УМК. МЕТРОЛОГИЯ МАРУЗА. 1 маъруза Кириш. Фанни вазифаси ва масади. Метрологиянинг асосий аксиомалари. Режа

• Название: 1 маъруза Кириш. Фанни вазифаси ва масади. Метрологиянинг асосий аксиомалари. Режа
• Дата: 05.10.2022
• Размер: 106.18 Kb.
• Имя файла: МЕТРОЛОГИЯ МАРУЗА.docx
• Тип: Документы; #714747
• страница: 3 из 6

5- Маъруза

Стандартлаштиришнинг мақсад ва вазифалари, асосий атама ва тушунчалар. Ўзбекистон Республикасида “Стандартлаштириш хизмати” Стандартлашдаги умумий масалалар. Стандартлашнинг тури ва категориялари.

Режа:

5.1. Стандартлаштиришнинг мақсад ва вазифалари, асосий атама ва тушунчалар.

5.2. Стандартларнинг турлари ва тоифалари.

5.1. Стандартлаштиришнинг мақсад ва вазифалари, асосий атама ва тушунчалар.

Фараз қилайлиқ энди дам олай деб, дам олиш хонасига кириб чироқни ёққан эдиқ лип этиб ёнди-ю, ўчди. Нима қиламиз? Дарров бошқа лампочкани олиб, алмаштирамиз. Хўш, буни нимаси ғайри табиий? Сиз бунда куйган лампочкани ўрнига бошқаси айнан, хам кучланиш бўйича, хам куввати бўйича, хам ўлчамлари бўйича тўғри келишини остида қанчалар инсон мехнати ёттанлигини хеч ўйлаб кўрганмисиз?

Одатда биз стандарт бўйича деган иборани кўп ишлатамиз. Хўш стандарт нима?

Стандарт - бу кўпчилик манфаатдор томонлар келишуви асосида ишлаб чиқилган ва маълум сохаларда энг мақбул даражали тартиблаштиришга йуналтирилган хамда фаолиятнинг хар хил турларига ёки натижаларига тегишли бўлган умумий ва такрор қўлланиладиган қоидалар, умумий қонун-қоидалар, тавсифлар. талаблар ва усуллар белгиланган ва тан олинган идора томонидан тасдиқланган меъёрий хужжатдир.

Стандартлар фан, техника ва тажрибаларнинг умумлаштирилган натижаларига асосланган ва жамият учун юқори даражадаги фойдага эришишга йуналтирилган бўлиши керак.

Стандартлар даражасига қараб, халқаро, минтақавий давлатлараро, миллим ва корхона миқёсида фаолият кўрсатади.

Давлат стандартлари маҳсулотни ишлаб чиқиш ва уни ишлаб чиқаришга қўйиш босқичида янги маҳсулотларнинг юқори сифатли турларини яратиш ва ўзлаштиришни тезлигига, ишлаб чиқариш учун тайёрловчи ва истеьмолчи ораларидаги муносабатларни ............... йуналтирилган.

Стандартлаштириш тизими янги буюмга ўз вақтида юқори сифатли лойиха - конструкторлик хужжатлар бериш, корхонанинг янги маҳсулотини

берилган сифат кўрсаткичларига асосан тайёрлашни ва керак бўлса маҳсулотнинг ишлаб чикдришдан олиб ташлашни белгилайди.

Стандартлаштириш маҳсулот муомалада бўлганида ва сотиш босқичларида маҳсулотни жойлаиггириш (упаковка)да яхши тартиб ва шароитлар яратишга, юклашга ва жойлаштиришга, сақлашга, омборларда маҳсулот сифатини бузилмай сақлашга, транспортда олиб юришда, буюмни тарқатиш, сотиш ташкилотларига талаблар белгилайди.

Стандартлаштириш буюк рус олими академик Н.Н.Семенов айтганидеқ бу туб мохияти билан ишлаб чиқаришни ташкил этишнинг энг самарадор формалари хақидаги фандир.

Стандартлаштириш иқтисод, технология ва фундамента, фанларининг асосий йуналишларни бир - бирига боғловчи восита хамдир.

Кўпгина техника жихатидан илғор мамлакатларда стандартлаштириш масалаларига ўсувчи қизиқиш қайд қилинмокда, унинг асоси бўлган сгандартлаштиришнинг назариясига хам катта эьтибор берилмоқда.

Стандартлаштиришни техника тараққиётида, ишлаб чиқариш энг рационам жорий қилиш, маҳсулот сифатини яхшилаш, мехнат харажатларини ва моддий ресурсларни таъсирчан воситаларидан бири сифатида кўрилмокда.

Стандартлаштиришнинг асосий мақсадлари қуйидагилардан иборат

- маҳсулотлар, ишлар ва хизматларнинг (кейинги ўринларида маҳсулотлар деб юритилади) ахолининг хаёти, саломатлиги ва мол- мулки, атроф-мухит учун хавфсизлиги, ресурсларни тежаш масалаларида истеьмолчиларнинг ва давлатнинг манфаатларини химоя қилиш;

- маҳсулотларнинг ўзаро бир-бирининг ўрнини босишини ва бир- бирига монандлигини таъминлаш;

- фан ва техника тарақкиёти даражасига, шунингдеқ ахоли ва халқ хўжалигининг эҳтиёжларига мувофиқ маҳсулотларнинг сифати хамда рақобатбардошлигини ошириш;

- ресурсларнинг барча турларини тежашга, ишлаб чиқаришнинг техникавий ва иқтисодий кўрсаткичларини яхшилашга кўмаклашиш;

ижтимоий-иқтисодий, илмий-техникавий дастурлар лойнхаларни амалга ошириш;

- табиий ва техноген фалокатлар ва бошқа фавқулотда вазиятлар юзага келиши, хавф-хатарни хисобга олган холда халқ хўжалиги обтктлари! П1нг хавфсизлигини таъминлаш;

истеъмолчиларни ишлаб чиқарилаётган маҳсулотлар клатураси ва сифати тўғрисидаги тўлиқ ва ишонарли ахборот билан таъминлаш;

. мудофаа қобилиятини таъминлаш;

.ўлчашларнинг бирлигини таъминлаш;

. ишлаб чиқарувчи (сотувчи, ижро этувчи) маълум қилган маҳсулот сифати тўғрисидаги кўрсагкичларини тасдиқдаш.

Стандартлаштиришнинг асосий вазифалари:

- истеъмолчи ва давлатнинг манфаати йўлида маҳсулотнинг сифати ва номларига нисбатан энг мақбул талабларни кўйишдан;

- давлат, жамият фуқаролари ва чет эл эхиёжи учун тайёрланган маҳсулотга керакли талабларни белгиловчи меъёрий хужжатлар тизимини ва уни ишлаб чиқиш қоидарини яратиш, ишлаб чиқиш ва қўллаш, шунингдек хужжатларни назорат қилиш;

- стандарт талабларининг саноати ривожланган чет эл мамлакатларнинг халқаро, минтақавий ва миллий стандартлари талаблари билан йўнлишини таъминлаш;

- бир-бирига мослилигининг барча (конструктив, электриқ электромагнитли, информацион, дастурли ва бошқалар) турларини, шунингдек маҳсулотнинг ўзаро алмашинувчанлигини таъминлаш;

параметрик ва турлар ўлчови қаторларини, таянч констркцияларни, буюмларнинг конструктив жихатдан бир хилигини модуллашган блоки таркибий қисмларини аниқлаш ва ўлчаш асосида бирхиллаштириш;

- маҳсулот, унинг таркибий қисмлари, буюмлари, хом ашё ва

материаллар кўрсаткичлари ва тавсифининг келишиб олиниши ва боғланиши;

- материал ва энергия сиғимини камайтириш, кам чиқиндисиз технологияларни қўллаш;

- маҳсулотнинг эргономик хоссаларига талабларнинг белгиланиши

- метрологик меъёр, қоида, низом ва талабларнинг белгиланиши;

- сгандартлаштириш бўйича халқаро тажрибадан фойдаланишни кенг авж олдириш, мамлакатнинг халқаро ва минтақавий стандартлаштиришда иштирок этишини кучайтириш;

хорижий мамлакатларнинг талаблари Ўзбекистон Республикасининг халқ хўжалиги эҳтиёжларини қондираолган холларда уларнинг халқаро, минтақавий ва миллий стандартларини мамлакат стандартлари ва техникавий шартлари тариқасида тўғридан- тўғри қўллаш тажрибасини кенгайтириш;

- технологик жараёнларга талабларни белгилаш;

маҳсулотни сгандартлаштириш ва унинг натижаларидан фойдаланиш сохасида халқаро хамкорлик қилиш юзасидан ишларни ташкил қилиш;

- техника - иқтисодий ахборотни таснифлаш ва қўллаш тизимини яратиш ва жорий қилиш;

- синовларни меьёрий ва техникавий жихатидан таъминлай маҳсулот сифатини сертификатлаштнриш, бахолаш ва назорат қилиш.

5.2. Стандартларнинг турлари ва тоифалари.

Ўзбекистан Республикаси худудида стандартлаштириш обьектларига қўйиладиган талабларни белгиловчи меъёрий фюкатларнинг қуйидагитоифалари амал қилади:

- Халқаро (давлатлараро, минтақавий) сгандартлар;

- Ўзбекистон Республикасининг стандартлари;

- Тармоқ стандартлари

- Техникавий шартлари;

- Корхоналарнинг стандартлари;

- Хорижий мамлакатларнинг миллий стандартлари.

- Рахбарий хужжатлар

Халқаро стандарт - бу стандартлаштириш билан (стандартлаштириш бўйича) шуғулланадиган халқаро ташкилот томонидан қабул қилинган ва истеьмолчиларнинг кенг доирасига яроқли бўлган стандартдир.

Минтақавий стандарт эса, стандартлаштириш билан шуғулланадиган минтақавий ташкилот томонидан қабул қилинган ва истеьмолчиларнинг кенг доирасига яроқли бўлган хужжатдир.

Давлатлараро стандарт ГОСТ - бу стандартлаштириш, метрология ва сертификатлаштириш бўйича давлатлараро МДХ кенгаши томонидан қабул қилинган, бажарилиши шарт бўлган хужжатдир.

Миллий стандарт - бу стандартлаштириш билан шуғулланадиган миллий идора томонидан қабул қилинган ва истеьмолчиларнинг кенг доирасига яроқли бўлган стандартдир.

Корхона стандарти - бу маҳсулотга,хизматга ёки жараёнга корхонанинг ташаббуси билан ишлаб чиқиладиган ва унинг томонидан тасдикланган хужжатдир.

Стандартларни қўллашда турли усуллар мавжуд. Бир мамлакат доирасида стандартлар янгитдан яратилиши мумкин хамда халқаро, минтақавий ва давлатлараро стандартларни тутридан-тутрИ қўлланиши хам мумкин.

Республика ва давлатлараро стандартлардан ташкари ра\т>арий фХ^катлар, техникавий шартлар, стандартлаштириш бўйича хавсияномаиар, йурикнэма (қоидар) хам мавжуддир.

Рахбарий жужжат (RH) деганда стандартлаштириш лдораларининг ва хизматларнинг вазифаларини,б/рчларини ва хукукдарнни.уларнинг ишлари ёки ишларининг айрим босқичларини бажариш усуллари, тартибини ва мазмунини белгилайдиган меъёрий хужжат тушунилади.

Техникавий шартлар (O'z TSh) - бу буюртмачи билан келишилган холда, ишлаб чиқарувчи томонидан ёки буюртмачи гомонидан тасдикианган аниқ

маҳсулотга (хизматга) бўлган техникавий талабларни белгилозчи меъёрий

хужжатдир.

Йурицнома (қоидар) - инструкция (правила) - бу ишларни ёки уларнинг

айрим босқичларини мазмуни ва таркибини белгиловчи меъёрий хужжатдир.

Мавзу бўйича назорат саволлари

1 Стандарт нима?

2 Давлат стандарти – давлат илмий техника сиёсатининг

элементидир.

3 Стандартлаштиришнинг асосий мақсадлари.

6- Маъруза

Стандартлашни рўйхатга олиш, қайд қилиш органларини тузилиши.

Махсулотларни хили ва ўлчамларини стандартлаш.

Стандартлаштирилган махсулотларни асосий

параметрлари.Бирхиллаштириш , турлаш, агрегатлаштириш усуллари ва

ўзаро алмашинувчанлик асослари.

Режа:

6.1. Қонунлаштирилган метрология ва стандартлаштириш асослари

6.2. Метрологик норматив ҳужжатлар

6.1. Қонунлаштирилган метрология ва стандартлаштириш асослари

Биз юқорида кўриб ўтган эдикки агар:

Q 





n

i

i Q

n 1

1

(1.16)

қатор яқинлашувчи бўлса у ҳолда олинган натижаларни ўртача

арифметик қийматини билдирар эди.

Ушбу

 

 

 









 n

i

i

n

i

i M Q

n

Q

n

M

1 1

( )

1 1

(1.17)

M Q M  Q

n

i

i   1

( ) ( ) (1.18)

ифодага ўртача арифметик қийматини математик кутиши дейилади.

Шунинг учун ўртача арифметик қиймат ўлчов ишларини ўртача қийматини

нафақат асосий, ҳатто бошқа қийматлар билан аралашган қиймати бўлар экан.

Бу нарса яна эффектив баҳо ҳамдир. Чунки бошқа ҳамма ўзаро аралашмаган

баҳолар ичида энг кичик дисперсияга эгадир.

Ўртача арифметик қиймат дисперсияси уни тақсимланиш эҳтимоли

қонуниятига бўйсинмайди, яъни:

n

Q

D Q

n

Q

n

D

n

i

n

i

i

2

1

2 1

1

( )

1 1 

  











 

 

(1.19)

Ўртача арифметик қийматларга ўхшаб ўлчов ишлари натижаларини

дисперсиясини аниқ баҳолашда қуйидаги ифодадан фойдаланиш мумкин:

     















 





 









       





 



 



n

i

n n

i i i Q

Q

Q Q

n

Q Q Q Q

Q n

Q

n 1 1 1

2

2

1 1 1

           











  





 









   





 









   





 









  

n n n n n

i i i i Q Q

n

Q

Q

Q Q

n

Q

n Q

Q Q Q

n Q

Q Q

n 1 1 1 1 1

2

2

2 1

2

1 2 1 1

    





 









    





 











n

i Q

Q

Q Q

n

Q

Q 1

2

2

2

;

1

(1.20)

тақсимот эҳтимоли симметрик бўлган хол учун ўлчов ишлари

натижалари асосли бўлади ҳамда n   тенгликни ўнг томонидаги иккинчи

қўшилувчи нольга интилади, чунки Q

Q





ўнг томондаги биринчи қўшилувчи

эса Q2 га интилади.

Лекин:

    



    





 









 







 

















 









 

   

n

i

n

i

n

Q

M Q Q

n

Q

Q

Q Q M

n

M

Q

Q

n

M

1

2 2

2

1

2

1

2

1 1 1



Q

n

n

n

Q

Q 2

2

2 1









   (1.21)

яъни бундай баҳолаш чалкаш баҳолаш бўлади. Чалкаш бўлмаган

натижани олиш учун оҳирги ифодани

n

n 1 

га кўпайтириш керақ чунки nбу

ифода бирга интилади ва шу йўл билан чалкаш бўлмаган ўлчов натижалари

дисперсиясини қиймати

  





 



 







n

i Q

Q

n

S Q

1

2

2

1

1

(1.22)

аҳамиятли қиймат бўлиб қолади. Бу ифодадан квадрат илдиз

  





 











n

Q i Q

n

Q

n

S

1

2

1

1

га. (1.23)

стандарт оғиш дейилади.

Q ни ўртача қийматини олиб ўлчов натижаларини ўртача квадратик оғиш

Q  билан уларни ўрнига шу ифодаларни нуқтадаги қийматлари

Q

n

ва b S дан

фойдаланилганда, баъзи бир Qi қийматлар хато эмасмикан деган гумон

туғилиши мумкин. Агар улар ўртача арифметик қийматдан 3 Si га катта

бўлса, у ҳолда бу қийматларни ташлаб юбориш керак бўлади. Фақат шундан

кейингина ва

Q

n

QS ларни қийматлари қайтадан ҳисоблаб топилади.

Мисол. Хона ҳароратини ўлчаш натижалари қуйигидагича бўлсин:

t 20.42 20.43 20.40 20.43 20.42 20.43 20.39

i 1 2 3 4 5 6 7

20.30 20.40 20.43 20.42 20.41 20.39 20.39 20.40

8 9 10 11 12 13 14 15

Ушбу ўлчаш ишларида хатоликга йўл қўйилганми йўқми?

Ўлчов натижалари ўртача арифметик қиймати

 

 n

in

t n 1

20.404.

1

Ўртача стандарт оғишини ҳисоблаймиз

0.033

1

1

1

2

 









 





 

n

Q i t

t

n

S

Демак 3SQ = 0.099 фақат 8 – ўлчов натижаси 20.404 дан 3SQ дан катта

қийматга фарқ қилади.

Уни ташлаб юборсак 8 - ўлчов натижасини хисобга олмай

 20.411.



t

ҳосил қиламиз

Энди стандарт оғишни қийматларини ҳисоблаб чиқамиз

SQ = 0,016

Қолган бирорта ўлчов натижаси ҳам ўртача арифметик қийматдан 3SQ

дан катта мқдорга фарқ қилмайди. Демақ қолган ўлчов натижаларида

хатоликга йўл қўйилган эмас.

6.2. Метрологик норматив ҳужжатлар

Метрологияда катта миқдорда принципиал қонунларни мавжудлиги уни

бошқа табиий фанлардан фарқ қилинишига сабаб бўлади. Бундай

қонуниятларга қуйидагилар киради:

 Катталиклар белгилаб олинади.

 Асосий ўлчов бирликлари ўлчами белгилаб олинади.

 Ҳосила бирликлар мавжудлиги қонунияти ҳисобга олинади.

 Ўлчов бирлиги ўлчами тўғрисидаги информацияни узатиш

усуллари эътиборга олинади.

 Ўлчов бирликлари системасини танлаб олиш ва тартиблантириш

қонунияти хисобга олинади.

 Ўлчов асбобларини нормал метрологик ҳарактеристикаси танлаб олинади.

 Ўлчов асбобларини аниқлик нормасини киритиш.

 __________Ўлчов ишлари учун нормал шароит яратиш.

 Ўлчов ишларини аниқлигини чегаралаш.

 Моделлаштирилган ҳолат учун эҳтимолларни бир текис таҳсимоти қонуниятидан фойдаланиш.

 Ўлчов натижалари камчилиги бўлса – коэффициент қийматини танлаб олиш.

 Статистик ечимини танлаб олишда эхтимоллар назариясидан фойдаланиш.

 Баҳолашларга талабни ошириш.

 Экспертиза қонуниятлари, экспертларга талаблар, ва ҳ.к.

Шу юқорида келтирилганлардан салгина оғиш ўзбошимчалик билан бу қойдаларни бузиш ва уларга риоя қилмаслик хўжалик фаолиятини бузилишига, ўлчов ишларида ягоналикни, аниқликни бузилишига олиб келади. Техник норматив ҳужжатларга шундай ҳужжатлар кирадики улар объектлардаги стандартларга тўлиқ жавоб беради ҳамда улар копетент органлар томонидан тасдиқланган бўлиб маълум тартибда ишлаб чиқилган бўлади ва бирор корхона ёки ташкилот учун фойдаланиши шарт бўлади. Норматив техник ҳужжатларни асосийси стандартлардир. Стандартлар уч турга бўлинади:

1. Давлат стандартлари (ГОСТ)

2. Тармоқ стандарти (ОСТ)

3. Республика стандарти (РСТ)

Давлат стандартлари УзДС стандарт ва давлат қурилиш томонидан тасдиқланади ва бу стандартлар бажарилиши мажбурий ҳужжат ҳисобланади.

Тармоқ стандартлари министрлик томонидан тасдиқланади, албатта ҳар бир министрлик ўз йўналиши бўйича стандартларни тасдиқлаш хуқуқига эга. Бу стандартлар ҳам шу министрликга бўйсинувчи корхона ва ташкилотлар учун бажарилиши шарт бўлган ҳужжат ҳисобланади.

Автоном Республика стандартлари республика вазирлар маҳкамаси томонидан ўрнатилган тартибда давлат стандартлар қўмитаси билан келишилган ҳолда тасдиқланди.

Техник шарт–шароитлар эса тармоқлар принципларига асосан мос министирликлар, бошқармалар, кооператив ва бошқа жамоа ташкилотларини марказий органлари томонидан тасдиқланган ҳужжатлардир.

Техник шарт–шароитлар ўзлари қўлланаётган соҳага мос равишда корхоналар, ташкилот ва муассасалар ишлаб чиқарадиган, сақлайдиган,

реализация қиладиган, фойдаланадиган, транспортировка қиладиган ҳамда таъмирлайдиган маҳсулотлари учун бажариши шарт бўлган расмий ҳужжат ҳисобланади.

Стандартлар ва техника шартлари республикани ҳамда чет эл фан ва техника тараққиётини энг оҳирги ютуқларига асосланган ҳолда ишлаб чиқилади ва у давлат иқтисодий ва социал тараққиёт масалаларини оптимал хал қилувчи ечимларни ўз ичига олган бўлиши шарт.

Мавзу бўйича назорат саволлари

1. Давлат назорати кайси шаклларда амалга оширилади?

2. Техник назоратни кайси булим амалга оширади?

3. Техник назорат булими назоратни кандай амалга оширади?