Алимбаев аслан есемканович
 Скачать 263.17 Kb.
|
|
2.2 Жыр-дастандардағы мифтік таным мен мотивтердің «Мәңгілік Ел» идеясын танытуы Әлем халықтарының мифологиясы мен байырғы діни кітаптарының берер деректерінен он сегіз мың ғаламды Жаратушының жер бетіндегі барлық жан иесін жаратқанда, солардың күнін көріп, өмір сүруіне және ұрпақ өсіріп, өркен жаюына мүмкіндік беретіндей етіп, әрқайсысына өзіне лайықты қарым-қабілет, сана-сезім, тіл бергені мәлім. Жаратушы тек адамзат баласын ғана басқалардың бәрінен ерекшелеп, бірге ойласып іс тындыруға жетерлік ақыл мен сөйлесуге икемді ғажайып тіл беріп, айрықша махаббатқа бөлеген. Құдай берген осы артықшылықты адам баласы қаз басып, қатарға қосылысымен, адамдық ортақ қалыпты жетілдіруге пайдаланбай, пенделік тоғышарлықтың жетегінде кетіп, жер бетінде қыбырлаған өзге жан иелерінің бәріне қожалық жасауға, өзінің өзгеден артықшылығын пайдалануға жұмсаған өзімшілдігінен басталған сыңайлы. Түрлі қиындықтарды бастан өткеріп, түрлі асуларды игеру арқылы өзіндік тәжірибе жинаған адамдар енді өзгелерді былай қойып, өзді-өздері, біріне бірі үстемдік жасауға кіріскені байқалады. Жаратушының әуелде адамзат баласының бәрін бірдей етіп, жаратқанымен, олардың болмыс-бітімін, күш-қуатын, сана-сезімін бір деңгейде бірдей етіп қалыптастырмағанның септігі көп. Адам бойындағы қарым-қабілетті айқындайтын әртүрлілікті, ең алдымен, қара күштің, яғни дене күшінің өз пайдасына шешіп, үстемдікке ие болғаны, соған сай алғашқыда әлсіздердің әлділерді сағалап, соларды пана тұтқаны шындық. Біреудің өзіндей, бірақ өзінен күші басым біреуге бағыныштылығы туындаған. Осы мәселе төңірегінде тарихшы ғалым Қ. Салғараұлы «Бұл адамның эволюциялық дамуының бастапқы кезеңінде пайда болып, кейін оның табиғи заңдылыққа айналуының бастапқы бір көрінісі еді. Тіршілік керуені толассыз алға жылжи берді. Алға жылжыған сайын өмір сүру де күрделене түсті. Осы күрделілік қара күшті кері серпіп, енді тарих сахнасына ақылдыларды шығарды. Ақылдылардың біртіндеп күштілерді де, әлсіздерді де бірдей игеріп, оларға өз қалауларын орындату мақсатында саналы түрде түрлі айла-амалдар қолданғанын көреміз. Осылардың арасынан қайраты артып, ақылы асқандары дараланып біртіндеп өз топтарының көсеміне айналып, үстемдік билігінің тізгінін тікелей өз қолдарына алып, өзгелерді өз дегенінің талабына сай жүргізе бастайды» [45, б. 5] - деп өзінің зерттеу еңбектерінде адамның санасы мен таным болмысының бір деңгейден екінші деңгейге ауысу күйіне гипотезалық тұжырым жасап, жаратылыстың пайда болуы мен адам эволюциясының дамуына қатысты тың ойларын атап өтеді. Адамзаттың шығу төркіні бір десек, жаратылыстың пайда болуы туралы тұжырымдар да бір-біріне ұқсас болуы заңдылық. Тарихтың жұмбақ сырын ашуға жол сілтейтін көне түркілердің тасқа қашап жазған мұралары – осы күнге жеткен тарихи шындық. Көне түріктер жырларындағы оқиғалар желісін, яғни сюжеттер құрамын талдау – бүгінгі әдебиеттану ғылымының алдында тұрған міндеттердің бірі. Бірінші тарауда біз елдікті сақтау, жорыққа шығу, батырлар тұлғасы туралы мотивтерді батырлық жырлармен салыстыра талдадық. Енді осы бөлімде жаратылыс, дін, салт-жоралғылардың ерекшелігіндегі сюжеттердің мотивтерін қарастырсақ дейміз. Кез келген әдеби, тарихи, діни туындылар болмасын, барлығында дерлік жаратылыстың қалай жаралғаны туралы пікірлер айтылады. Әрине, жоқтан бар пайда болмайды. Жаратылмайтын, пайда болмайтын – ол тек Алла. Сондықтан қалғанның бәрі жаратылған, яғни жасалған. Әр халықтың танымына, болмысына байланысты жаратылыс туралы түсініктер әртүрлі. Әйтеуір бір тылсым күштің негізінде пайда болғаны туралы айтылады. Солар секілді тастағы жырларда да жаратылыс туралы ұғым, түсініктер айтылған. Дүниедегі халықтардың бәрі де өзінің фольклорында әлемнің қалай жаралғаны, жер бетінде тіршіліктің қалай пайда болғаны, адамдардың қайдан шыққаны туралы әңгімелеп, алуан түрлі мифтер мен әпсана-хикаяттар, аңыздар шығарған. Мифтерден тіршіліктің, адамзаттың қалай жаралғаны туралы ақпарат аламыз. Бұл жөнінде академик С.А. Қасқабасов «Жаназық» зерттеулер еңбегінде әлемнің пайда болуы туралы төмендегідей тұжырымдар жасайды. «Дүниедегі халықтардың бәрі де өзінің фольклорында әлемнің қалай жаралғаны, жер бетінде тіршіліктің қалай пайда болғаны, адамдардың қайдан шыққаны туралы әңгімелеп, алуан түрлі мифтер мен әпсана-хикаяттар, аңыздар шығарған. Олардың көпшілігінде дүниенің адамнан әлдейқайда бұрын пайда болғаны жайлы айтылады, аспан мен жер, көктегі жұлдыздар мен жердегі тау-тастар, өзен-сулар, сондай-ақ жануарлар мен жәндіктер дүниеге қалай және қандай жағдайда келгені жайында баяндалады. Бір ғажабы, барлық елдің мифінде дүние ең әуелде түпсіз тұңғиықтан (зияющая бездан), шетсіз де шексіз ғаламнан (пустата), түбі жоқ, жағасы жоқ телегей-теңізден, қараңғылықтан, тұманнан жаралған болып келеді....» [35, б. 294]. Фольклордағыдай жаратылыстын қалай жаралғаны туралы жан-жақты баяндалмаса да, көне түркі әдеби жәдігерлерінде қысқаша айтылады: «Жоғарыда көк Тәңірі, төменде қара жер жаралғанда, екеуінің арасында адам баласы жаралған» [32, б. 69]. Көне түркі жазба ескерткіштерінде жаратылыс туралы, өздерінің бөрі ұрпағы, тәңірге табынғандығы туралы ақпарат айтылады. Түріктердің көк бөріден тарағандығы жайлы аңыздардың бірнеше нұсқасы бар. Ел аузында жүргендерін қысқаша тоқталып өтсек. Бір елді көршілері астан-кестенін шығарып жаулап алады. Тек бір тоғыз жасар бала ғана аман қалады. Жаулар оның да қол-аяғын шауып, саздаққа лақтыра салады. Сол арада одан бір бөрінің қаншығы ұрықтанады. Алайда оны баланың дұшпандары өлтіреді де, қаншық қасқыр Алтайға қашып барып, сонда он бала табады. Бұл әулет бірте-бірте өсіп-өніп көбейіп, «арада бірнеше буын өткесін, әулеттің үлкені бүкіл ұлысымен үңгірден шығады да, өздерін бір елдің ханының бағынушысы деп мойындайды. Мистикалық жолмен, қаншық қасқырдың араласуымен пайда болған ұлт кейін ұлы империяға айналады. Осыдан түрктер өздерін көк бөрінің ұрпағымыз деп тотемдік таным қалыптасқан. Бұл – бүгінгі күнге шейін үзілмей келе жатқан тұжырым. Бұл туралы орыстың түркітанушы ғалымы Л.Н. Гумилев «Көне түріктер» еңбегінде әлем халықтарының мифтері мен аңыздарын салыстырмалы түрде талдап жазады. Ғалым былай дейді: «Әрбір халықтың тарихы өзінің тамырларымен бағзы замандарға қарай тереңдеп кеткенімен, күллі дәуір тарихшыларының халықтың шыққанын анықтайтын датаны (олардың пікірі бойынша) сипаттауға ұмтылатын әдеттері бар. Мысалы, римдіктер Римнің негізі салынған күнді, шартты түрде ала салған, араптардың күні нағыз шынайы – Мұхаметтің Меккеден Мединаға қашқан кезі, орыс шежірелері 862 ж. таңдап алып, орыс тарихының бастауын соған бейімдеген, француз күннамашылары «бастауды» Хлодвиг Меровингтен алады, ал тарихшылар Огюстен Тьерридің үлгісімен, 843 ж. – Ұлы Карлдың империяны бөлген кезіне телиді т.б. түріктер үшін мұндай күн 545 ж. болды» [46, б. 25]. Қай елдің мифологиясын алсақ та, өздерінің алғаш пайда болғаны жайында көптеген тұжырымдар жасайды. Көне мифтерде жаратылыстын қалай пайда болғаны туралы тұжырымдар, көне түркі әдеби ескерткіштерінде жалғасын тапқан. Түркілерді тәңірі жаратқаны туралы Білге қаған жырында: – «Тәңірі текті, тәңір жаратқан» – «Жоғарыда түрік Тәңірісі» – «Тәңірі күш берген» – «Тәңірі жарылқаған» – «Әкем-қағанды, анам қатынды ұлықтаған Тәңірі» – «Тәңірі, Түрік халқының атақ-даңқы өшпесін деп Тәңірі мені отырғызды» – «Одан соң Тәңірі жарылқап, құтым-бағым бар болғандықтан, несібем бар болғандықтан, өлімші халықты тірілттім». – «Тәңірі, жер киесіне ұшырап тасаттық беретін күні /өдіңе күні/ жау болды». – «Тәңірі жарылқағаны үшін менің отыз үш жасымда әдейі [жауласқан] жау жоқ еді. – «Тәңірі текті, Тәңірден жаратылған түрік Білге қаған». – «Тәңірі жарылқағаны үшін, өзім отырған да [да] төрт тараптағыларды халық еттім, [ел етіп] ұйымдастырдым». Жырда көріп отырғанымыздай әр болар істің бастауында негізгі қозғау күші, дәнекерші Тәңірі екенін көріп отырмыз, мұндай сарындағы тіркестер «Күлтегін», «Тоныкөк» жырында да кездеседі. Түркілердің наным-сенімі қандай және қашан, қалай пайда болғаны жайында ғалым Л.Н. Гумилевтің «Көні түркілер» ғылыми еңбегіндегі пікірлерге сүйенсек: «Түріктердің қадым заманындағы діні туралы бізге жеткен негізгі мәліметтер қытайдың «Вэушу», «Суйшу» атты шежірелерінде жазылған» [46, б. 73]. Бірақ ғалым бұл мәліміттер тым аз болғандықтан, түсінуге қиын деп тұжырымдайды. Академик С.А. Қасқабасов «Әуелі тек шексіз, қап-қараңғы Хаос болды. Өмірдің қайнар көзі сонда жатқан. Барлығы да – бүкіл дүние мен мәңгі жасайтын құдайлар да шетсіз-шексіз Хасотан пайда болды». «Библияда» жаһанның алғаш қалай пайда болғаны жайлы былай деп жазылған: «Оу баста құдай аспан мен жерді жаратты. Жер көрінбейтін-ді, әрі қуыс еді, әрі қараңғылық басқан түпсіз тұңғиық болатын...» [35, б. 295]. Адамзат қалай пайда болды деген сауалға әлем халықтары мифологиясында ұқсастықтар көп. Бұған ғалым да әртүрлі гипотеза яғни болжамдар арқылы дәлеледер келтіріп қарастырады. «Атақты биолог-ғалым Эрнест Геккельдің биогенетикалық заңы бойынша, адамның ұрығы ана жатырының ішінде 9 айда адамзаттың миллиондаға жылдар бойы жәндіктен адам түріне дейін дамыған жолын өтеді екен де, адам кейпінде дүниеге келеді екен. Туғаннан кейін бала алғашқы 1 жылда адамзаттың еңбектеп жүрген кезінен тік тұра алатьын қалпына жеткенге дейінгі дәуірді қамтиды, ал одан кейінгі 2 жылда бала адамзаттың ақыл-есі бар Homa Sapiens болған замынана дейінгі уақытты өтеді.сөйтіп ана құрсағында пайда болған күннен бастап дамып, қазіргі кейпіне келген эволюиясын өтеді екен» [35, б. 296]. Баланың даму барысында құрсақта өткен әр алуан түрдегі қасиет-белгілерді бойына сіңіріп алып, сақтап қалады. Бүгінгі адамнің мінез-құлқында, сырт бейнесіндегі белгілер сол ата-бабаларынан қалған із. Бүгінгі біздің айтып жүргеніміз «ұлттық код» дегеніміздің бастауы осындай десек, қателеспейміз. Егер адамзаттың шығу тегі бір деп тұжырым жасайтын болсақ, онда жаратылыс қалай пайда болды деген сауалдың жауабын беретін мифтердің ұқсас болуы заңдылық. Биологиялық заңдылыққа сүйенетін болсақ, тіршіліктің бастауы – су. «Су – тіршілік көзі» деген мәтел адамазттың неден пайда болғанына қатысты айтылған. «Адам оу баста судан шыққан. Су ішінде әр алуан сипаттағы жәндіктер түрінде дамып, бірте-бірте құрлыққа шығып, басқа кейіптерге түсіп, әрі қарай дами берген. Адамзат та солай болған. Ал, дамыған, яғни Homa Sapiens болған адмның ұрығы да жатырға түскеннен соң тоғыз ай бойы су ішінде дамып жетіледі. Басқаша айтқанда, кішкене ғана нүкте (ұрық) жатырдағы су ішінде пайда болады да, бірте-бірте үлкейіп, суға симайтын көлемге жетеді, сөйтіп басқа сипатқа көшеді» [35, б. 296]. Осы айтылған мәселелер көне түркі жырларында тәптіштеп айтылмағанын жоғарыда келтірілген мысалдардан көріп отырмыз. Осыдан келіп мифологияны неліктен көне түркі әдебиетімен салыстырып отыр деген заңды сауал туындайды. Біз бұл жерде герменевтиканың заңдылығына сүйеніп, мифологиядағы мәңгілік шексіздікті көне түркі әдебиетінде көрініс тапқанын анықтап, дәлелді тұжырым жасамақпыз. Мифологиядағы жаратылыстың қалай жаралғаны туралы, діни сенімдерде қалай берілгені туралы академик С. Қасқабасов жан-жақты талдап, тұрақты ғылыми көзқарас қалыптастырды. Талдауымызда ұққанымыздай, мұндай сюжеттер мен мотивтер қасиетті кітаптарда да жазылғаны туралы ғалым еңбегінен мысалдар келтірдік. «Әлемдік мифологияның басты тақырыбы – дүниенің жаратылуы мен күйреуі, басты кейіпкері – жасампаз қаһарман мен құдайлар, адамдар екен де, басты сипаты – біркелкілігі болып шықты» [35, б. 239], деп мифология арқылы барша халықтың шығу тегі бір екенін айта келіп, жасампаздықты насихаттап отыр. Дүниенің жаратылуы мен күйреуі туралы мифологиялардағы идея көне түркі әдебиетінде де жалғасын табады. Мысалы, жасампаз қаһарман деп «Күлтегін» жырындағы Бумын қаған мен Істемі қаған, т.б. атауға болады. Алайда олардың ұрпағы өздеріндей болмады, білімсіз, біліксіз еді деп жазады. Бұл жерден де біз жақсылық пен жамандықтын алмасып отыратындығын көріп отырмыз. Ақ пен қараның алмасып жүруі – өмір диалектикасының заңдылығы. Бұл заңдылық бүгінгі дәуірге дейін жібін үзбей келе жатыр. Түркілердің наным-сенімі туралы жоғарыда тарихи деректерді келтірдік. Түркілер өздері жеке мемлекет болғанға дейінгі сенімдері мен ұстанымдары жайында Л.Н. Гумилевтің еңбегінде тарихи фактілер негізінде жазылған. «Жеке тайпалар өсіп, халық болып құралады да, өздерінің діни жүйелерін еңгізеді, діни сенім-нанымның элементтері ұқсас болғанымен, олардың бір-бірімен үйлесуі әрқилы болады. Түріктердің діні де сондай болған. Бірақ ол туралы мынадай сұрақтар туады: бекзаттар мен қара халық неге бөлек табынған? Халық кімге табынған? Бекзаттар кімге жалбарынған? Егер ханның өзі жоғары дінбасы болса, халық кім болған? [46, б. 74]. Күнге табыну, Көк Тәңіріне табыну, отқа табыну, табиғатқа табыну т.б. осы секілді наным-сенімдер мифологиялық шығармалар арқылы бізге жеткен. Одан кейін бір Құдайлық кезеңге басталады. Бір құдайлық кезең болғанымен түркілердің Тәңірлік дінінің ұшқындары бүгінгі кезге дейін жеткені бізге мәлім. Өздерін көк бөрінің ұрпағы деп санап, бөрілерді қасиет тұтып, ерекше құрметтейді. Мұсылмандар Аллаға табынып сыйынса, түркілер Көк Тәңіріне сыйынған. Елінің, жерінің амандығын тілеу, жеке басының жетістігін сұрап Аллаға табыну, сыйыну діни салт болып көрінгенімен қадым заманнан келе жатқан түркілердің салты. «Табыну» мотиві. Адам баласында Алла тағалаға, әулие, тағы басқа киелі тылсым күшке сыйыну мен сенудің және оған берілудің бірнеше жолдары бар. Солардың бірі – табыну. Адамдар осы табыну арқылы діни ұғымның таным-түсінігін, оның құдыретті күшін дәріптейді. Оған өзі де, өзгені де сендіреді, тоқтатады. Қазақтар көбінесе Жартаушы құдыреттен басқа аруаққа табынады. Олардан көмек күтеді, бала тілейді, ауру-сырқауына шипа іздейді. Табынудың ақсарбас айту, тасаттық беру, әулие басына түнеу, мойнына бұршақ салу, құрбандық шалу, қайыр-садақа беру, т.б. жөн-жосықтар мен ырым-тыйымдары, өзгеше көріністері де бар. Бұл дәстүрді ел ішінен әлі де жиі кездестіруге болады», деп этнограф жазушы С. Кенжеахметовтің «Қазақ халқының салт-дәстүрлері» деген еңбегінде жазады. Белгілі әдебиеттанушы, фольклорист ғалым Ж.Ә. Аймұхамбет «Табиғатқа табыну қазақ мифтерінде еркеше орын алады. Ш.Уәлиханов қазақтар арасындағы шамандық тін туралы айта келіп, оның дүниеге келуі табиғатқа жалрылай және жекелей сыйынуға байланысты дейді. Табиғаттағы зат пен құбылыс атаулы адам сияқты түйсінеді, тіршілік етеді деген түсініктің өзі табиғатқа табыну, табиғат пен рухты тең деп түсіну сенімімен туындаған. Кейбір зерттеушілердің пікірінше, шамандық сенім – қазақтардың дүниетанымы, яғни мифологиясы» [47, б. 8]. Демек, мифтік таным түркі жазба ескерткіштерінде де барын аңғаруымызға болады. «Биікте көк тәңірі, төменде қара жер жаралғанда, екеуінің арасында адам баласы жаралған». Көк Тәңірі (Көк аспан) – ол кәдімгі көзге көрінетін аспанға қарама-қарсы қойылатын заттық аспан емес. Адам таным, түйсігіндегі жаратушы екені анық. Халық ауыз әдебиеті үлгілерінде де әр істі бастарда жаратушыны еске алып, негізі неде екенін естен шығармағанын көреміз. Мысал ретінде жұмысымызда талдап жатқан қаһармандық жырдың бірі – «Қобыланды батыр» дастанынында: «Алланың досы Мұхамбет, Тек тапсырдым қолына» [30, б. 56], деп келетін жолдар арқылы жолға шыққан жолушыға, жауға аттанған батырға, т.б. жоралғылардың алдында үлкендер бата беріп, «Аллаға тапсырдым» деп айтудың да сол көне замандардан келе жатқан салт. Көне түркі әдебиетінде батырлардың жауға шабуымен, жерлерін кеңейту ғана емес салт-жоралғылар да көрініс тапқан. Атап айтар болсақ, жерлеу, қайтқан адам басына белгі қою, жоқтау секілді жоралғылар суреттеледі. Көк түрктердің діни сенімі әуелден ислам болмағаны жоғарыда атап өттік, дейтұрғанмен Х ғасырда ислам діні келгеннен бастап, осы күнге дейін ата-баба дәстүрі мен діни шарттар бітеқайнап үйлесімділікте, үндестікте дамып осы күнге дейін жетіп отыр. «[Олар] өздері Солай кергек болды (дүниеден өтті). Жоқтаушы жылап-сықтаушы күн шығыстағы бөклі шөлі елінен, табғач, тибет, абар, үрім, қырғыз, үш-құрыхан, отыз-татар, қытай (кидан), татабылардан бұнша халық келіп сықтады, жоқтады. Осындай күліг (даңқты) қағандар еді» [32, б. 69]. Түрк елін Ұлы империя дәрежесіне жеткізген бектері қайтыс болғанда төрт тараптағы елдің барлығы жерлеуге келеді. Олардың барлығы кейін жау болады. Билікке келген қағандардың біліксіздігінен жауларына алданып түрк халқы жойылу халіне дейін жетеді. Елге сыйлы, құрметті, беделді кісі қайтыс болғанда көп халық жиналады. Бұл да осы күнге дейін жалғасып келе жатқан жоралғылардың бірі. Біліксіз қағандардың кесірінен елі толығымен жау қолына өткеннен кейін тылсым күш, яғни тәңірі жар болып, ерекше туған ұлдары ел басына келіп, білікті қағандардың жолын жалғайды. Олар Күлтегін мен Білге қағандар еді. Осы екі ұлы тұлғалар жайлы жазылған жырды нысанаға алып жан жақты талдап, шығармадағы ой тұжырымдарды пайымдаудамыз. Елдің әл-ауқатын көтеріп, биік белестерге жетелеген батырлардың дүниеден өтуі елі үшін, артында қалған халқы үшін үлкен өкініш екені рас. Тұлғаларды ел жадында мәңгі қалдыру мақсатында жасалған істерін тасқа қашап, мәңгі белгі қалдырды. Осы жырда Күлтегін дүниеден өткеніне байланысты жоқтау мен көңіл айту салттары төмендегідей жырланады. «Інім Күлтегін қаза болды. Өзім қайғырдым. Көрер көзім көрместей, білер білігім білместей болды. Өзім қайғырдым. Уақытты Тәңірі жасар, адам баласының бәрі өлгелі туған. Осылайша қайғырдым. Көзге жас келсе – кетер, көңілге шер келсе – ұмытылар. Қайғырдым. Қатты қайғырдым. Екі шад, соңымдағы туғандарымның, ұрпақтарымның, бектерімнің, халқымның көзі, қасы әз болады-ау деп қайғырдым. Жоқтаушылар, жылап-сықтаушылар, қытай (кидан), татабы халқын бастап Удар-Сеңүн келді. Табғач қағаннан Іси Ликең келді. Бір түмен торғын, есепсіз алтын, күміс алып келді. Түпүт /тибет/ қағанынан Бөлен келді. Артық күн батыстан Соғда, Бершекер, Бұ-харақ Ұлыстарының халқынан Нек-сүңен, Оғул-тархан келді» [32, б. 74]. Бұл үзіндіден көріп отырғанымыздай жоқтау мен бата жасау мотивтері көрініс тапқан. Жоқтау діни салтқа жатпайтын, таза халықтық салт болып саналады. Бұл жөнінде этнограф ғалым С. Кенжеахметов жоқтау туралы төмендегідей түсініктеме береді: «Жоқтау (салт). Жоқтау – аза ғұрпын көтере түсетін қайғыны басатын, қазаға аса лайықты қаралы салттың бірегей түрі. Қайтыс болған адамның жақсылығын, еліне істеген қызметін, жақсы қасиеттерін паш ететін тұрмыс-салт дәстүрі, жыры, зарлы өлең» [48, б. 293]. Бата оқу мотиві. Өлімге қайғырғаны туралы, қайғыруының себебі тек өлімде ғана емес екенін оқырманға түсіндіріп өтеді. Ұрпағының жағдайы қалай болады деген сарын жырда: «Осылайша қайғырдым. Көзге жас келсе – кетер, көңілге шер келсе – ұмытылар. Қайғырдым. Қатты қайғырдым. Екі шад, соңымдағы туғандарымның, ұрпақтарымның, бектерімнің, халқымның көзі, қасы әз болады-ау деп қайғырдым», деп баяндалады. Жырда қара жамылып отырған елдің өкілдеріне нақты осылай айтты деп жазылмаған екен, тек қаралы елге есепсіз алтын, күміс, т.б. заттар әкелгені туралы ақпарат айтылады. Бұл жоралғы осы күнге дейін сақталған, оны «бата жасау», «бата оқыр» деп атаймыз. Қайтыс болған адамға жақын-жуықтары мен ілік-жұрағаттары арнайы келіп бата қылады. Оның мәнісі – қайтыс болған кісінің аруғаына жылқы, сиыр, қой сияқты сойыс әкеледі немесе қазіргі жағдайда ақша береді. Дұға оқытады. Бұл сыйласудың әрі қарасудың белгісі ретінде негізделген. Дәстүр бойынша адамы, туысы қайтыс болған адамдарға үйіне әдейі барып, көңіл айтады, ет жақындары бақа оқыр жасайды [48, б. 114]. Көңіл айту мотиві. Жақын адамы қайтыс болғанда оның туған-туысқандары мен таныстары, іліктері қазалы үйге әдейі барып бата жасап, көңіл айтады. Көңіл айтудың мәні – мұңды адамды жұбату, сергіту, «өлгеннің артынан өлмек жоқ» деп уайымға берілмеу жөнінде жанашырлық ақыл-кеңестерін айтып, қайрат береді. Қайғыға берілген адамды кейбір өткір шешендер әрі мінеп, әрі сынап, әрі ұрысып тоқтатқан. Мысалы, Бағаналы Ерденнің баласы өлгенде басын көтере алмай қалғанда Таз Шоқай би былай деген екен: – Уа, Ерден! Басыңды көтер жерден! Осы балаң өлмегенде Кетіп едің керден. Өзі беріп, өзі алдыэ Нең бар еді құдайға берген?! Балаң түгілі Әкең Сандыбай да өлген. Оны Шоқай көрген. Көкті бу көтереді, Жүкті нар көтереді, Өлімді ер көтереді. Жақын-жуық немесе білетін адамдар қайтыс болғанда кісі орнына әдейі барып көңіл айтпаса, ол үлкен мін әрі ұят. Мұндай жағдайда қайтыс болған кісінің жақындары оған өкплеуі, ұялтуы да мүмкін. Көңіл айта білу де көрегенділік» [48, б. 293]. «Күлтегін қой жылы [тоғызыншы айдың] он жетісінде ұшты. Тоғызыншы айдың жиырма жетісі күні жерледік. Барқын, бедізін, бітіг тасын мешін жылы жетінші айдың жиырма жетісі күні аяқтадық» [32, б. 74]. Барқын, бедізін, бітіг тасы қазіргі тіл айналымындағы көктас деген мағынаны білдіреді. Шариғат заңы бойынша қайтқан кісінің басына там, күмбезді там орнатуға болмайды деп жатады. Ал түркілердің бұл дәстүрі ислам дінімен бітісіп осы күнге дейін жеткенін көз көріп жүр. Қайтқан кісінің басына үй көтеру дәстүрі – осы күні қалыпты жағдай. Бұл туралы этнограф ғалымдар әртүрлі көзқарастар ұсынады. Бұл әржердің жергілікті ерекшелігіне байланысты өзгеріп, толығып, я болмаса керісіше жұтап отырады ақиқат. «Бейіт өлген адамның өсиетіне қарай салынады. Күмбезді, төрт құлақты, ат бейіт болып үшке бөлінеді. Күмбезді байлар жоғады соғады. Төрт құлақ орташа тап. Ат биіт – кедейлердікі. Бұлардың сыртында тас бейіт деген де бар. Бұл көбінесе соғыста өлгендердікі. Шейіт болғандарды асығыста дұрыстап жерлей алмағандар өліктің бетін таспен жауып кетеді. Бұнысы ит-құс, қарға-құзғын жемесін дегені. Бейіт аруақтың мәңгілік үйі. Мұны қалауға жақын-жуық жиналады. Мал сояды. Бұл көбінесе қырқынан бұрын бітеді. Зиратқа арқардың мүйізін, жетісіне, қырқына, жылына, сойылған жылқының басын қояды. Кейбір бейіттің ішінен кең алып қасына күйеуі өлсе – әйеліне, әйелі өлсе – күйеуіне орын қалдырады. «Сүйегімді туған жердің күні сүйіп, жаңбыры жауып жатсын» деп көп қазақ төбесі ашық, төрт құлақты бейітті ұнатады. Онан соң: «Бейітіме туған жердің топырағымен суынан өзгені араластырмандар» деп өсиет ететіндер болады. Кейбір артына сенбегендер зиратын көзі тірісінде салдырып кетеді. Оны қазақ «тірі бейіт» дейді. Мәйітті жерлегендерге бір-бір белбеу-орамал, онан соң ақша беріледі. Зират басына барып топырақ салғандарға бірден қол жаулық беріледі. Мәйіт шыққан үйге – сол түні қырық шырақ жағылады. Шырақ жағу, бұл үйде енді қайғы-қасірет болмасын деген ырым» [49, б. 287]. Елге танымал тұлғалар, қоғам және мемлекет қайраткерлеріне арнайы зират (пантион) салу көне дәуірлерде қалыптасып, осы күнге дейін жалғасып келеді. Жоғарыда аталған жөн-жоралғылардың көне дәуірлерден бастау алып осы күнге дейін жетуінде бір мән бар деп топшылаймыз. Көне түркілердің жазба мұраларының ең басты құндылығы мәңгілігінде. Сондықтан жырларында да «мәңгі» мотиві кеңінен орын алған. Мотив термині ХХ ғасырдан бастап белгілі ғалымдар А. Веселовский, В.Я. Пропп еңбектерінде қарастырыла бастады. Аталған зерттеушілер әдеби шығармаларда сюжеттік сарындардың бар екенін дәлелдейді. «Мотив» – қайталанып отыратын сөз, сөз тіркесі, оқиға, зат немесе идея [50, б. 3]. Яғни, мотив - сюжет құрауға негізі болып, маңызды ақпарат береді. Әсіресе, эпостық жырларда қайталанып кездесіп отыратындығымен ерекшеленеді. «Мотив» (латыннан қозғалу, қозғалысқа енгіземін, қозғалтамын және «топос» деген мағынаны да білдіруі мүмкін) әртүрлі қайталаулардың, көптеген ньюанстардың көмегімен дамитын тақырып, образ немесе кейіпкер» [50, б. 182]. – деп әдеби шығармалардағы мотивтің қызметін айқындайды. Ал, түркі халықтарының тұрмыс-тіршілігінен, өзіндік дәстүрінен ақпарат беретін мотивтерді атасақ: «Мәңгілік бейне»; «Мәңгілік су»; «Мәңгілік өмір»; «Мәңгілік алау»; «Мәңгілік Ел»; «Мәңгілік тас»; «Мәңгілік жарық» осы сынды мәңгілік сөзіне тіркесіп келетін ұғымдар көптеп кездеседі. Жалпы шығармадағы мотивтердің тұрақты композициясы осы ретпен көрсетілген. Бұл мотивтерден ұққанымыз адам баласының бойындағы мәңгілікке деген құштарлықтың басымдығы, я болмаса жаратушыны тануға деген болмыстан туған деп ұғынуымызға болады. Түркі халықтарының наным-сенімдерінде осы жазба ескерткіштерден байқауға болады. Көк тәңіріне сену, ел болу үшін тәңірге сыйыну мотивтерінен басталады. Мәселен, Күлтегін, Тоныкөк жазба ескерткіштерінде «Тәңірдей тәңіріден жаралған...», «Тәңірі жарылқағандықтан...», «Тәңірі қуат берген соң...», «Тәңірі жарылқағандықтан...», «Төбеңнен тәңірі баспаса, Астыңнан жер айырылмаса, Түркі халқы, ел жұртыңды кім қорлайды...», «Сөйтіп тәңірі жарылқады...», Хан бердім, ханыңды тастап бағындың. Бағынғаның үшін (басқаға), Тәңірі сені өлімші етті, Түркі халқы қырылды...», «Сөйтіп тәңірі ақыл берген соң, өзім оны қаған еттім...», «Тәңірі жарылқады, жеңдік...», деп келеді де, «Атамыз, бабамыз ұстаған жер-су иесіз болмасын деп...», «Тәңірі, Умай, қасиетті жер, су жеңіс берген екен» деген сияқты діни мотивтердің астарында да тәңірдің қалауына сүйене отырып, елдікті сақтауды мұрат етіп алғанын байқауға болады. Көне жазбалары нұсқасында «Күнге мадақ» жырында: Біз тұлпарлары қанатты, Мәңгілік жарыққа, Күнге сиынамыз. Күн жарық шашқанда, Күн жылу шашқанда Жүз мыңдағандар Құдыретті сезінеді, Содан соң Мазданың Сыйлаған Жерінде Жарық-нұр салтанаты үшін, Ақиқат салатанаты үшін Бақытын табады әркім, Бақыт сыйлайды әркім [31, б. 12]. Мәңгілік жарық – символдық бейне. Күн адамзатқа мәңгі жарық сыйлаушы жұлдыз. Бірақ күнді де бұлт басып, түн болатын кездер болады. Бұл – жаратылыстың заңдылығы, табиғаттың бұлжымас серті. Жоғарыдағы «Күнге мадақ» жыры былайша жалғасады: Кімде-кім Күнге, Тұлпарлары қанатты, Мәңгілік жарыққа сиынса, Қаратүнектен туған Жын атауларды жасқап, Қаратүнекпен күреспек болса, Ұрылармен күреспек болса, Мыстандармен күреспек болса, Қатерден және ұмытылудан Сақтанғысы келсе – Өзінің Жан рухы, Әулие және мәңгі өлмейтін Жерде әрі көкте Тәңірінің көңілін табады, Кімде-кім Күнге, Тұлпарлары қанатты, Мәңгілік жарыққа сиынса [31, б. 13]. Пенде әрқашан өзіне сүйеніш, қолдау іздейді. Қарадан бастап ел басқарып отырған бектер де тылсым күшке, сиқырға сенеді. Осы сенім де адамзатты адастырмай тура жол сілтеп келе жатқаны рас. Ата-бабаларымыз тәңірге сиынған, бүгінгі түркі тілдес халықтардың көбі ислам дінін қабылдап, хақтың жолы деп сенеді. Түркі тектес халықтардың бір бұтағы бүгінгі қазақ халқы да исламды қабылдап, бір Аллаға сиынып, Мұхамбет ғ.с. үмбеті екеніне шек келтірмейді. Дейтұрғанмен көне түркілік дәуірден сақталған жөн-жоралғылар ислам дінің заңдылығымен интеграцияланып, біртұтас ұғым мен танымға айналған. Бүгінгі таңда күнге сиынау болмағанымен туған айға бата беру дәстүрі әлі күнге дейін сақталған. Отқа табынушылықтың қалдығы аластау, жана туған сәбиге күйе жағу да сонау көне замандардан қалған салт-жоралғылар. Бақыт үшін сиынамын, Жалбарынамын және де Тұлпарлары қанатты Мәңгі жасайтын Күнге, Тұлпарлары қанатты Мәңгі жасайтын Жарыққа, Сиымды арнаймын Хаом шырынынан, Барсман шыбығынан, Сезім шұғыласынан, Әрі ойыммен, әрі ісіммен, Әрі ақиқат сөзіммен Мен күнге құрмет көрсетем. Жаратқан Жалғыз Иеміздей, Жаратқан Жалғыз Иеміздей, Мәңгі жасаушы, Жарық сыйлаушы, тұлпарлары қанатты Күнге табынамыз әрі мадақтаймыз, қуат пен күш берсін оған. «Ақиқат сыйдан артық...» [31, б. 14]. «Мәңгілік жарық», «Мәңгілік күн» ұғымын бүгінгі таным түсінік тұрғысынан пайымдасақ. Яғни жарық – ол жақсылықтың, ақтың, кіршіксіз тазалықтың символы. Елдігіміздің жарқын болашағы жолында тек тазалықты ұран деп түсінетін болсақ, мәңгілік жарық –Мәңгілік Елдің кепілі. Мәңгілік деген сөзге бірнеше сөздер тіркесіп келіп үлкен ұғымдар береді. Жоғарыда «Мәңгілік жарық» тіркесін шамамыз келгенше пайымдауға тырыстық. Ендігі кезекті «Мәңгілік бейне» тіркесін саралап көрелік. Әдебиетте бейне (образ) термині көркем шығарманың өзегі десек қаталеспейміз. Жазушы бейне жасауда детальдарға жүгінетінің біз әдебиет теориясынан білеміз. Бұл жөнінде академик З. Қабдолов «Әдебиеттегі деталь – суреткердің шабытты еңбегінің нәтижесі, аса сирек ұшырасатын сәтті табысы. Мұнда азғана сөз айқын суретке айналады да, шалқар шындықты танытады, көл көсір мағынаға ие болады, сол арқылы оқырманды қызық сезімге бөлеп, қызықтыра жетелеп әкетеді» [40, б. 86]. Образ жасауда детальды көне түркі әдебиеті нұсқаларында ұтымды қолданған. Жауды ойсырата жеңгендегі, олардың батырының мүшкіл халін суреттеудегі «Таңғұттарға қарсы күрес жырлары» жазбасында бейнелі суреттеледі. Мысалы: Қаласам, жауды шабар ем, Әскерін қойдай қамар ем, Қылышын басын қағар ем, Жалынып бірақ бас ұрды. Зәресін алып айбыным, Құрбан қып мүлкін байлығын, Жау шекті зарын қайғының, «Жанымды қи!» деп шошыды-ай. Аяғыма келіп жығылды, Сұрады жалғыз ғұмырды, Ұяттан өліп бүгілді. Тоқтатты мені осылай Қайғыға жауды батырдым, Кешірдім ісін жат ұлдың, Ұятыңды жу деп ақырдым, Шешті өзі сонда теңдерін [31, б. 34]. Бұл үзіндіден көріп отырғанымыздай, түркілердің батырлары, жауларының «әскерін қойдай қамар ем» деуінде де бейбітшілікті сүйетін халық екеніне көз жеткіземіз. Орыстың көрнекті түркітанушы ғалымы И.В. Стеблеваның «Развитие тюркских поэтических форм в ХІ веке» деген ғылыми зерттеу еңбегінде жоғарыдағы көркем аударманың орыс тіліндегі түпнұсқадан аударманың төмендегідей береді. Бұл жерде де жеңілген батырдың бейнесін суреттеудегі көркем әдістерді көре аламыз. Если бы я пожелал, я бы /его еще/ преследовал, захватил бы /и/ рассеял его войско, взял бы /его/ в плен /и/ рассек его голову, /но/ он собрал для меня весь выкуп. Он хотел продать свой дом /и/ постройки. Отдав выкуп, он хотел заслужить милость. Он хотел остаться в живых. /Так/ родился для него день горя. Он послал мужей (воинов), /и/ они преклонили /передо мной/ колени, свои головы /и/ шеи они склонили. Устыдившись, они согнулись. Он сказал: « Не преследуй, не уничтожай» – /и тем/ связал (удержал) /меня/. Отпустив, я освободил /его/, я заставил /его/ принести имущество для выкупа. Я велел прикрыть позор (?) /его/ мужей (воинов). Весь свой груз он сам увязал [51, с. 247]. Осындай детальдар арқылы бейне жасалады. Бұндай бейнелер «Мәңгілік бейне» болуы әбден мүмкін. Біз нысанаға алып отырған көне түркі жазба ескерткіштеріндегі батырлар мен бектердің бейнелері осы мәңгілік бейненің шарттарына келеді. Әдебиеттанушы ғалым М. Базарбаев мәңгілік бейнеге төмендегідей анықтама береді, «Мәңгілік бейнелер бір заманда, қоғамдық ортада қалыптасқан мінез-ерекшелігі бар, сонымен бірге бойынан жалпы адамзатқа тән сипат-қасиеттер де айқын танылатын типтік тұлға дәрежесіне көтерілген әдеби бейнелер. Олар адамгершілік пен әділетсіздік, махаббат, зұлымдық, қызғаныш секілді жағымды және жағымсыз мінез, іс-әрекеттер арасындағы қайшылықты, тартысты көрсетеді. Ғасырдан ғасыр ауысып, заман өзгерсе де, мұндай бейнелер өзінің танымдық, тәрбиелік мәнін жоғалтпайды. Және бір халықтың әдебиеті көлемінде қалмай, дүние жүзі мәдениетінде танымал бейнелер болады» [39, б. 233]. Анықтамада көріп отырғанымыздай, мұндай бейнелер бір халықтың болмысында ғана қалмай, барша адамзаттың құндылығына айналады. Адамзатқа қандай тұрғыдан әсер ететіні әр халықтың таным-түсінігі мен болмыс-бітіміне байланысты әртүрлі деңгейде әсер етуі мүмкін. Мәңгілік бейнелер, аты атап тұрғандай, қанша ұрпақ ауысса да идеал тұлға ретінде, не барша адамзат санасында зұлымдығымен есте сақталып қалған тұлғалар. Көне түркі жазба ескерткіштеріндегі кейіпкерлер қиялдан туған образдар болмағанымен, әсіре көркемдеу, әсіре бояулар көп кездеспегенімен, кейіпкерлерді танытуда, олардың ерлігін жазуда жасаған бейнелерінің мәңгілігінің құпиясы шынайылығында. Бүгінгі бейне жасау қағидаттарына сай келмесе де, оқырманды ойға қалдыратын жасампаз қаһармандардың бейнесін көру қиындық туғызбайды. Көне түркі әдебиетінде де ұрпаққа мәңгі қалдырған «Мәңгі су» мотиві «Атамыз, бабамыз ұстаған жер-су иесіз болмасын деп...» (Тоныкөк жазбасы) басқа да әпсана, аңыздарда кездесетіні рас. Мәңгілік су – әбілхаят – мәңгі өмір дарытатын қасиетті су. Мұндағы әб – су, хаят – өмір деген мағынаны білдіреді. Оны Қызыр пайғамбар тапқан, ол суды ішкендіктен, мәңгі өмір сүреді деген әпсана бар. Осылай кие дарыған Қызыр пайғамбар елсіз шөл далада қиындыкқа душар болған жолаушыны желеп-жебеп жүреді. Әсіресе байырғы өлең жырларда Қызыр мен Ілияс аталардың аты қатар аталады. Әдетте Қызыр-Ілияс деп қатар қолданылғанымен, Қызыр құрлықта, Ілияс теңіз сапарында жүрген жолаушыларды қолдап, жебеп жүреді деген сенім бар. Сондай-ақ ел арасында мынандай әпсана бар: Ескендір патша тірі суды іздейді. Оған перілер көмектесіп, аңсаған арманы орындалады. Патша өмір суын ішпес бұрын ойға кетеді. «Егер мұны ішсем, мың жасайды екенмін, болашақта мені не күтіп тұрғаны да бұлдыр, одан да құдайдың өзі берген жасын жасап, өлшеулі күнін кешейін деп бас тартады да, қасиетті су толтырылған торсықты балқарағайдың бұтағына іле салады. Сол торсықты карға шоқып, тесіп жібереді. Содан қарға мен әлгі балқарағай ағашы мың жасайтын болған екен деседі. Бұл мифтің тағы бір нұсқасында Ескендір патша тірі суды торсыққа құйып әкеле жатып, қарағайдың түбінде демалып жатқанда құзғын шоқып, тесіп жібереді де, киелі су қарағайға, аршаға төгілгендіктен ол ағаштар жап-жасыл болып, мәңгі жасайтын болады. Судың жердегі қалдығын түлкі жалап, жүні ағарғанша, тұмсығы тиіп құзғын да ұзақ жасайтын болғандығы айтылады. Жалпы түркі-моңғол халықтары, соның ішінде қазақтар мәңгі суды Тәңірдің сыйы, адам жанын мәңгілік жасарту үшін жасалған шипалы су деп ұғады. Мәңгі су ұғымымен мәндес зәмзәм (Меккеде), кәусар (Жұмақта) деп аталатын қасиетті сулар бар [52, б. 305]. Жаратылыстың негізі өзегі судан екенін биология ғылымы арқылы баршамызға аян. Тіршіліктің қайнар көзі, шығу тетігі – су. Бүгінгі ғалымдардың зерттеуіне сүйенсек су болған жерде тіршілік пайда болады деген тұжырым жасалғанына да біраз уақыт болды. Марс планетасында судың бары анықталғаннан бері болашақта Марсқа көшетіндер болады деген болжамдар да жиі айтылып жүр. Бұл – әдебиеттің еңшісіндегі дүние емес, дейтұрғанмен қоғамның рухани жетілуіне барлық ғылым салсының үлесі зор. Мәңгі су, мәңгілік өмір бастауы бір-бірімен тығыз байланысты. Мәңгі су, мәңгілік өмір туралы аңыз-әңгімелер біршама көп. Ескендір Зұлқарнайынның өлмес суды іздеуі туралы әпсана-хиякалардың бірнеше нұсқалары бар: «Ескендір патша өзінің Қызыр және Ілияс деген жолдастарын ертіп, өлмес суды іздеп, Зұлматқа барады, бірақ ол суды алға қарай озып кеткен, Қызыр мен Ілияс тауып ішеді де, соңынан Ескендір келіп жеткенде, өлмес су ғайып боп кетеді немесе ол суды қарғалар ішіп қояды. Сөйтіп Ескендір патша «өлімге дауа болатын суды» іше алмай қалады [35, б. 163]. «Ескендір өлмес суды тапса да, іше алмайды, себебі, су біресе өзі ғайып боп кетеді, біресе қарғалар ішіп қояды, енді бірде судың өзі патшаның тамағынан жүрмей қояды. Осының бәрін көрген Ескендір: «Алла тағала маған өлмес суды бұйыртпаған екен!» деп Құдайдың шешіміне, өлімге мойынсұнады. Сондай-ақ өзінен бұрын өлмес суды ішіп, енді өле алмай қор болып жүрген адамды көріп, Ескендір патша дереу өзінің райынан қайтып, өлмес суды ішуден бас тартады [35, б. 164]. Ескендір барлық ғалымдарын жинап алып, дүниеде көп жасауға ойланып, «Өмірдің ұзақ болуына не шара бар?» деп сұрақ қояды. Сонда ғалымның біреуі тұрып: «Қап тауының аржағында, қараңғылықта Ғайнылхаят бұлағы бар, содан су ішкен адам қияметке дейін өлмейді» дейді. Оған басшыны Қытай елінен іздеу керек болған. Қытайлықтар Ескендірге Қызыр деген адамды басшы етіп береді. Туар малдың ең көргіші қысырақ бие дегенді естіген соң Ескендір жиырма мың бие тапқызып, әскерлеріне мінгізеді. Қызырға қараңғылықта жарық қылатын бір жауһар тас беріп, оны ілгері жібереді. Артынан Ескендір тауды өрлеп, жоғарылай береді. Алдынан қиямет күні жел жіберетін Исрафил періште жолығады. Ескендір одан мәңгім суын сұрайды. Ол тобықтай ғана бір тас береді. Ол тас адамның көз сүйегі болып шығады. Оның сырын патшаға қасындағы Қызыр түсіндіреді. «Бұл – көз сүйегі. Адам тірлікте ешнәрсеге тоймайды, өлген күні бір уыс топырақтан қанағат табады», – деп жауап береді Қызыр [35, б. 165]. Академик С.Қасқабасов Ескендір Зұлқарнайынның өлмес су іздеуіндегі фольклорлық ерекшеліктер, діни наным-сенімнің әсері туралы талдай келе Қорқыттың өлімнен қашқаны сынды сюжеттермен салыстырмалы герменевтикалық тұрғыдан зерделейді. Өлмес су іздеген Ескендір мен мәңгілік өмірді іздеген Қорқыт өз заманың жасампаз қаһармандары. Осы сынды «мәңгі тас» деген ұғым үлкен мәнге ие. Әсіресе көне түркілік кезең тарихын бағамдау үшін тасқа қашап жазған жазулар мен белгілердің мәні зор. Түркілердің жүріп өткен тағылымды ғұмырларынан ақпар беретін – мәңгі тастар. Қазақта «тіл тас жарады, тас жармаса, бас жарады» осы мақалда айтылған түйіннен мынандай қорытынды шығаруымызға болады. Тастың қаттылығын дәлелдеуді қажет етпейді. Ал тілдің қаттылығы тастан да өткір екені рас. Осы екі қатты заттың бірігуінен тұтас бір халықтың тарихы мен руханияты бүгінгі заманға жетіп отыр. Тасқа жазған жазу туралы филолог ғалым М. Жолдасбеков «Тарихтың беті сан өзгеріске ұшырады. Жылдар жылжып, ғасырлар алмасып жатты. Жер жаңарып, қоңыс өзгеріп жатты. Бірақ Орхон өзенінің бойындағы қас батырдың ерлігіндей тәкаппар, сұсты, маңғаз тас ескрткіш он екі ғасырдан аттап, өз заманының шындығын, қайғы-қасіретін, амал-әрекетін арқалап, сол күйінде бұзылмай, бүлінбей бүгінгі күнге аман жетті» [16, б. 30]. Тасқа қашап жазылған жырларда да «мәңгі тас» деген тіркес кездеседі. Жалпы адамзат баласының жаратылысынан мәңгілікке, жақсылыққа, күштілікке, ізгілікке құштар болары шындық. Жер бетіндегі халықтардың елдігін сақтау, оны тәуелді емес, тәуелсіз ел болуына ықпал жасау қарапайым тұрғыннан бастап ел басындағы барлық басшылардың арман-тілегі, мақсат-мұраты. Мәңгі тасқа жазылған жырлар да осыны мақсат тұтқан. Тоныкөк жырында «Мәңгі тас» туралы былайша әңгімеленеді: «Бұл қағаныңнан, бұл бектеріңнен, жеріңнен, суыңнан айрылмасың, түрік халқы, өзің жақсылық көргейсің, сен! Ынтымақты болғайсың сен, мұңсыз болғайсың сен! – деп тіледім. Кейін табғач қағаннан шебер келтірттім. Менің сөзімді сындырмады (бұзбады). Орда шеберін жіберді. Ақыр (мүсін) тасын, барқын тұрғыздырттым. Ішініе, тысына сурет өрнек салдырттым. Тас тоқыттым, көңілдегі сөзімді бастырдым. Он-иелік әулетіне, кірмеңе дейін бұны көріп біліңдер! Мәңгі тас орнаттым. [киелі] жерге қойдырдым. Жаздым. Бұны көріп, бұдан біліңдер. Ол тас барқын» [31, б. 185]. Ал Күлтегін жырында «Мәңгі тас тоқыттым. Бұл киелі жер еді. Қазір де киелі жер. Осындай киелі жерге тас тоқыттым, жаздырдым. Бұны көріңдер, осылайша біліңдер. Ол тасты тоқыттым. Бұл жазуды жазған – Иоллғ-тегін. Күлтегіннің алтынын, күмісін, ақығын, дүние-мүлкін, төрт мың жылқысын, ірі қарасын қағанның айтуы бойынша Тұйғындар таратты. Тасқа жаздым. Иолығ-тегін біз жаздық» [31, б. 176]. Аталған мәңгілік сөзімен тіркесіп келетін тіркестердің негізінде Мәңгілік Ел идеясының өміршеңдігін, оның бос қиялдан тумағандығына көз жеткіземіз. Ұлттық болмыс пен ұлттық сана тұрғысынан бұл идеяның жаңғыруы заңдылық. Ш. Уәлиханов «От әулие (киелі) болып саналады. Отқа түкіруге, ошақты басуға болмайды. Жаңа түскен келін [күйеуінің] әкесінің үйіне кіріп, сәлем жасап, «аруақ разы болсын» деп тағзым етеді, отқа бір қасық май құюы керек. Жас келін сәлем еткенде «аруақ разы болсын» деп, тізе бүгіп, еңкейіп, маңдайын еденге тигізеді. Отқа тамызған май жанып, жатқанда, жас келіннің енесі немесе әйелдерінің бірі алақанын отқа қыздырып, келіннің бетін сипайды. Үлкен үйдің отының құрметіне деп, қалындық атасының иығына шапан жабады, отағасы жас келінді: «Иін қандырып илеген терідей мінезің жұмсақ болсын қарағым» деп бата беріп, тулаққа, қой терісіне отырғызады. Жан беру (ант) беру үшін екі жерден от жағып, адам сол екі оттың арасынан өтіп, кісі өлтірген мылтықтың ұңғысын сүюі тиіс» [53, б. 180]. Көріп отырғанымыздай, отқа қасиетті, киелі дүние деп қарау көне замандардан келе жатыр. «Мәңгі алау» мотиві оттың құдыретіне сенгеннен қалған таным деп түсінеміз. Бұл – шамандық дәуірлерден бүгінгі күнге дейін жеткен әдет-ғұрып. Соғыста шейіт болған кісілерге арнап қойылған ескерткіштердің алдында тұратын мәңгілік алаудың да мән-мағынасында елі үшін қаза болған батырлардың ерлігін мәңгілік жадымызда сақтау мақсатын көздейді. Отпен емдеу, отпен аластау, күйе жағу да көне замандардан осы күнге дейінгі қазақтың салт-санасында сақталып қалған. Тал бесіктен жер бесікке дейінгі қазақ халқының өмір жолында отқа қатысты түсініктер көп. Тіпті қайтыс болған кісі жатқан бөлмеге қырық күнге дейін шырақ жағу, қазіргі таңда электр шамын жағып қою жоралғысы күні бүгінге дейін жалғасып келеді. Бұл жөнінде Ш.Уәлиханов «Адам өлгенде аруағына арнап, қырық күнге дейін, әр күн бір шырақтан жағады немесе төрт күн шырақ жағады. Шырақты босағаның [оң жағына] жағады, себебі өлген кісінің аруға қырық күнге дейін үйге келіп, балалардың жай-күйін біліп жүреді. Сол үшін күн батып, шырақ жағылғанша, іңірде есікті ашып, тостағанға қымыз құйып, босағаға ақ киіз төсейді, осылай өлген адамның аруағын күтеді. Үйдегілер өлген адамға Құран оқып, тостағанға қымыз қойып шырақ жағады» [53, б. 181]. Көне таным-түсінік пен салт-дәстүрлер замана ағымына ілесіп, негізгі мазмұнының өзгертпей осы күнге жетуінің өзі ғажап, таңқаларлық дүние. Арада ондаған ғасырларда жерімізге ислам діні келді, одан кейінгі дәуірлерде өзге елге бодан болды, қайта түлеп егеменді ел болдық осындай толып жатқан тарихи кезеңде ұмыт болып қалмай, дәстүрлі діни сеніммен біте қайнасып жаһандану дәуіріне дейін жетті. Демек түркілердің мәңгілікке құштарлығының артында жақсылық пен ізгілік, имандылық пен парасаттылықта жатыр деп тұжырымдаймыз. Көне түркі әдебиетіндегі мәңгілікке бағытталған мотивтер жүйесі мағыналық тереңдігін байқатады. |