1. Літаратура як від дух дзейнасці чалавека. Функцыі літаратуры. Літаратура сістэме мастацтва
 Скачать 221 Kb.
|
|
1. Літаратура як від дух. дзейнасці чалавека. Функцыі літаратуры. Літаратура ў сістэме мастацтваў. Літаратура – адзін з відаў мастацтва. Мова – найбольш важная нац. прыкмета літаратуры. Дзякуючы мове літаратура з’яўл. найбольш нац. відам мастацтва. У той жа час па сваіх праблемах, пафасе, ідэйнай скіраванасці, чалавеказнаўчай сутнасці літаратура не менш універсальная, чым іншыя віды мастацтва. У сапраўдных творах літаратуры нац. і універсальнае, агульначал. непарыўна знітаваны. Функцыі літаратуры: 1) эстэт. – адпавядае патрэбе чалавека ў прыгожым, прыносіць яму эстэт. задавальненне, выклікае эстэт. перажыванне, фармуе яго эстэт. густ і эстэт. ідэал; 2) выхаваўчая – літаратура ўдзельнічае ў грамадска-палітычным і маральна-этычным выхаванні чалавека, дапамагае фармаваць светпогляд, сукупнасць ідэйных перакананняў, садзейнічае выпрацоўцы маральных прынцыпаў; 3) пазнавальная – пазнае глыбіні чал. пчіхікі, характару, фіксуе найтанчэйшыя душэўныя зрухі; 4) эўрыстычная (ад грэч. – адшукваю, адкрываю); 5) прагнастычная (футуралагічная) – у пэўнай ступені прадвызначае асобныя навуковыя адкрыцці і прагназаванне будучыні; 6) камунікатыўная – выяўляецца ў наладжванні дух. кантактаў паміж пісьменнікам і яго чытачамі, з аднаго боку, і паміж самімі чытачамі – з другога. 7) этнагенетычная – вызначае, узбагачае і захоўвае дух. воблік нацыі, з’яўл. своеасаблівай скарбніцай нац. мовы; 8) геданістычная – здольна забаўляць, прыносіць чытачам прыемнасць, асалоду. Асн. прадметам сучасных тэарэтычных уяўленняў пра літаратуру становіцца не пытанне: “Што такое літаратура?”, а пытанне пра ўмовы, пры якіх узнікае эфект літаратуры. Навука ХХ ст. у якасці асн. аб’екта вывучэння паставіла пытанне літаратурнасці. Адзін з першых адказаў сфармуляваў Р.Якабсон, які сцвярджаў, што асноваю з’яўл. ўстаноўка на выражэнне, г.зн., такая функцыя мовы (паэтычная функцыя), калі слова пачынае адыгрываць , выяўляць жэставую ўласцівасць, адрозніваючыся ад выкарыстання ў звыклай парадыгме. Паколькі слова ў літаратурна-маст. творах выкарыстоўваецца ў паэтычна-жэставай функцыі, то і ўвесь мастацка-літ. твор можа быць успрыняты як падваенне рэчаіснасці або як вял. жэст гэтай рэчаіснасці. Г.зн., што літаратура выступае мадэлюючай сістэмай рэчаіснасці, стварае мадэль рэчаіснасці. Гэта іншая, другасная рэальнасць. Літаратура як маст. мадэль свету характарызуецца наступнымі ўласцівасцямі: 1. Літаратура дае нам сінтэтычныя ўяўленні, цэласную мадэль свету, калі ў мікрафобразе раскрываецца характарыстыка макрафобразу свету. 2. Літаратура, ствараючы пэўную структуру, разам з тым складае адзін са спосабаў пазнання рэчаіснасці. 3. У мастацтве (у літаратуры) няпоўная аналогія з прадметам успрымаецца як поўная аналогія. Маст. твор з’яўл. адлюстраваннем свядомасці аўтара. Маст. твор з’яўл. складанай мадэллю, у якой адлюстроўваюцца 2 аб’екты: рэчаіснасць і асоба аўтара. У літаратуры канкрэтнасць набывае ўласцівасці ўсеагульнага, адзінкавае становіцца сродкам тыпізацыі. Маст. мадэль свету ствараецца пры моцнай падтрымцы творчай фантазіі. Творчая фантазія: 1) дае магчымасць ствараць бачныя, выразныя выяўленчыя вобразы; 2) стварае вобразныя камбінацыі, якія могуць быць цалкам праўдападобнымі, пазнавальнымі, а з другога боку, і цалкам ілюзорнымі, умоўнымі; 3) звязаны з тым, творчае ўяўленне спрыяе пранікненню ў характар персанажа, раскрыццю яго душэўнага стану; 4) служыць асн. механізмам для стварэння цэласных карцін узаемадзеяння персанажаў, а таксама сімвалічных карцін свету; 5) стварае і адмысловыя формы маст. выказвання. Літаратура ёсць складаная копія рэчаіснасці. Яна ўяўляе сабой пэўную маст. мадэль свету. Прыкмета мастацтва – здольнасць мадэляваць свет. 2. Літаратура як эстэт. аб’ект. Паняцце маст. тэксту. Слова як матэрыял маст. твора. Літ. тэкст – тэкст, звязаны з магчымасцямі слова. Слова як матэрыял літаратуры. Літаратурна-маст. слова неабходна разглядаць як умоўны код, як знак. Слова характарызуецца ўсімі семіятычнымі прыкметамі (як знак): 1. Слову ўласціва асн. знакавая функцыя – замяшчэнне. Уся рэчаіснасць апісваецца з дапамогай 4 тыпаў моў. Мовы: - прыродныя (мова кожнага этнасу: бел., руская, украінская); - штучныя (мова рэкламаў, шыльдаў, дарожных знакаў); - метамовы (мова паняццяў, мова навукі, х+у=2, 1+2=3); - другасныя мовы (тып мовы, які ўзнік на падставе першага тыпу – як другаснае разыгрыванне структуры прыроднай мовы: мова маст. літаратуры). Сутнасць другаснасці мовы маст. літаратуры: знакі слоў прыроднай мовы (лексемы) становяцца імем, сімвалам металінгвістычных (другасных) значэнняў. 2. Слова мае азначальны бок (імя), азначаемае, значэнне. Сэнс у семіётыцы паўстае як кантэкстуальная з’ява. Мова – найбольш дасканалая семіятычная сістэма, і пісьменнік, калі звяртаецца да слова, працуе з самым дасканалым семіятычным матэрыялам, бо мова – прадукт развіцця інтэлекту. Слова як знак тэксту ў літаратуры выступае кодам пэўнага тыпу маст. мыслення. 2 асн. тыпы маст. мыслення – рацыянальнае і ірацыянальнае. Калі коды накладваюцца на рэальнасць і падкрэсліваецца спецыфіка кодаў, мы маем справу з ірацыянальным тыпам маст. мыслення, хар-ным для мадэрновай літаратуры. Калі адбываецца праступоўванне рэчаіснасці над маст. кодамі (дамінаннта рэчаіснасці), тады мы гаворым пра рацыянальны тып маст. светаўспрымання. Гэтыя тыпы роўныя. У гісторыі разумення літаратурна-маст. мовы склалася 3 падыходы: 1) звязаны з імем Л.Цімафеева, які сцвяржаў: “в стихе нет ничего такого, чего б не было в языке”; 2) Тамашэўскі: “Паэтычная мова – мова, уладкаваная спецыфічным чынам”; 3) Бахцін: у літаратурна-маст. творы адбываецца працэс іманентнага (бесперапыннага) удасканаленння мовы. Тэкст – паслядоўнасць асэнсаваных знакаў, аб’яднаных паміж сабой тэмаю, і які валодае ўласцівасцю звязнасці і цэласнасці. Усякая рэальнасць можа быць прадстаўлены у выглядзе тэксце. Тэкст хар-ца трыма якасцямі: 1) У тэксце знакі маніфестуюцца, выяўляюцца; 2) Часавая і прасторавая абмежаванасць тэксту, тэкст не можа быць бясконцым ні ў часе, ні ў прасторы; 3) Усякі тэкст – структураваная, упарадкаваная сістэма знакаў. У маст. творы словы як знакі сябе рэалізуюць у 2 напрамках: сінтагматычным і парадыгматычным. Сінтагма азначае магч. узаемадзеяння знакаў паміж сабой, знакі тут выступаюць элементам тэксту. Парадыгма харакарызуе магчымасці вылучэння значэння, парадыгма – элемент мовы. Т. ч., тэкст сам па сабе ажыццяўляе камунікацыйную ф-ыю праз узаемадзеянне элементаў тэксту з элементам мовы. 3. Міф – фальклор – літаратура. Міфы ў гісторыі літаратуры. Новаміфалагізаваная свядомасць. У міфах увасобіліся ідэалістычныя ўяўленні стараж.чалавека аб навак. свеце. Міфалагічны светапогляд калісьці замяняў усе формы гр. свядомасці – рэлігію, мараль,мас-ва,права, палітыку, філасофію, якія пазней і вылучыліся з міфалогіі,адчуваючы дагэтуль яе моцны ўплыў. Міфы паўплывалі на многія жанры фальклору (замовы, казкі, легенды, балады і інш.), а праз яго (ці непасрэдна) і на ўсю стараж. і новую бел. літаратуру. Фальклор – вусна-паэт. нар. творчасць. Самы стараж. від слоўнага мастацтва. Хар-на: - ананімнасць; - калектыўнасць стварэння (удасканальвання); - масавая вусная форма бытавання; - шматжанравасць; - нярэдка шматварыянтнасць. Фальклор паўплываў на станаўленне бел. маст. літаратуры, уплывае на яе і зараз. У сваю чаргу асобныя літ. творы фалькларызуюцца, пераходзяць у ананімнае вуснае бытаванне. У аснове паходжання мастацтва – мімесіс (перайманне). З антычнай эстэтыкі. Усё ў свеце – факты пераймання (і матэр., і дух.). Што першаснае: вобразнае ці прадметнае мысленне? Самая першая форма – вобразнае, абстрактнае мысленне. Чалавек бачыў адбітак жыцця як усю рэчаіснасць у цэлым. Мысленне было сінкрэтычным, нераз’яднаным на састаўныя часткі. Фрэйдэнберг “Паэтыка жанра і сюжэта” (1936): “Увесь свет успрымаўся ў пэўных асэнсаваннях. Спосабам мыслення служыў вобраз. Адзін і той жа рэпертуар вобразаў ахопліваў усё навокал. Водгукам першабытнага чалавека на жыццё было жыццё-адказ («ответная жизнь»), створанае імітацыйнай вобразнасцю.” Метафарычная карціна свету перадавала ўспрыняцце свядомасцю катэгорыі часу. Час успрымаўся ў далёкім мінулым як з’ява цыклічная. Мастацтва пачыналася з самой прыроды, а не з працы. Міфалагічнае мысленне – мысленне на пачуццёвым узроўні. Міфалагічнае мысленне з’яўл. метафарычным. Міфы аказваюцца метафарычнай трансфармацыяй іншых міфаў, якія перадаюць тое самае паведамленне, але іншымі кодамі. Міф у сваёй аснове з’ява шматзначная. Шматзначнасць паслужыла штуршком для раскладання міфа на: - казку;- рэлігію; - гісторыю. Міфалагічнае мысленне хар-ца цэлым шэрагам уласцівасцяў, хар-ных для любога віду маст-ва: - Успрыняцце рэчаіснасці на пачуццёвым узроўні. - Рэальнасць, навакольны свет у міфе адлюстраваны не прамым адлюстраваннем, а іншасказальным, найчасцей гэта метафарычнае іншасказанне. Спосаб метафарызацыі ў міфе – міфалагічная цэласнасць свету адлюстравана праз фрагменты свету, другая ўласцівасць метафарычнасці – адны міфы з’яўл. асновай для сэнсавай трансфармацыі для другіх міфаў, ён пераасэнсоўваецца, метафарызуецца. - Паведамленне ў міфах, маючы змястоўным планам прыкладна адно і тое ж значэнне (жыццё, смерць) рэалізуецца з дапамогайрозных кодаў, г. зн. міфалагічнае мысленне заключае пачаткі разнастайнай сістэмы выказвання. Фальклорнае мысленне хар-ца тымі ж асаблівасцямі, што і міфалагічнае. Асн. розніца палягае ў дыстанцыі паміж адлюстраваным аб’ектам і спосабам яго адлюстравання. Новаміфалагічная свядомасць. Адраджэнне міфалагічнай свядомасці. Прыкметы ў сучаснай літаратуры: сінкрэтызацыя свету, імкненне сабраць у цэласнасць. Міфалагічная свядомасць успрымала свет цэласным, у якім няма ні пачатку, ні канца. Цыклічны час. Сінкрэтычнае адзінства. Сучаснасць – у сінтэтычным адзінстве, праз часцінку – увесь аб’ём свету. Прынцып хаатычнага, мазаічнага адлюстравання свету. Праз гэта вярнуць устойлівасць. Рэлятыўнасць (адноснасць). Сучасны час – і цыклічны, і гіст.. Маст. прыём – брэкалаж (калейдаскоп падзей, карцінак, станаў) – самадлюстраванне персанажа. “Смерць аўтара”. Рэалісты ішлі следам за аўтарам, усё аўтарскай воляй. Сусаснасць: аўтар падае будаўнічы матэрыял, а маст. свет стварае чытач, становіцца часткай маст. прыроды (як старажытны чалавек лічыў сябе часткай жывой прыроды). “Смерць аўтара” – увядзенне чытача жывой часткай у маст. свет. Легендарные, міфалагічные сюжэты, героі, іх увядзенне ў маст. творы. 4. Нац. карціна свету: агульначал. і нац. ў літаратуры. Паняцце архетыпу. Мова – найбольш важная нац. прыкмета літаратуры. Дзякуючы мове літаратура з’яшляецца найбольш нац. відам мастацтва. У той жа час па сваіх праблемах, пафасе, ідэйнай скіраванасці, чалавеказнаўчай сутнасці літаратура не менш універсальная, чым іншыя віды мастацтва. У сапраўдных творах літаратуры нац. і універсальнае, агульначал. непарыўна знітаваны. Архетып (ад грэч. Першавобраз, мадэль) – універсальны сімвалічны матыў, які існуе ў чал. падсвядомасці і выяўляецца адначасова ў культуры многіх народаў. Тэрмін належыць швейцарскаму псіхолагу і філосафу Юнгу, які ўвёў яго на падставе свайго вучэння пра “калектыўнае бессвядомае” (першабытную памяць чалавецтва) як своеасаблівы выток архаічных рытуалаў, міфаў, сноў, веравання, а таксама мастацтва. У літаратуры архетып канкрэтызуецца ў шэрагу арыгінальных вобразаў, паўтараючыся ў розных нац. літаратурах і ў розныя перыяды. Так, архетып самаахвярнасці чалавека дзеля іншых людзей увасобіўся ў класічным вобразе Праметэя, і ў вобразе Сотнікава. Архетып вясны, адраджэння знайшоў увасабленне і ў казаннях Кірылы Тураўскага, і ў паэзіі Я.купалы. Кожная літаратура выяўляе сваю адметнасць праз успрыманне рэчаіснасці. Кожны твор нясе сваю нац. спецыфіку. Архетыпы звязваюць пэўную літаратуру з іншымі сусветнымі літаратурамі. Звязваюць літаратуры ў адно цэлае, у т.л. і па часавых межах (Рамэо і Джульета = Васіль і Ганна). Літ-ра – выражэнне нац. ментальнасці. Гэта гіст. працэс. Ва ўсіх літ-рах сус-ца са спецыф.абазн.адных і тых жа чал. рэальнасцях. Архетып – некаторы прававобраз чал. рэакцый, паводзін, эмоцый. Ён фармірав.у глыбінях псіхікі працяглы час і з’яўл. вынікам аднатыпных рэакцый незлічоных пакаленняў нашых папярэднікаў. Той, хто гаворыць архетыпамі, гаворыць нібыта тысячамі галасоў. Пры сустрэчы з архетыпам абуджаецца голас чалавецтва. Архетып рэалізуюць і ў жанратварэнні. Усх.піс-сць стварыла адмысл.жанравыя формы: газэлі, касыды. Японская паэзія распр. хоку, латышы – дайны, украінцы – думы, беларусы – гутаркі. 5. Маст. вобраз. Віды маст. вобразаў. Аб’ём значэння маст. вобраза адрозніваўся ў розныя эпохі ў развіцці тэарэт. уяўленняў. У эпоху антычнасці ў аснове разумення ляжала ідэя мімесісу – пераймання (Арыстоцель). Яно бывае прамое і ўскоснае. Мімесіс – краевугольнае паняцце ў фарміраванні эстэт. думкі.Рэнесансная эстэтыка лічыла, што ў аснове літаратуры ляжаць кананічныя ўзоры арганізацыі маст. выказвання. Усе творы маюць строгі жанр, выгляд. Перыяд перадрамантызму і рамантызма (барока-асветніцтва-рамантызм). Складаюцца новыя эстэт. трактаты: “Лаакаон” Лесінга. Лесінг падтрымлівае ідэю пераймання (мімесіс). Перайманне – не сляпая калька, а спецыфічнае перастварэнне рэчаіснасці. У 19 ст. на змену канцэпцыі Лесінга “жывапісу словам” прыходзіць новая тэорыя псіхалінгв. рэакцыяў чалавека (Даль, Штэйн, Гумбальт). Гумбальт сцвярджаў: “Слова не паведамляе як нейкая субстанцыя чагосьці ўжо гатовага і не ўтрымлівае ў сабе ўжо закончанага паняцця, а толькі пабуджае да самаст. ўтварэння апошняга. Людзі разумеюць адзін аднаго не таму, што яны сапраўды пранікаюцца знакамі рэчаў, і не таму, што паміж імі існуе якоесьці прадвызначанае , каб у дакладнасці ўтвараць адно і тое ж паняцце, а таму, што яны ўзаемна датыкаюцца да аднаго і таго ж звяна ў ланцугу сваіх пачуццёвых уяўленняў у сферы паняцця, націскаюць на адзін і той жа клавіш свайго дух. інструмента, у адказ на што тады і выступаюць адпаведныя, але ў чымсьці не тоесныя паняцці”. Слоўны вобраз з’яўл. не аднамерным паняццем, а шматслойным вынікам рознаскіраваных асацыяцый, якія як бы накладваюцца адна на адну. Маст. Вобраз - універсальная ўласцівасць пачуццёва-інтэлект. дзейнасці чалавека, спосаб і форма адлюстравання і перастварэння рэчаіснасці, захавання і перадачы эстэт. інфармацыі, канкр. і разам з тым абагульнены малюнак чал. жыцця, створаны з дап.вымыслу і мае эстэт. значэнне. Маст. вобраз сінтэзуе ў сабе суб’ект. і аб’ект., эмац. і рац., тыпічнае і індывідуальнае. Дзе няма эстэтыкі, там разбураецца вобразнасць. А з разбурэннем вобразнасці звязваецца разбурэнне мастацтва. Тыпалогія маст. вобразаў: 1) маст. мадэль свету (вобраз-будынак, вобраз-пейзаж, вобраз-мясцовасць, вобраз-звер, вобраз-птушка); 2) вобраз чалавека: - маст. персанаж; - маст. характар; - маст. тып. Вобраз чалавека па-рознаму рэалізуецца ў кожным родзе: у драме – атаясамліваецца з функцыяй персанажа, у эпасе (праз выказванні) праяўляецца праз узаемадзеянне з вобразам апавядальніка, ствараючы карціну інтэрсуб’ектных адносін, у лірыцы – як асобныя перажыванні, якія ствараюць у сукупнасці паняцце лір. героя. 3) слоўны вобраз: - фігуры думкі; - фігуры слова – тропы. Узроўні маст. вобразу: 1) прадметна-зрокавы, або асацыятыўны: - усякі вобраз з’яўл. ў чал. свядомасці зрокава; - узнаўляльнасць; - дынамічнасць і пластычнасць; - зменлівасць; - пераемная факусіроўка. 2) гукасімвалічны: - гук валодае аддаленай семантыкай; - гукавыя комлексы маюць задачы: * гукавая інструментоўка радка; * гукаперайманне; * таўталагічныя фігуры маст. выказвання; * пераклічкі гукавых асацыяцый; * сродак стварэння рытму. 3) рытмастваральны, рытмічны. Літаратура заўсёды адлюстроўвае рэчаіснасць у маст. вобразах і толькі ў маст. вобразах. Вобраз – гэта адлюстраванне рэчаіснасці ў свядомасці чалавека. Маст. вобраз – спосаб заўсёды эстэт. адлюстравання рэчаіснасці. Рэчаіснасць адлюстроўваецца ў канкр. форме. У маст. вобразе выяўляецца ідэя, якая закладзена аўтарам у маст. твор. Маст. вобраз заўсёды ўтрымлівае ў сабе элемент вымыслу і фантазіі. Эстэт. ідэал выяўляецца праз маст. вобраз. Віды маст. вобразаў: - слоўны вобраз (троп); - вобраз-малюнак; - вобраз-перажыванне; - вобраз-сімвал; - вобраз лір. героя; - вобраз-персанаж; характар (сукупнасць характарыстычных рыс канкр. персанажа, якая робіць яго арыгінальным і цэльным). 6. Віды паэтычных фігур і тропаў. Гісторыя і тэорыя метафары. Яны складаюць слоўны вобраз, утвараюць заканамернасці выкарыстання слова, якія накіраваны на стварэнне эфекту паэтычнай інтанацыі. Паэтычныя фігуры падраздзяляюцца на 2 разнавіднасці: 1) фігуры-думкі – служаць для агульн.завяршэння сэнса тв.у выгл.інтанацый закончанасці 2) фігуры-слова Фігуры-думкі ўяўл.сабой пэуныя стыліст.прыёмы з мэтай ствар.цэласнай паэт.інтанацыі у маст.творчасці. Інтанацыя – найбольш важны кампанент пабудовы маст.сэнсу. Да фігуры-думкі адносім: - антытэзу, - выклічнікі, - рыт.пытанні, - сінанімізацыя (вочы, вочкі, зеўры), - літота, - градацыя, - апасіяпеза (прыём недагаворанасці). Фігуры-слова ўключ.стыліст.прыёмы, звязаныя з рознымі аперацыямі над колькасцю і якасцю слоў: - фігуры дадавання слоў: анафара, эпіфара, сімплака (спалучэнне анафары і эпіфары), шматзлучнікавасць (полісіндэтон); - фігуры адымання слоў: эліпс (пропуск), бяззлучнікавасць (алісіндэтон); - фігуры перамяшчэння слоў: інверсія, паралелізм; - фігуры пераасэнсавання слоў: тропы. Трапічная сістэма склалася з цягам часу і прайшла некалькі гіст. стадый: 1. Кумулятыўная вобразнасць. Кумуляцыя – спалучэнне, злучэнне частак ў адно цэлае. Самая архаічная функцыя маст.выражэння, калі адлюст.з’явы уступаюць у адносіны свабодна, нематывав.спалучэння. 2. Паралелізм. Спалуч.паміж сабой 2 планы: прыродны і чал.. Віды: - адначленны (з яго ўзнікае сімвал); - мнагачленны (паміж двума планамі ўзнікае тоеснасць: каліна=дзяўчына); - Адмоўны (формула: не…, а…). З адмоўнага паралелізму ўзнікае трапічная сістэма, бо праяўляецца прынцып адрознення. З адмоўнага паралелізму нараджаецца параўнанне. Яны бываюць: - поўнае, аналітычнае; - творнае (адзін з кампанентаў выраж.назоўнікам у Т.скл.); - генітыўнае (у Р.скл.). Метафара таксама ўзнікае з адмоўнага паралелізму шляхам утойвання аднаго са зместу канструкцый, адбываецца перанос значэння на новае слова. Метафара – перанос слова са змененым значэннеі з роду ў від ці з віду ў род або па аналогіі (Арыстоцель): 1.Р-Р – сінекдаха 2.В-Р – сінекдаха 3.В-В – метанімія 4.аналогія – уласна метафара Кожная метафара можа быць разгорнута ў поўнае паэтычнае параўнанне. Метафары з’яўл. крыніцамі ўзбагачэння і з’яўл.новага зместу, новых значэнняў. |