-музыка” цалкам пабудавана на матыве шляху. Сымон займаецца пошукамі ісціны. 5 частак – 5 колаў на шляху да пазнання ісціны. Гал. ідэя – абуджальнай сілай для Беларусі павінна стаць інтэлігенцыя. Крок за крокам Я.Колас гартуе ў сваім героі глыбінную загартаванасць.); 2. свабодныя – выконваюць дапаможную ролю ў раскрыцці сюжэтна-фабульнага дзейства (Некаторыя лір. адступленні ў “Новай зямлі” – фактар рэалізацыі аўтарскай прысутнасці ў маст. творы.); 3. дынамічныя – матывы, якія выводзяць маст. сітуацыю са стану раўнавагі, звязаны з адлюстраваннем актыўнага дзеяння (У паэме “Сымон-музыка” матыў выгнанніка – дынамічны.); 4. статычныя – звязаны з дэталізацыяй, з дэталёвым узіраннем у маст. прастору і маст. час (Я.Купала “Раскіданае гняздо”: матыў сядзення – гняздо рушыцца, а героі сядзяць. Нерхомасць, бяздзейнасць – адметная рыса менталітэту бел. нацыі.); 5. сітуацыйныя – матывы, аснову якіх складаюць устойлівыя прыметы і схемы чал. паводзін (Сітуацыйны матыў – любоўны трохкутнік. Бел. сітуацыйны матыў – матыў чужой бацькаўшчыны.); 6. прасторавыя – звязаны з метафарычным перанайменнем рэальнай ці ўмоўнай прасторы, мясцовасці (“Раскіданае гняздо”: матыў папялішча.); 7. часавыя – звязаны з адлюстраваннем суткавага часу, пораў года і т.д. (раніца – адраджэнне, матыў вясны ў адраджэнскай лірыцы нашаніўскага перыяду); 8. матывы – чал. тыпы – адлюстроўваюць устойлівыя якасці чал. характару (матыў забойцы, матыў вар’ята). Усе гэтыя функцыянальныя віды матываў – вынік працяглага развіцця маст. свядомасці, адлюстроўваюць архетыповыя асаблівасці чалавека і гр-ва. Праз матывы адбываецца перадача эстэт. інфармацыі і яе адэкватнае ўспрыняцце як у часе, так і ў прасторы. Матывы, маючы інварыянтны статус, паўтараюцца ў жыцці розных народаў і ў розныя гіст. эпохі. Матывы ў змястоўным плане характарызуюцца значнай літ. традыцыйнай устойлівасцю (напр., матыў выгнанніка – выгнанне Адама і Евы з Эдэмскага саду; у казках – адсыланне Іванушкі; “Слова пра паход Ігаравы”; Шолахаў “Судьба чалавека”). Структурна матыў умоўна падзяляецца на 2 часткі. Унутрана падразумеваюцца: 1. суб’ект дзеяння; 2. прэдэкат дзеяння (тое, на што накіравана дзеянне). Весялоўскі, заснавальнік тэорыі матываў, тлумачыў іх як найпрасцейшыя апавядальныя адзінкі, якія вобразна адказваюць на нейкі запыт чал. думкі. Матыў шляхам прырашчэння суб’ектаў ці прэдэкатаў паступова разгортваецца ў сюжэт. Сюжэт складаецца з статычных (сітуацыі) і дынамічных (калізія, канфлікт)момантаў. Маст.падзея - перамяшчэнне персанажа за межы ўласнага семантычнага поля (Ю.М.Лотман). Маст. падзеямі могуць выступаць вонкавыя ўчынкі, жэсты, прадметныя з’явы, унутраныя душ. рухі персанажаў. МП, як мэтанакіраваны акт, можа набыв. у маст.творы разнастайныя формы ўвасаблення – рух у маст.прасторы і часе (вонкавае перамяшчэнне) і ўнутранае перамяшчэнне – рух душэўных памкненняў, калі адзін стан героя замяняецца на другі. Любы твор маст.літ-ры грунт-ца на падзейнай аснове. Яна ёсць і ў лірыч.творы. Падзеі ляжаць у аснове фабулярнага раду. Паняцце фабула было ўнесена ў пач.20ст. Самае першае тлумачэнне было дадзена Тамашэўскім, які сцвярджаў, што фабула складаецца з паслядоўнага развіцця падзей, а сюжэт утвар-ца тым, як мы даведваемся пра гэты рад. Другую версію разумення фабулы і сюжэта прапанаваў Бахцін: Ф. – падзейны рад маст.твора, убачаны вачыма героя, а С. – той жа самы падзейны рад толькі з пазіцыі аўтара. Т.ч., узаемаадносіны Ф. і С. паўстаюць як узаемаадносіны, дыялог аўтара і героя. Акрамя дынамічных з’яў у маст.творы ёсць і статычныя моманты, якія назыв. маст.сітуацыяй. Кожная маст.сітуацыя прадугледжвае не толькі раўнавагу дзеючых сіл, але і ўнутр.прычыны змянення сітуацыі. Утвараюцца калізіі – разварочванне маст.сітуацыі ў бок нарастаючай супярэчнасці. А сам ход развіцця калізіі ўтвар. перыпетыямі. Пазбаўленныя раўнавагі маст.сітуацыі імк-ца завяршыцца канфліктам – найбольш вострым супрацьдзеяннем супрацьлеглых сіл. Тыпы канфлікта: 1) прыродны (паміж чалавекам і прыродай); 2) сацыяльны (паміж рознымі сац.групоўкамі альбо канфлікт паміж чалавекам і гр-вам); 3) псіхалагічны (канфлікт чалавека з самім сабой; унутр.псіхал.супярэчнасці са сваёй свядомасцю); 4) правідэнцыйны (канфлікт паміж чалавекам і праднаканаванасцю вышэйшымі боскімі сіламі). Сюжэт – сістэма падзей і ўзаемаадносін паміж песанажамі літ. твора. У лір. вершы падзейнага сюжэта няма, але лічыцца, што ёсць лір. сюжэт, развіццё пачуццяў і эмоцый. У літ. творы падзеі незаўсёды стаяць у храналагічным парадку. Фабула – прамая схема развіцця дзеяння ў хранал. паслядоўнасці. Сюжэт заўсёды мае жыццёвую аснову. Аднак у аснове сюжэту заўсёды ляжыць нейкая жыццёвая супярэчнасць, сутыкненне розных праяў жыцця – канфлікт. Найбольш яркі і важны канфлікт у драме. Характар сюжэту залежыць ад: - жанру твора; - ад літ. напрамку; - ад светапогляду пісьменніка, ад яго пісьменніцкай манеры. Элементы сюжэта: 1)экспазіцыя (паказвае час, месца і герояў); 2) завязка (задача – паставіць праблему і выявіць супярэчнасць); 3) развіццё дзеяння (магчымыя шляхі вырашэння канфлікту); 4) кульмінацыя (найвышэйшая кропка напружання); 5) развязка (вырашэнне канфлікту ці варыянты вырашэння канфлікту); 6)эпілог (ілюструе сітуацыю праз пэўны час пасля вырашэння канфлікту). 11. Аўтар і літ. герой у творы. Персаналія, характар, тып. Катэгорыя аўтара падзяляецца на 2 асн. разнавіднасці: 1. біяграфічны аўтар (канкр. чалавек, які стварыў твор). Яго вывучае гісторыя літаратуры. Адлюстравальны пачатак у маст. творы, адлюстроўвае фіктыўную рэчаіснасць. 2. аўтар як творца, як творчая свядомасць, як суб’ект маўлення. Адлюстраваны пачатак, належыць агульнай сферы персанажаў. Аўтар як творца (2) можа быць як апавядальная інстанцыя выяўленым, адчувальным, так і невыяўленым, аб’ектывізаваным. Рознапланавасць аўтара як творцы цесна звязана са спецыфікай маст. задачы ў працэсе адлюстравання. Ёсць неабходнасць аб’ектывізаванага выкладу падзей або глыбіннага пранікнення ў сутнасць створаных сітуацый і маст. характараў. У апошнім выпадку аўтар нібы імкнецца зблізіцца з чытачом. Аўтар як апавядальная інстанцыя выражаецца 2 спосабамі: 1) у выглядзе апавядання ад 3 асобы (повествователь); 2) у выглядзе “я”- формы апавядання (рассказчик). 1. Аўтар валодае пашыранай назіральнай пазіцыяй і выступае найбольш аб’ектыўнай апавядальнай інстанцыяй. Ён знаходзіцца па-за межамі адлюстраванага свету і сам гэты свет адлюстроўвае з пазіцыі максімальнага ведання пра аб’ектыўныя законы гісторыі, пра лёсы сваіх герояў і магчымыя варыянты вырашэння канфліктных сітуацый. 2. У я-форме апавядання аўтар можа выконваць ролю пратаганіста (гал. героя), і ўсё адбываецца ў кантэксце яго бачання. Можа выступаць проста ўдзельнікам падзей. Можа расказваць аб падзеях, сведкам каторых быў, але ў іх не ўдзельнічаў. Адсюль розная ступень даверу. Я-форма звужае форму бачання, але паглыбляецца пачуццёвы змест (дзённікі, запіскі, лісты). Часта такая форма выступае сатырычна-камічнай. Сістэма ўзаемаадносін паміж рознымі формамі выяўлення аўтара-апавядальніка, адлюстраванага героя і агульнай рэакцыі на іх чытача складаюць сутнасць інтэрсуб’ектных адносін у маст. творы. Суб’ект, які адлюстраваны, - герой. Суб’ект, які адлюстроўвае, - пісьменнік. Суб’ект, які ўспрымае, - чытач. Цэласнасць маст. ўспрыняцця твора залежыць ад узаемнай рэакцыі гэтых суб’ектаў. Г.зн., што герой нам падаецца не рафініравана, не адасоблена, а ў пэўнай рэакцыі на яго аўтара. Персанаж (або герой твора) – гэта мастацка пераканальны вобраз чалавека з глыбока і яскрава выяўленымі індывідуальнымі рысамі. Мае непасрэдную сувязь с эстэт. ідэалам свайго часу, маст. метадам пісьменніка. Праяўляецца перш за ўсё ў дзеяннях, учынках і перажываннях, раскрываецца праз мову, прамую аўтарскую характарыстыку, партрэт, пейзаж і інш. Характар – маст. вобраз чалавека ў літ-ным творы. Характар - гал. элемент кожнага літ. твора, ён ствараецца пісьменнікам на аснове жыццёвых назіранняў, уражанняў, з дапамогай вымыслу, фантазіі. Не проста раскрывае пэўную чал. індывідуальнасць, але і выяўляе адносіны пісьменніка да жыцця. У абмалёўцы Х. удзельнічаюць усе кампаненты літ.твора – сюжэт, апісанне абстаноўкі, пейзаж, мова персанажа, яго партрэт, думкі, пачуцці. Асаблівасці Х. залежаць ад таго, да якога літ.роду адносіцца твор. У лірыцы, напр., Х. раскрываецца праз унутраны свет, думкі, пачуцці, перажыванні. У драматычных творах – сродкамі моўнай характарыстыкі і развіццём дзеяння. Асаблівасці абмалёўкі Х. вызначаюцца стылем пісьменніка. Тып (з грэч. – адбітак, узор) – вобраз-характар вял. сілы маст. абагульнення. У вобразе непаўторнай жывой асобы Т. адлюстроўвае рысы псіхалогіі людзей пэўнага сацыяльнага і нац-га асяроддзя, гіст.эпохі. |