тарихти афкори сиёси. х.. Китоби дарси
 Скачать 0.9 Mb.
|
|
Спиноза Бенедикт (Барух) Спиноза (1632 - 1677) - файласуф ва мутафакки- ри Голландия, муаллифи асархои «Рисолаи динй-сиёсй», «Ахлок, ки бо усули геометрй исбот шудааст», «Рисолаи сиёсй» ва диг. мебошад. Спиноза масоили хукукро дар робита бо табиат ва конунхои та биат тахлил намуда, ибораи «хук,уки табиатро» пешкаш мекунад. Зери мафхуми «хукукй табиат» у «конунхо ва коидахоро» дар назар дорад, ки «тибки онхо хама чиз ба вукуъ мепайвандад». Ба ибораи дигар, «хукукй табиат» - «кудрати табиат» мебошад. Дар назарияи Спиноза «хукукй табиат» аслан хукукк фитрй, аниктараш хУКУКи фитрии табиат мебошад. Айни замон мафхуми «ХУКУЦи фитрии хар фард» низ истифода мешавад. Хукукхои фитрии одамон дар чомеаи тодавлатй, ба андешаи му тафаккир. аз як тараф баробар буданд, зеро хар кас ба чизи дилхохаш худсарона хакчуй мекард. Аз тарафи дигар, хачми хукукхои фитрии одамони ин давра дар робита бо кувваи чисмониву аклй тафовут до штанд. Аз ин ру, чомеаи тодавлатй, ки холати табий номида меша вад, бахои манфиро мегарад. Спиноза инсонро низ чузъи табиат шуморида, муътакид буд, ки Хаёти инсон зимни конунхои табий, аз чумла к,онуни умумии таби ати инсонй танзим мешавад. Табиат ва хамин конун одамонро дар 258 холати табий нигох медорад. Ва хамин конуни табиати инсонй ода монро водор мекунад ба «холати шахрвандй» гузашта, зимни шар тнома давлатро таъсис диханд. Хамин тарик, мутафаккир муътакид аст, ки махз табиати инсонй, майли табиии инсон ба худнигахдорй, ба хифзи амнияту хаёташ, ба конеъ гардонидани талаботаш одамонро дар холати табий нигох до шта, дар шароити нав, бинобар дарку эхсос гаштани зарурати нави табий онхоро барои зиндагй дар холати шахрвандй водор мекунад. Дар холати шахрвандй давлат амал мекунад, ки зимни шартнома таъсис мегардад. Дар иртибот бо мафхуми «холати шахрвандй» ба рои ифодаи давлат ислохи civitas истифода мешавад. Давлат сохиби хокимияти воло ва сохибихтиёр эълон мешавад. ХУКУК низ хислати воло пайдо мекунад. Ин ХУКУКи воло низ ба мисли давлат зимни шартнома мукаррар гашта, ХУКУК и фитрй ва волои давлат мебошад. Ин хукукй воло барои хама баробар пахн мешавад. Якчоя бо хукукй волои фитрй хамчунин хУКУК^ои фитрии хар шахе низ амал мекунанд, агарчанде дар холати шахрвандй зару рати нави табий ба конуну коидахои бошуурона эхсос мегардад. Хукукхои фитрии шахрвандонро хокимияти воло ичозат медихад, зеро хокимияти воло, ба андешаи Спиноза, бо конунхо махдуд нест. Хукукхои фитрии шахрвандонро у «ХУКУКМ граждании хусусй» ме- номад. Спиноза шаклхои давлатдории монархй. аристократй ва демо- кратиро чудо мекунад. Камбудии монархияро дар он мебинад, ки як хоким наметавонад хукукй волои фитриро амалй намояд. Дар холати аристократия бошад, халк хакки овоз надорад. Демократия шакли хуби давлат эътироф мешавад, зеро ба кавли мутафаккир, «ба озодй наздиктар аст». Спиноза муътакид аст, ки озодии инсон аз тафаккур, чахонбинй, акли солими хар фард вобастааст. Ба назари у, танхо давлате, ки конунхояш такя ба акли солим доранд, вокаен озод буда метавонад. Инсон низ озод аст, ба шарти анчоми зиндагиву фаъолияташ зимни акли солим, фахмишу фаросат, идроку шуур. Таъкид мешавад, ки давлат низ бахри он мекушад, то хар шахе аз хукукхои фитрии хеш ба арзи хастй ва фаъолияти шахей биду ни зарар ба дигарон хамачониба истифода барад. Аз ин ру, озодй «хадафи давлат» эълон мешавад. Спиноза муътакид аст, ки «ду давлат табиатан душман мебо шанд». Аз ин ру, хакки чанг, ба андешаи мавсуф, «мутааллик ба хар давлат аст», хакки сулх бошад, мансуб ба на камтар аз ду дав лати иттифокист. Таъкид мешавад, ки хадафи чанг сулх мебошад. 259
Дар давраи инкидоби буржуазй дар Англия зимни авч гириф- тани муборизаи байни буржуазия ва химоятгарони сохти кухнаи феодалй якчанд тамоилхои афкори сиёсиву хукукй пайдо шуданд, аз кабили пресвитерианхо (пуштибонони точирон ва бонкирхои бонуфуз), индепендентхо (хомиёни табакахои миёнаи буржуазия), левеллерхо (чонибдорони гуруххои кучактари буржуазия), диггерхо (мухофизони манфиатхои ахолии камбизоати шахр ва кишоварзон). Индепендентхо мукобили калисои англикании Англия, бахри таъ мини озодии комили эътикоди динй, мустакилияти пурраи чамоахои динй мубориза мебаранд. Яке аз индепендентхо Чон Милтон (1610
Индепенденти дигар Олцернон Сидней (1622 - 1683) дар аса раш «Мулохизахо дар хусусй хукумат» аз гояи сохибихтиёрии халк пуштибонй мекунад, давлатро натичаи карордоди озодй одамон ме шуморад, хакки халкро ба вожгун намудани хокимияти беадолат химоя мекунад, монархияи конститутсиониро маъкул мешуморад. Ч,онибдори дигари индепендентхо Цеймс Гаррингтон (1611 - 1677) моликиятро иллати пайдоиши хокимият ва омили мухими хокимиятдорй эътироф мекунад, аз чумхурии буржуазй-дворянй пуштибонй мекунад. Левеллерхо ва пешвои онхо Чон Лилберн (1614 - 1657) аз гояи сохибихтиёрии халк пуштибонй мекунанд, халкро сарчашмаи яго- наи хокимият эълон мекунанд, андешаи дахнопазирии сохибихтиёрии халкро пеш мегузоранд, ризояти халкро асоси ягонаи идорахунй эълон мекунанд, хукукй моликият, озодии шахей, фаъолияти озо- ди саноативу савдо, баробарии назди конун ва судро чун хукукхои тавлидиву чудонопазир мепазиранд, шакли идораи чумхурй, пар- лумони якпалатадор ва хукукй интихоботии умумиро аз сини 21 солагй химоя мекунанд. Ч- Лилберн зарурати аз хам чудо намудани салохияти макомоти конунгузор ва ичроияро пеш гузошта, аз гояи тачзияи хокимият байни хокимияти конунгузор ва ичроия пуштибонй мекунад. Левелерхо хамчунин зарурати аз макомоти маъмурй чудо намудани макомоти судиро мухим мешуморанд. Онхо аз хам чудо намудани дин ва калисоро зарур мешуморанд, аз чумла таъкид ме- 260 кунанд, ки хокимият хакки халли корхои диниро надорад. Аммо левеллерхо чун хомиёни буржуазия ахолии камбизоатро аз хукукй интихобот махрум мекунанд, моликиятдории хусусиро химоя меку нанд, мукобили хар гуна кушиши баробар кардани вазьи амволии одамон баромад мекунанд. Аз ин хотир, хомиёни манфиатхои ахолии камбизоати шахр ва кишоварзон аз левеллерхо чудо шуда, худро левеллерхои бархак, ё диггер хо меноманд. Пешвои онхо Церард Уинстэнли (1609- 1652), му аллифи асари «К^онуни озодй» буд. У бахри моликияти коллективй, аз чумла моликияти умумй ба замин талош меварзад, хукукй моли кият ба заминро фитрй эълон мекунад, моликияти хусусиро иллати хамаи камбудихои чомеа мешуморад, моликияти умумиро ба замин заминаи озодии инсон мешуморад, шакли идораи чумхурии демокра- тиро зимни интихоби хамаи мансабдорон, раъйпурсй, конунгузории халкй бехтарин мешуморад. Мавсуф чун хомии моликияти колективй ба замин талаб мекунад, ки поймолгарони ин моликият бояд вазъи гуломиро гиранд. Мухофизони сохти кухна аз назарияхое истифода мебаранд, ки ба гояхои динй асос ёфта буданд. Аз чумла назарияи дахлнопази рии хокимияти королиро Клавдий Салмазий таргиб мекунад. Дах лнопазирии хокимияти королй бо он исбот мешаавад, ки хокимият бо амри Худо таъсис гашта, мавриди суикасди ягон кувва набояд карор гирад. Хамзамон назарияи падаршохиро (патриархалиро) Ро берт Филмер дар асараш «Патриархия, ё хокимияти табиии корол» ташвик намуда, таъкид ба он мекунад, ки хокимият аз хазрати Одам мерос монда, байни шохон аз наел ба наел мегузарад ва аз ин хо тир, одамон хак надоранд тарики шартнома хокимиятро таъсис ку- нанду, дар холати дилхох онро вожгун намоянд.
Томас Гоббс (1588 - 1679) - файласуф ва мутафаккири Англия, муаллифи асархои «Левиафан, ё Материя, шакл ва хокимияти дав лати динй ва шахрвандй», «Асосхои фалсафии таълимот дар хусу- си инсон» мебошад. У кушиши муайян намудани конуниятхои гуза- риши одамонро аз холати табий ба давлат ба харч медихад ва дар ин чода конунхои фитрии раванди таърихй, зарурат ва накши дав латро дар чомеа муайян мекунад. Мавсуф холати табииро, ки дар он одамон бидуни давлат ва конунхои давлатй зиндагй намудаанд, холати «чангй хар инсон бо инсони дигар» меномад. Дар ин холати табий, ба андешаи мутафак кир, «инсон ба инсон гург аст». 261 Се конуни фитрй одамонро водор мекунанд ин холати табииро бахри эмин доштан ва давом додани наели инсонй тарк намоянд:
Хамин тарик, дар назарияи Гоббс табиати инсонй ва конунхои фитрй якчоя гузариши одамонро аз холати табий ба хаёти шахрвандй таъмин мекунанд. Мутафакккир мекушад исбот кунад, ки махз равандхои табий одамонро ба давлат наздик мекунанд. Айни за мон назарияи хешро мутафаккир бахри исботи зарурати шартнома (карордод) оид ба таъсиси давлат пешкашу омода мекунад, зеро махз конуни фитрй одамонро водор мекунад ба карордоди умум ноил гаш та, аз хукукхои хеш ба фоидаи хокимияти навтаъсис даст кашанд. Аз ин чо Гоббс ба тавсифи хокимияти воло мегузарад, яъне хоки мияте, ки тибки конуни фитрй ва зимни карордоди ихтиёронаи ода мон таъсис гаштааст. Агар конуни фитрй ва майли табиии одамон омили аввали таъсиси хокимияти волои давлат бошанд, пас омили дигар низ арзи вучуд дорад, ки бе он ин хокимият арзи вучуд надо рад. Ин омилро Гоббс кувва меномад, ки барои дар хаёт амалй гаш тани конунхо истифода мешавад. Ин чо конунхои фитрй ва конунхои давлат дар назар дошта мешаванд. Хдр ду конун зимни кувва ичро мешаванд ва накши чунин кувваро махз хокимияти мутлак; ва волои давлат ичро мекунад. Аз ин ру, хокимияти давлат барои он зарур аст, ки ичрои конунхои фитрй ва давлатй имконпазир гардад. Айни замон ин хокимият воло ва мутлак тавсиф мешавад. Тафовути конунхои фитрй ва конунхои давлатро Гоббс дар он эхсос мекунад, ки конунхои фитрй озодии амал буда, конунхои дав лат амр ба амал мебошанд. Тибки конунхои фитрй, инсон озодона ин ё он амалро интихоб мекунад, ё аз амал худдорй мекунад. Тибки конунхои давлат бошад, интихоби амал, ё худдорй аз амал озод на- буда, зимни амру фармони хокимияти волои давлат сурат мегирад. Гоббс аз гояи сохибихтиёрии хокимияти мутпак чонибдорй ме кунад. У давлатро чун шахе тасаввур мекунад ва таъкид ба он ме кунад, ки ин шахе (давлат) сохибихтиёр буда, дорой хокимияти во- лову мутлак аст. Ба кавли худи Гоббс, «дар шахсияти корол давлат тачассум ёфтааст». Таъкид мешавад, ки хокимияти волои сохибихтиёр зимни карордоди одамон. таъсис гашта, дигар тагйир намеёбад, хатто вожгун намегардад. Ин андешаи Гоббс ба хотири он пешкаш мешавад, ки давлат (шахе) зимни карордоди ихтиёронаи одамон ва бахри химояи хакки 262 мардум таъсис гаштааст. Чунин давлатро у давлати сиёсй меномад. Аз давлати сиёсй давлатхое фарк карда мешаванд, ки зимни истифодаи кувва, зуроварй, зулм таъсис гаштаанд. Чунин давлатхо давлатхои мустабид номида мешаванд. Гоббс бахри химояи гояи хокимияти мутлаки давлат (шахе) ба ху- лосаи дигар меояд, ки кушиши тацзияи хокимият боиси «фано ёфтани давлат» мегардад. Ба кавли мутафаккир, «хокимиятхои таксимшуда хамдигарро нобуд мекунанд». Аз ин ру, таъкид мешавад, ки хокимияти мутлаки давлат сало хияти мухимро ба душ дорад, аз кабили конунгузорй, таъини ман сабдорон, халли бахсхо, эълоки чанг ва имзои сулхнома ва диг. Кайд мешавад, ки дар ичрои ин салохият хокими воло бо конунхои дав лат (шахрвандй) ва иродаи одамон вобаста нест. Гоббс муътакид аст, ки беадолат ва гариконунй арзёбй гаштани хокимияти мутлаки давлат гайриимкон аст. Химояи хокимияти мутлаки давлат Гобберо ба хулосаи дигар меорад. У гарчанде шаклхои демократй, аристократй ва шохии дав латро чудо намояд хам, дар хама холат аз хокимияти мутлаки мо нарх, яъне монархияи мутлак, пуштибонй мекунад. Хокимияти мутлаки давлат вазифахои мухимро дар сохаи икти содй, тарбия, бахрнавардй, кишоварзй ичро мекунад. Таъкид меша вад, ки хадафи асосии хокимияти мутлаки давлат - накуии халк аст. Хамин тарик, функсияхои мачбурсозй ва ободонии давлат чудо кар да мешаванд. Вазифаи мухими давлат дар таъмини озодй эхсос мешавад. Ба назари Гоббс, озодй ин хукукй ичрои амалесг, ки конуни шахрвандй манъ накардааст, аз кабили озодона бастани ахдномахо; интихоби озодй макони зист, гизо ва тарзи зиндагй; озодй дар тарбияи наели наврас. Аммо хадди озодй, ба андешаи Гоббс, бо конуни шахрвандй муайян мешавад. Аз ин ру, таргиби озодонаи таълимоти исёновар манъ карда мешавад. Ба кавли мутафаккир, таълимоте, ки бар зидди хокимияти волои давлат равона гаштааст, бояд манъ карда шавад.
Чон Локк (1632 - 1704) - мутафаккири Англия, поягузори наза рияи либералии нахустбуржуазй, муаллифи асари «Ду рисола дар хусусй идораи давлат» мебошад. Давлат, ба назари Локк, дар натичаи гузариши одамон аз холати табий ба шахрвандй таъсис мегардад. У андешахои Гоббсро дар ху- суси он ки холати табий «чангй хар кас бо каси дигар» аст, рад ме кунад. Ба андешаи мавсуф, дар холати табий одамон дар холати озодиву баробарй зиндагй мекарданд. 263 Хамзамон ин баробарй ва озодй дар робита бо хукук, хукукхои фитрй, конуни фитрй, хокимият тахлил мешаванд. Локк аз чумла ме нависад, ки дар холати табий одамон озодона. бо амру хохиш аз мо ликияти хеш истифода мебаранд, хаёти шахсиашонро ташкил меку нанд. Яъне дар холати табий моликият ва моликиятдорй вучуд дорад ва озодии одамон дар он зохир мешавад, ки онхо озодона, бидуни фармони бегона ва дахолат аз моликияти хеш истифода мебаранд. Баробарии одамон бошад, чунин тасвир мешавад: дар холати табий «хама гуна хокимият ва хама гуна хукук тарафайн буданд, хеч кас дар таносуб бо каси дигар хакки зиёд надошт». Яъне дар бахши хокимиятдорй ва истифода аз хукукхо одамони табий баробар бу данд, хеч кас имгиёз ва бартарй надошт. Х,амин тарик, тибки назарияи Локк дар холати табий озодиву баробарй, моликиятдорй, хукукй фитрй, хукукхои фитрй, конуни фитрй арзи вучуд доштанд. Аммо чй боис гашт, то одамон ин холати баробарро тарк кунанд? Сабаби гузариши одамонро ба холати шахрвандй ва давлатдорй Локк дар он мебинад. ки дар холати табий макомоти махсус набуданд, то бахсхои байни одамонро барасй намуда, дар хакки чинояткорон чазо татбик намоянд. Аз ин ру, давлатро одамон ба максади таъ мини озодиву баробарй, хукукхои фитрй, хифзи шахсият ва моли кият таъсис доданд. Локк махсус таъкид мекунад, ки давлат бо ри- зогии одамон, ихтиёран ва бахри хадафхои муайяни марбут ба озо дии фардй таъсис шудааст. Аз ин хотир, давлат чун иттиходи одамон тавсиф мешавад, ки бахри халли бахсхои хукукй ва татбики чазо таъсис шудааст. У дар ин хусус менависад: «Давлат иттиходи одамонест, ки тахти конуни умумии мукарраркардаи хеш муттахид гашта, бахри халли бахсхои тарафайн ва чазои чинояткорон инстансияи судиро ташкил додаанд». Тавре мушохида мешавад, дар назарияи Локк давлат, якум, иттиходи одамон аст, ки ихтиёран ташаккул меёбад. Дуввум, одамон тахти волоияти конуни умумй муттахид мешаванд. Ин чо, аз як та- раф, волоияти конун, аз тарафи дигар, хислати умумй доштани конун таъкид мешаванд. Саввум, конуни умумиро худи одамон мукаррар мекунанд. Ин маънои онро дорад, ки конунгузорй салохияти на шохи мутлак, балки халк аст. Чорум, давлат бахри ичрои ду вази фаи мухим таъсис мешавад: 1) халли бахсхои хукукй; 2) татбики чазо нисбати чинояткорон. Панчум, бахри ичрои ин ду вазифа макомоти судй ташкил мешаванд. Локк давлатро чун шакли итгиходи одамон таъриф дода, хам замон кушиш мекунад_тафовути онро аз шаклхои дигари иттиходи инсонй муайян кунад. У аз чумла таъкид мекунад, ки давлат аз оила, хочагихо ва г. бо хокимияти сиёсй фарк мекунад. Яъне давлат до- 264 рои хокимияти сиёсй аст. Ба гайр аз давлат хеч як шакли дигари иттиходи одамон хокимият дошта наметавонад. Хдмин тарик, хокимияти сиёсй аломати фарккунандаи давлат пазируфта мешавад. Ба назари Локк, хокимияти сиёсй барои эчоди конунхо, хифзи моликият, истифодаи чорахои мачбурй бахри таг- мини ичроиши конунхо, мудофиаи давлат истифода мешавад. Тавре мушохида мешавад, Локк чун хомии манфиатхои буржу азия хадафи конунро дар химояи моликият мебинад. Табиист, ки ин чо моликияти хусусй дар назар аст. Илова ба ин, махсус таъкид ме шавад, ки барои таъмини ичроиши чунин конунхо чорахои мачбурии давлат истифода мешаванд. Локк, тавре зикр гашт, поягузори назарияи либералии нахсут- буржуазй мебошад. У назарияи хешро бахри хифзи шахсият, хукукхои фитрии инсон, озодиву баробарй пешкаш мекунад. Мавсуф бар зидди назарияхо, аз чумла назарияи Т. Гоббс баромад мекунад, ки тибки онхо хангоми таъсиси давлат одамон кулли хукукхову озодихояшснро ба зиммаи хокими воло вомегузоранд. Локк, баръакс, таъкид меку над, ки хангоми таъсиси давлат одамон наметавонанд худро аз хамаи хукукхову озодихо махрум созанд. У аз чумла менависад, ки хукукхои шахей ба хаёт, ба моликият, озодй ва баробарй хамеша мутааллик ба инсон буда, дар хеч холат тасарруф намешаванд. Бар замми ин, хукукхои дахлнопазир хадди фаъолияти давлат эълон мешаванд. Локк хамчунин андозаи салохияти хокимияти навташкили сиё сиро низ муайян мекунад. У муътакид аст, ки хангоми таъсиси дав лат одамон салохияти хокимияти сиёсиро низ муайян мекунанд. Ин салохият бо хадафи асосии хокимияти сиёсй муайян мешавад. Таъ мини истифодаи хакки зиндагй, хифзи саломатй, ихтиёрдории озо- ди моликият (замин, пул, мазнил) хадафи асосии хокимияти сиёсй эълон мешавад, Хамин тарик, хадафи хокимияти сиёсй бо хадафхои либералы, яъне таъмини хукуку озодихои шахе, пеш аз хама моликиятдо- рии хусусй муайян мешавад Локк хадафи хокимияти сиёсиро ба шароитхои инкишофи давлати буржуазй мутобик мекунад. Локк чун хомии гояхои либералй аз конун ва конуният пуштибонй мекунад. Тавре зикр гардид, якчоя бо таъсиси давлат одамон конуни умумиро низ мукаррар мекунанд. Ин конуни умумй барои чудо наму дани некиву бадй, амалои нек ва бадй инсон хизмат мекунад. Конун чун падидаи нек тасвир мешавад. Таъкид мешавад, ки конун агарчанде умумй бошад хам, дар хар Холат бояд манфиатхои шахеи алохидаро ба инобат гирад. Бахри ра сидан ба ин хадаф дар конун амалхое пешбинй мешаванд, ки аз як тараф, мутобик ба манифати умум буда, аз тарафи дигар, чавобгуи манифиатхои шахей мебошанд. 265 Дар тахлили маънй ва нишонахои конун Локк чун хомии гояхои либерала аз манфиатхои фард пуштибонй мекунад. У зарурати ро битаи тарафайни манфиати умумй ва манфиати фардиро зарур ме шуморад. Мавсуф хатто таъкид мекунад, ки конун дар холати надо штани чунин нишона ба маънои аслй конун нест. Яъне манфиатхои умум тобеи манфиатхои фард гардонида мешаванд. Чунин нуктаи назар тасодуфй нест. Пуштибонй аз гояи фардй нишонаи асосии либерализми буржуазй (гарбй) мебошад. Дар баробари нишонахои зикршуда хамчунин таъкид мешавад, ки конун бояд хамеша устувор бошад. Устуворй бошад, амали да- розмуддати конунро таъмин мекунад. Храмин тарик, дар назарияи Локк чахор нишонаи мухими конун муайян мешаванд: 1) ифодаи манфиати умум (махаки некй ва бадй);
Локк аз гояи волоияти конун пуштибонй мекунад. У таъкид ме кунад, ки идораи давлат бояд «зимни конунхое» сурат гирад, ки аз чониби халк мукаррар гаштаанд. Ба гуфти Локк, тартиби идораи давлат мутобики «конуни доимй» муайян мешавад. Мутафаккир, ки аз устувориву дарозмуддат буда ни конун харф мезанад, идораи давлатро низ бо «конунхои мунта зам амалкунанда» алокаманд мекунад. Аз ин ру, худи идораи дав лат низ мунтазам ва усутвор сурат мегирад. Локк чун пуштибони волоияти конун махсус кайд мекунад, ки идораи давлат бояд мутобики махз конун сурат гирад, на фармонхои чудогона. Мутафаккир бо ин акидааш ба тафовути чиддии байни конун ва фармон ишора карда, нуфузи бештари конунро эътироф мекунад. Локк хамчунин аз риояи хатмии конунро харф мезанад. Ба ибо раи дигар, риояи конун, яъне конуният кафолати волоияти конун па зируфта мешавад. Ба акидаи мутафаккир, риояи конун дар холате имконпазир мегардад, ки хама аз конун бархурдор буда, онро риоя кунанд. Ин чо ду омили мухими конуният муайян мешаванд: 1) бархур- дории хама аз конунхо, 2) риояи конунхо аз чониби хама. Махсус таъкид мешавад, ки халк бояд бо конунхо шинос бошад. Хамзамон хатмй будани конун барои хама таъкид мешавад. Локк махсус таъ кид мекунад, ки хеч кас, ягон макоми давлат аз риояи конун наме тавонад саркашй кунад. Дар пешбарии гояи волоияти конун ва конуният Локк бори ди гар аз гояи либералй химоя мекунад. У аз чумла таъкид мекунад, ки нуфузи конун аз таъмини озодии шахе вобаста аст. Яъне хар кадар озодии бештари фард таъмин бошад, ба хамон андоза нуфузи конун бештар мегардад. Мутафаккир муътакид аст, ки химояи шахе аз иро- 266 дай мустабид ва худсарии одамон, яъне аз зулму ситами шохй ва худ- сарии одамон кафолати таъмини озодии шахей мебошанд. Хамин тарик, хаёти озодона, ташкили озодй хаёти шахей, ис тифодаи озодй моликияти хусусй дар мачмуъ озодии вокеии шах- сро таъмин мекунанд. Бахри химояи озодии шахей аз холатхои им конпазири зулму ситам ва худсарии аъзои дигари чомеа дар давлат конун амал мекунад. Хадаф ва накши конун махз дар хифзи озодии шахе эхсос мешавад. Бар замми ин, конун нуфузи воло дошта, ба рои хама хатмист. Хуллас, Локк ба хулоса меояд, ки озодии инсон бе к,онун гариимкон аст, ё тавре у менависад: «Он чое, ки конун нест, оозодй низ вучуд надорад». Лозим ба ёдоварист, ки аз хамин гояхо минбаъд либераяхо ва сипас либертаристхо истифода мебаранд. Чунончи, дар назарияи ли- бертарии B.C. Нерсесянс хукук ба маънои меъёри озодй тавсиф ме шавад. Либертаристон аз гояи фардй, озодии фардй пуштибонй ме кунанд. Аз чумла таъкид ба он мекунанд, ки хукук дар холати на будани озодии фардй арзи вучуд надорад. Тавре зикр гардид, дар назарияи Локк мувофикати манфиати умум ва хусусй зарур аст. Чунончи, хангоми таъсиси давлат одамон конуни умумиро мукаррар мекунанд. Аммо конун дар холате конун аст, ки агар манфиатхои фардро ифода ва химоя намояд. Пас чй тавр мувофикати манфиатхои умум ва фардй имконпазир мегардад? Ин масъаларо Локк тавассути исботи равобити тарафайни ман фиати умум ва манфиати фардй хал мекунад. У таъкид мекунад, ки инсон чузъи иттиходи умумй (давлат) буда, озодии инсон чузъи ман фиати умум аст. Ба андешаи мавсуф, бе таъмини озодии хар фард манфиати умумро наметавон таъмин намуд. Хамин тарик, нуфуз ва накши халкунандаи озодии фард эъти роф мешавад, чунки махз озодии фардй заминаи таъмини манфиати умум аст, бидуни озодии фард манфиати умум таъмин нест. Бо ин андешахояш Локк исбот карданй мешавад, ки нуфузи озодии фард дар таъмини манфиати умум халкунанда аст. Локк аз гояи тацзияи хокимият пуштибонй мекунад. Уг чудо намудани хокимияти конунгузор ва хокимияти ичроияро зарур ме шуморад. Хокимияти конунгузор мансуби парлумон, хокимияти ичроия бошад. мансуб ба шох ва кабинета вазирон аст. Айни замон хокимияти конунгузор воло эълон мешавад. Локк шакли идораи шохигарии мутлацро рад мекунад. Давлати мустабид бошад, катъиян маэусум мешавад, зеро дар он «хокимият би дуни хукук амалй мешавад». У чонибдори монархияи конститутсионй мебошад. Зимни тахлили давлати мустабид Локк ба хулоса меояд, ки хангоми истифодаи зулму ситам халк хакки исён ва вожгун сох- тани хокимияти золимонро пайдо мекунад. 267 f БОБИ 9. АФКОРИ СИЁСИВУ ХУКУКИИ АВРУПО ДАР АСРХОИ XVII - XVIII 9.1. Волтер Франсуа Мари Волтер Франсуа Мари (1694 - 1778) - мутафаккири Фаронса, хомй ва таргибгари гояхои маорифпарварй, мунаккиди сохти фе одалй, чонибдори гояхои озодй ва инсондустй мебошад. У калисои католикиро сабабгори асосии хамаи бадбахтихои чомеа, аз чумла чохилию хурофотпарастй мепиндорад. Мавсуф зимни танкиди кали со ва рухониён то хадде мерасад, ки хатто Худоро хам зери танкид мегирад. Ба ин ниох накарда, мавчудияти Худо эътироф мешавад. Озодии эътикод чавхари хама гуна озодй эълон мешавад. Волтер чун таргибгари гояхои маорифпарварй, пешрафти чомеаро бо аклу дониш ва маърифат алокаманд мекунад. Аммо у ба. маъри фати авом, одамони касбу кори чисмонй боварй надорад. У кушоду равшан эъроз мекунад, ки гояхои маорифпарварй барои «дузандахо ва косибон» пешбинй намешаванд. Мутафаккир ба сатхи маърифати одамони каторй бо як нобоварй муносибат мекунад, хатто огох ме кунад, ки агар мардуми авом зимни маърифатнокии хеш ба мулохиза пардозанд, пас «хама чиз барбод меравад». Волтер аз гояхои озодй, баробарй, хукукхои фитрй бисер харф мезанад. Вале у аз озодии мах,з шахе, озодии фардй пуштибонй меку над. Барои мутафаккир озодии аксар ё кулли одамон кобили кабул нест. Мавсуф хатто таъкид мекунад, ки хокимиятдории халк, шир кати халк дар хокимиятдорй хатари чиддй доранд. Хамин тарик, Волтер хомии гояи либералии озодии фард аст. Андешахои у бахри химояи манфиатх,ои табакахои нави буржуазй, таъмини пешрафти муносибатхои нави буржуазй хизмат мекунанд. Ин муносибатхо, тавре маълум аст, зимни махз озодии фардй, фардпарастй, моликиятдории хусусй ривоч меёбанд. Хатто озодй фардй, ки аз чониби либералхо химоя мешавад, аслан озодии ху- сусист. Волтер озодии фардро то хадде мерасонад, ки одами озодро пурра мухтор, мустакил эълон мекунад. Ба назари у, шахеи озод 268 пурра мухтор буда, аз одамони дигар ягон вобастагй надорад. Ин андешахои Волтер маънои онро доранд, ки чомеа ба муачмуи аф- роди мухтор ва аз хам новобаста табдил меёбад. Х,ар фард озодии хусусй, манзил, амвол ва умуман моликияти хусусй, эътикоди хусусй. андешаи хусусй ва дигар неъматхои хусусй дорад. Волтер тавассути мухтории шахе кушиш мекунад озодй ва мустакилияти фардро таъ мин кунад. Аммо чунин мулохиза ба чомеаи афроди мухтор, веле сохибмулкони хусусй меорад. Худи Волтер бештар аз манфиатхои махз сохибмулкони хусусй харф мезанад. Бояд зикр намуд, ки Волтер агарчанде аз новобастагии одамо ни мухтор харф занад хам, вале озодиро бо конун алокаманд меку над. Ба андешаи у, озодй «аз конун вобаста аст». Истилох ва мафхуми «озодй» дар назарияи Волтер пурра ба ман фиати фард тобеъ карда мешавад. У аз чумла озодии андеша ва мат- буотро чавхари озодиии шахе эълон мекунад. Табиист, ки ин анде шаи мутафаккир бахри вусъати оштинопазирии шахе ба сохт, тафак- кур ва одатхои кухнаи феодалй истифода мешуданд. Мутафаккир озодии эътщодро низ чавхари озодии инсон эъ лон карда, аз он пуштибонй мекунад. Айни замон озодии эътикоди динй махз бар зидди нуфузи калисои католикй, бахри аз байн бур- дани чохилию хурофотпарастии одамон, озод намудани одамон аз таъсири калисо истифода мешавад. Чонибдори манфиатхои буржуазия будани Волтер дар он зохир мешавад, ки у озодии мех,натро эълон карда, айни замон мехнатро обекти хариду фуруш мешуморад. Озодии мехнат ба маънои интихо би озодй касбу кор дарк намешавад. Ба акидаи мутафаккир, озодии мехнат маънои онро дорад, ки хар кас хак дорад «озодона мехнати хешро ба касе фурушад, ки музди бештар медихад». Бар замми ин, озодии мехнат мутааллик ба мехнаткашон эъ тироф мешавад. Ба андешаи Волтер, танхо мехнаткашон мехнат мекунанд ва хамин мехнаткашон, ба кавли мавсуф, «кобилият ба маърифатнокй надоранд» ва агар дошта бошанд хам, ба чомеа «ха- тарнок мешаванд». Барои хамин, у менависад, ки «мехнат моликияти касонест, ки хеч гуна моликият надоранд». Табиист, ки ин гуна шахсони махрум аз моликияти хусусй дар давраи зиндагии Волтер махз мехнаткашон, одамони кашшок буданд. Тибки андешаи Волтер, махз хамин тои фаи одамон хак дорад озодона мехнаташро ба сарватмадон фурушад. Волтер муътакид аст, ки хамаи халкхо бинобар доштани сифат хои ягонаи табий, аз чумла майл ба озодй, метавонанд зимни як Конуни умумй зиндагй намоянд. У ишора ба он мекунад, ки даъво аз хамон як беморй дар кулли чахон як аст ва хамин тавр конунхо низ умумй буда метавонанд. Мутафаккир миллатхоро ба «бозинга- 269 рони шохмот» шабохат дода, кайд мекунад, ки гарчанде бозингарон дар кишвархои гуногун хар хел бозй кунанд хам, вале хамаи онхо «тобеи конунхои умумй мебошанд». Айни замон мавсуф огох меку над, ки конунхои зиндагй мисли коидахои бозй нестанд ва хар гуна хатогй дар ин бахш боиси хурофот ва бадбахтй мегардад. Волтер баробариро дар робита бо озодй тахлил мекунад. Ба ан дешаи у, афроди озод бо одамони ба онхо баробар арзи хастй до ранд. Баробарй ба одамони озод пахн карда мешавад. Танхо одамо ни озод баробар шуда метавонанд. Ин баробарй аслан баробарии кулли одамонро дар назар надошта, балки маънои онро дорад, ки одамони озод бо одамони озод равобит доранд. Хдмзистии одамо ни озоду баробар «хаёти мукаррарй инсонй» эълон мешавад. Волтер аз баробарии шаклй, яъне баробарии одамони озод дар назди конун пуштибонй мекунад. У мукобили баробарии амволй (вокей) мебошад. Мутафаккир муътакид аст, ки аз нигохи амвол одамон баробар нестанд. Илова ба ин, ба нобаробарии амволии одамон хислати сиёсй дода мешавад. Аз чумла таъкид мешавад, ки вазъи инсон дар чомеа аз моликият вобаста аст. Бар замми ин, Волтер кушоду равшан эъ лон мекунад, ки танхо сохибмулкон хакки овоздихй доранд. Ин чо сохибони моликияти хусусй, яъне сохибмулкони хусусй дар назар дошта мешаванд. Волтер шакл%ои идораи цумхурй, монархияи мутлак, ва монархи яи конститутсиониро тахлил мекунад. Ба назари у, цумхурй яке аз нахустин шаклхои идора буда, зим ни инкишофи табий ва дар натичаи муттахид гаштани оилахо таъ сис мешавад. Аз ин ру, таъкид мешавад, ки чумхурй одамонро ба холати табий наздик мекунад. Волтер табиист, ки аз шакли идораи демократй ва умуман аз демократия пуштибонй намекунад, зеро у ба маърифати мардуми авом, ба таълиму тарбияи мехнаткашон, ба иштироки халк дар идоракунй бо нобоварии комил ва чидцй муно- сибат мекунад. Волтер монархияи конститутсионии Англияро химоя мекунад. У сохти давлатдории Англия, махсусан низоми судии англисиро хуб пазирой мекунад. Волтер пуштибони монархияи маорифпарвар аст. У муътакид аст, ки таъмини озодиву баробарй, волоияти конун танхо зимни фа ъолияти хокимияти мутлак имконпазир аст. Аммо сарварии давлат дар монархияи мутлак ба шо%и бомаърифат (маданй) мансуб дони ста мешавад. Шохи бомаърифат чун «тухфаи осмонй» пазирой ме шавад. Зиёда аз ин, идораи боз хам хубтар бо файласуф вобаста карда мешавад. Хукмронии файласуф «давраи хушбахтта- рин» эълон мешавад. 270 |