ђ†в•а®†Ђл К__С≤ПКЕРЛ≤К. 1 таырып Ксіпкерлік МНІ, мазмны жне алыптасу шарттары ксіпкерлікті мні мен мазмны
 Скачать 302.11 Kb.
|
|
Өз кәсіпорнын і£үру шарттары мен к,ағидалары Кәсіпкерлік қызмет белгілі бір ортада жұмысын жүргізеді. Сондықтан да қажетті құқықтық шарттарды құрудың маңызы зор. Осы тұрғыда кәсіпкерлік қызметті реттейтін және кәсіпкерліктің дамуы үшін ең қолайлы жағдайларды реттейтін заңдардың болуы: кәсіпорындарды ашу мен тіркеудің жеңілдетілген және жеделдетілген тәртібі, кәсіпкерді мемлекеттік бюрократизмнен қоргау; өндірістік кәсіпкерлік қызметті ынталандыру, Қазақстан кәсіпкерлерінің шет мем- лекеттермен бірлескен қызметін дамыту жұмысында салықтық заңнаманы жетілдіру. Құқықтық нормалар - шаруашылық құқықтың даму дәрежесі, шаруашылық жүргізу нысандарының өзара қарым- қатынасын реттеу, кәсіпкерлікті заңнамалық түрде қорғау, мемлекеттік реттеу тұрғысынан кәсіпкерлерге әсер ету - кәсіпкерлік қызметтің алғышарттарын қамтамасыз етіп қана қоймайды, сонымен қатар оның белсенділік дәрежесін анықтайды. Бүған шағын кәсіпкерлікті қолдау, статистикалық есеп беру, нысандары мен есепке алу эдістерін жетілдірудің аймақтық орталықтарын құру да кіреді. Сонымен қатар, ең алдымен, келісімдік міндеттемелерді үстану мен меншікке деген қүқықтарды, кәсіпкерлік қызметті құқықтық жағынан кепілдендіру, заңнамалық бастаманы дайындау, бірінші ке- зекте келісімшарт міндеттемелерін орындау оте маңызды рөл атқарады. Кәсіпкерлік құқықтық нормалардың тұрақтылығы шамалы және ішкі қайшылығы бар жағдайда, қандай да бір қоғамдық топтардың мүдделерін ұстануға бейім болады. Сондықтан заңды тұрғыдан бекітілген кәсіпкерлік қызметтің ұйымдық-құқықтық түрлері оған деген сенімді арттырады және экономикалық қатынастардың нақты түрлерін қалыптастырады. Кәсіпорынның құқықтық негізгі кәсіпкерлік қызметі болып табылады. Жоғарыда келтірілген 5,6,7,8-суреттерді талдай отырып, Қазақстандық заңнамаға сәйкес кез келген әрекет қабілетті аза- мат белгілі бір ұйымдык-құкықтық нысанда өз ісін құра алады деп айтуға болады. Өз ісін цұру келесідей бірцатар міндетті шараларды талап етеді:
♦♦♦ кәсіпкер өз тауарларын (қызметтерін, жұмыстарын) үсынатын нарықтың жағдайын зерттеу; ♦♦♦ қызығушылық тудыратын саладағы, аймақтағы тауар- ларға деіен сүраныс; ♦♦♦ құрылтайшылар (серіктестер) күрамын анықтау;
сау. Болашақ кәсіпкер:
♦♦♦ кәсіпкерлік қүпияны сақтай алуы;
♦♦♦ оз ісін құрғысы келетін қызмет аясында кұзыретгі болуы;
2.6. Франчайзинг және кәсіпкерлік Франчайзинғ эдісі бойынша ұйымдастырылған кәсіпкерлік оз қызметін жаңадан бастап келе жатқан кәсіпкерлер үшін үлкен мүмкіндіктер ашады, олардың көбісінің істі табысты жүрғізу үшін жеткілікті білімі, тәжірибесі және қаржылық мүмкіндіктері болмайды. Сондықтан да табысты жұмыс істеп жатқан фирма- лар тарапынан қолдауды қажет етеді. Франчайзингің мэні - ірі және болашағы бар кәсіпорын (франчайзер) өз бизнесін жаңадан бастап келе жатқан шағын кәсіпорынға (франчайзи) персоналды оқыту мүмкіндігін, белгілі және танымал сауда маркасын, «ноу-хауды», өзін-өзі ақтаған технологияны пайдалана отырып белгілі бір уақыт аралығында және белгілі бір жерде кәсіпкерлік қызметті жүргізу қүқығын (франшиза) береді. Франчайзер әріптеске сауда мен қызмет ету аясын таңдау, сауда және өткізу желісін ұйымдастыру, жарнамалық кампания- ны өткізу барысында кеңес береді, шикізат пен материалдарды. құрал-жабдықты тасымалдау бойынша міндеттемелерді өз мой- нына алады, бизнесті басқаруды ұйымдастыруда, кейде тікелей қаржылық (несиелер нысанында) немесе жанама (кепілдемелер мен кепілдер ретінде) көмекті көрсетеді. Франчайзер мен франчайзидің өзара қарым-қатынастарының барлық мәселелері келісімшартта көрсетіледі. Франчайзинг келісімшартының мэнінің ерекшелігі фран- чайзиге тек лиңензия беру ғана емес, сонымен қатар оны тэжірибелік түрғьщан пайдалануда. Көптеген жағдайларда ол үшін техникалық қүжаттаманы, жұмысқа қажетті нүсқауларды беру, франчайзиге жұмыс істеу эдістеріне оқыту мен кеңес берушілік қызметтерді ары қарай жалғастыру. Шағын кәсіпорын франчайзер көмегін пайдалана отырып, салыстырмалы қысқа мерзімде өз ісін бастай алады және де мүнда бас кәсіпорын тарапынан түрақты қолдау, қиындықтарды (әсіресе бастапқы қызмет ету барысында) жеңуге мүмкіндік береді. Франчайзер тарапынан көмек пен қолдау ақылы болады (роялти) және жеткілікті түрде жоғары болады. Франчайзинг пен франчайзингтік құрылымдарды бірнеше типтер мен түрлерге бөлінеді (9-сурет). Франчайзингтің негізгі типтері тауарлық, өндірістік, іскерлік, еншілес және конвенсиялық франчайзинг болып табылады. Тауарлыц франчайзинг бизнесті жүргізу тәсілін сипаттайды, онда франчайзи жетекші компаниядан тауарларды, оның тауар- лы маркасымен бірге сату қүқығын сатып алады. Өндірістік франчайзинг кезінде ірі компаниялар басқа компанияларға өнім өндіру мақсатында патенттелген үрдіс арқылы өзінің сауда белгісін немесе сауда маркасын пайдалануға лиңензиялар береді. Іскерлік франчайзинг франчайзердің «басшылығымен» тэуелсіз бизнесті ұйымдастыруды қарастырады. Конверсиялыц франчайзинг өнім франчайзинг жүйесі бойын- ша жұмыс істейтін көтерме немесе бөлшек сауда кәсіпорындары арқылы сатылатындығымен сипатталады. Франчайзингтің негізгі түрлері дара немесе аумақтық бо- лып екіге бөлінеді. Кең таралган түрі болып табылатын дара франчайзинг кезінде линензия (франшиза) өнімнің қандай да бір белгілі түріне сатылады. Аумақтық франчайзинг кезінде бірегей бас кәсіпорны (бірегей франчайзинг) бар, белгілі бір аумақта қызмет ететін екі және үш деңгейлі франчайзингтік құрылымдар құрылады. Аумаңтық франчайзинг келесідей қосалкы түрлерге болінеді
 9-сурет. Франчайзинг жүйесі Франчайзинг жүйесі барлық қатысушылармен та- бысқа бірдей қол жеткізуге жұмысталған. Франчайзердіц артыцшылъщтары ■
5-3/48-11 Франчайзинг жүйесіне қатысу франчайзиге келесідей артықшыықтар береді:
Бірақ, бұл артықшылықтарды жүзеге асыру мүмкіндіктері көптеген жағдайларға байланысты болады. Мысалы, ең ал- дымен нарықтағы франчайзердің имиджіне, франчайзиге берілетін технологияның ғылыми-техникалық деңгейінен, өндірілетін тауарлардың (жұмыстарын, қызметтің) сапасынан, осы тауарларга деген сұраныс сипатына және бәсекелік ортаның жагдайына тэуелді. Барлық жағдайларда франчайзинг жүйесіне қагысу немесе оның қандай да бір нарықтарға немесе кәсіпкерлік аяларына тарату туралы шешім қабылдау үшін ұсынылатын қызметтің бизнес-жоспары қажет. Сонымен қатар, фрапчайзингте белгілі бір кемшіліктер бар, кемшілікті есепке алу франчайзер үшін де, франчай- зи үшін де маңызды. Франчайзингтік келісімшарт франчай- зер мен франчайзидің қарым-қатынастарын анықтайды және франчайзиді қорғайтын бірқатар ережелерді қамтиды. Бұл ере- желер франчайзерге франчайзимен келісімшартты үзіп жіберуді қиындатады. Франчайзи франчайзердің қызметкерлерді болып та- былмайды. Олар бизнестің тәуелсіз иелері болып табыла- ды. Франчайзингтік келісімшарттың болуы жагдайында да, франчайзимен өз бизнесінде жүзеге асырылатын мэмілелерді бақылауда белгілі бір қиындықтар туындауы мүмкін. Көптеген тұтынушылар әрбір франчайзингтік кәсіпорынды ортақ тауарлық белгімен жұмыс жасайтын кәсіпорындардың бірегей желісінің бөлігі ретінде қабылдайды. Егерде қандай да бір франчайзи өз бизнесін нашар жүргізсе, ол барлық франчайзингтік жүйеге әсерін тигізеді. Франчайзи франчайзерге жалпы сатылымдар сомасы туралы есеп беріп отыруға міндетті. Кез келген франчайзингтік жүйенің жұмысы франчайзердің интеллектуалды меншігі болып табылатын қағидалар мен стандарттарға негізделеді. Бизнестің мүндай қағидалары коммерциялық қүпияны сипаттайды және франчайзингтік жүйенің негізгі табысы болып табылады. Франчайзи франчайзинг бағдарламасы бойынша оқу барысында, кейбір коммерциялық қүпияларға қол жеткізеді. Франчайзингтік келісімшарт франчай- зиге мүндай ақпаратты таратуға тыйым салғанымен, іс-әрекет барысында ондай жағдай жиі кездеседі. Франчайзи есебі бойынша франчайзингтік қаіынастар оғап үлкен шектеулер қояды деп есептегендіктен, өз бизнесін ашу үшін франчайзермен келісімшартын бүзғысы келеді, ал өз кезегінде франчайзерге тікелей бәсекелес болады Франчайзи франчайзинггік жүйенің ережелерін қатал үстануы тиіс. Олар үсыныс енгізе алады, бірақ бизнесті ұйымдастыру әдісін өзгерте алмайды. Франчайзингтік келісімшартқа сәйкес франчайзи фран- шизаның тауарлық белгісін пайдалану мен күнделікті опе- рацияларға қатысты арнайы ережелерді үстануы тиіс. Мүндай шектеулер тұтынушыға үсынылатын өнім ассортиментіне, жұмыс уақытының үзақтығына қызмет көрсету ерекшеліктеріне қатысты болуы мүмкін. Франчайзи, осы шектеулерге франчайзилік келісімшартқа байланысты іс-әрекеттер бастал- май түрып келісімшарт болу керек. Франчайзи өз бизнесінің тэуелсіз иелері ретінде сипат- талғанымен, ол франшиза иелерінің желісінде маңызды буын болып табылады. Әрбір жеке франчайзи басқалары үшін бизнесте тең қүқылы әріптее болуы қажет. Потенңиалды франчайзи франчайзер үсынатын қолдау мәндерін анықтау үшін, франчайзингтік жүйенің жұмысымен мүқият танысып алуы керек. Франчайзер тарапынан жеткіліксіз қолдау болған жағдайда, франчайзингтік жүйенің күші әлсірейді. Франчайзи франчайзердің қаржылық жағдайы туралы толық мәліметпен танысуы керек. Себебі, франчайзер өзін банкрот деп жариялаған жағдайда, франшизаны сатып жіберуі мүмкін неме- се басқа да қолайсыз салдар туындауы мүмкін. КӘСІПКЕРЛІК ҚЫЗМЕТТЕГІ ТӘУЕКЕЛДЕР
Экономикалық ортаның өзгеруі мен шаруашылық жүргізу жағдайлардың белгісіздік жағдайына байланысты кәсіпкерлік қызметті жүзеге асыру қандай да бір тәуекелмен байланысты. Соған қатысты күтілетін шекті нәтижеге қол жеткізе алмау қаупі пайда болады. Нарықтық қатынастар аясында экономикалық еркіндік шегіндегі кәсіпкердің мінез-қүлқы бәсекелік стратегия арқылы көрінеді. Бұл жагдайда кәсіпкердің негізгі міндеті, нарықтағы тауарлар мен қызметтерді іздеу мен өз орнын табу ғана емес, сонымен қатар нарықтан оппонентті шығарғысы келетін кәсіпкер-бәсекелестердің іс-әрекетіне қарсы тұру болып та- былады. Сәйкесінше, аталған жағдай өндірістік-шаруашылық қызмет барысындағы әр түрлі шығындармен қоса, тәуекел кәсіпорынның қаржылық және коммерциялық операциялардың ажырамас болігіне айналады. Сондықтан тәуекелді көре біліп, оны минималды мүмкін деңгейге дейін төмендетуге ұмтылу қажет. Кәсіпорын өндірістік-шаруашылык қызметті жүзеге асыра отырып, өнім өндіру, сату және сатып алу барысында туындай- тын тәуекелдерді, тәуекел шығындарының орнын толтыру ғана емес, сонымен қатар зиянның алдын алу мақсаты бойынша зерт- теу жұмыстарын жүргізуі тиіс. Кәсіпкерлік тәуекел — кәсіпорынның мүмкіндіктерінің әлеуетінен шыға отырып күтілген табыс мөлшерін ала алмау не- месе пайда болуы мүмкін қауіптің әсерінен болатын ресурстар- ды жоғалту ықтималдылығы. Тәуекелдердің жіктемесін әр түрлі ерекшеліктері бойынша жасалады: ■ пайда болу себептері бойынша; кәсіпкерлік салалары мен функционалды түрлері бойынша; сақтандыру мүмкіндігі, жіберілу деңгейі бойынша және т.о. Әрбір нақты жағдайда қойылған мақсатқа байланысты қандай да бір жіктеме қолданылады. Кәсіпкерлік тәуекелдің түрлерінің сипаттамасы 10-суретте көрсетілген.  Қүцыцтьщ Құңыцты емес 10-сурет Кәсіпкерлік тәуекелдің жіктелуі Өндірістік тәуекел өндірістік кызметтің кез келген түрлерін жүзеге асырумен, өнімді, тауарлар мен қызметтерді өндірумен байланысты. Өндірістік тәуекелдің негізгі себептері болып өндірістің әр түрлі себептерден токтауы, ондірістік қорлардың істен шыгуы, айналым күралдарының жойылуы, құрал-жабдықты, шикізатты уақытысында жеткізбеу және т.б.; өнім өндіруші және түгынушы арасындағы келісімшарт өз міндегтемелерін орындай алмаумен байланысты туындайтын өндірістік тэуекел. Қаржылъщ тәуекел кәсіпкердің банктермен және басқа қаржылық институттармен қарым-қатынастар аясында пайда болады. Қаржылық тәуекелдің себептері болып қарыз және меншікті қаражаттардың арақатынасының жоғары алшақтығы, кредиторларға тэуелділік, капиталдардың пассивтілігі, бір жобаға үлкен қаражаттарды орынсыз жүмсау. Қаржылық тәуекел фирма қызметін қаржыландыру үшін қарыз алу нәтижесінде фирманың^ өз қаржылық міндеттемелерін орын- дай алмау мүмкіндігімен байланысты. Коммерциялъщ тәуекел кәсіпкермен өндірілген немесе са- тып алынған тауарлар мен қызметтерді өткізу үрдісінде пай- да болады. Коммерңиялық тәуекелдің себептері болып нарық конъюнктурасында, коммерциялық қызмет жүргізу барысында күтпеген өзгерістердің болуы. Өзінің қызмет етуі барысында кәсіпкерлік фирмалар кезі- гетін тәуекелдердің белгілі бір түрлері бар. Олар: * заңды тәуекел заңнамалық актілердің төмен сапасымен және заңнамадагы күтілмеген өзгерістерге байланысты;
Кәсіпкерлік қызметтің тәуекелінен болатын шығындары, еңбек, қаржылық, уақыт және арнайы шығын деген түрлерге бөлінеді. Материалдьщ шығындар — бұл жобамен қарастырылмаған натуралды еипаттағы материалдық объектілердің тікелей шығындары (үйлер, ғимараттар, онім, жартылай шикізаттар, ма- териалдар, шикізаттар, құраушы бөліктер). Ецбек шығындары - кездейсоқ немесе күтпеген жағ- дайлардан туындаған жұмыс уақытының шығыны; техникалық орындауға кететін уақыт нормаларды қолдану (өлшем бірлігі - «адам-сагат» немесе адам-күн) Қаржылъщ шығындар - тікелей ақшалай зиян (кәсіпкерлік жобамен қарастырылған төлемдер, айыппүлдар, мерзімі өтіп кеткен несиелер үшін толемдер, қосымша салықтар, ақшалай қаражаттардың немесе бағалы қағаздардың жоғалуы). Олар жо- бамен қарастырылған көздерден, қарызды әр түрлі себептерден ала алмау нәтижесінен болуы мүмкін. Уацыт шығындары кәсіпкерлік қызмет үрдісі жобамен қарастырылған мерзімінен баяу жүрген жағдайда (сағаттармен, тэуліктермен,айлармен өлшенеді) пайда болады. Шығындардың арнайы түрлеріне келесілерді жатқызуға болады: адамдардың өмірі мен денсаулығына, қоршаған ортаға, кәсіпкер беделіне зиян келтіру және басқа да қолайсыз әлеуметтік және моральдық-психологиялық факторлармен байланысты шығындарды жатқызуға болады. Шығындардың арнайы түрлерінің ерекше тобына - саяси сипаттағы факторлар- дың күтпеген эсерінен болатын шығындарды жатқызуға бола- ды. Олар адамдардың қалыптасқан экономикалық жағдайына түсінбеушілік енгізеді, өндірістік-шаруашылық қызметтің ырғағын бүзады, шығындардың өсуіне және табыстардың төмендеуіне экеледі.
Тэуекелді басқару үрдісінде өзекті мэселелердің бірі болып кәсіпкерлік қызметтің нэтижелеріне әсер ететін және есептелетін бағалау сатысы болып табылады. Тәуекелді багалау - бұл тәуекел шамасын (дәрежесін) сандық және сапалық тәсілмен анықтау. Тэуекелді бағалаудың әмбебап тэсілдері жоқ. Пайдаланып жүгрген тэсілдердің артықшылықтары мен кемшіліктері бар. Бағалаудың қандай да бір белгілі тәсілін таңдау нақты жағдай мен кәсіпкер түлғасына байланысты. Сондықтан, сандық-сапалық тәсілді үштастырып, яғни кәсіпкерлік тәуекелді құрамдастыру эдісімен бағалауды өткізғен дүрыс. Кәсіпкерлік тэуекелді сандық және сапалық бағалау 11-суретте корсетілген. |