тарихти афкори сиёси. х.. Китоби дарси
 Скачать 0.9 Mb.
|
|
14.15. Хукукшиносии сотсиологй Хукукшиносии сотсиологй хукуки вокей, хдётиро эътироф на муда, онро чун воситаи танзим ва назорати ичтимой тахлил меку над ва аз якчанд назарияхо ибрат аст, аз кабили назарияи «х;ук,ук,и озод» (Е. Эрлих), назарияи ичтимоии рук,УК (Г. Гурвич), назарияи мурандисй (Р. Паунд). Евгений Эрлих (1862 - 1922) - назарияи «х;ук,ук,и озодро» пеш каш мекунад. Дар асараш «Асосхои сотсиологияи хукук» у ду на муди хукукро чудо мекунад: 1) хукуке, ки дар матни конун ифода гаштааст; 2) хукуки дар хаёт амалишуда. У аз хукуке пуштибонй мекунад, ки дар хаёт мушохида мешавад. Ба андешаи мавсуф, ин кишофи хукук «на дар конунгузорй, на дар назарияи хукукшиносй, на дар амалияи судй, балки дар худи чомеа» ба вукуъ мепайвандад. Ба андешаи мавсуф, манбаи хукукро дар худи чомеа метавон чустучу намуд. Чомеа бошад, аз шаклрои гуногуни иттиходи одамон иборат аст, аз кабили оила, ширкатхои тичоратй, чамоат ва давлат. Хамин шаклхои иттиход манобеи д;ук;ук; эътироф мешаванд. Камбудии назарияхои пешини хукукро Эрлих дар он мебинад, ки онхо зимни дарки мохияти хукук «мукаррароти хукукиро ба инобат гирифта», чомеаро сарфи назар мекарданд. У муътакид аст, ки ба рои «рушан намудани манбаъ, инкишоф ва мохияти хукук омузиши тартиботи дохили иттиходхо зарур аст». Ба андешаи мавсуф, тартиботи дохилй дар шаклхои гуногуни иттиход зимни меъёрхое таъмин мешавад, ки дар оинномахои онхо ифода гаштаанд. Хамин меъёрхоро у щущуци зинда» меномад. Ба мафхуми хукук хамчунин фактхои хукукй ворид карда мешаванд. Дар натича «хукуки зинда» аз хукуки дар матни конунхо ифодагашта чудо карда мешавад. Махз хамин «хукуки зинда», ки дар меъёрхои дохилии иттиходхо вучуд дорад, эътироф гашта, ишора ба он меша вад, ки хукуки зинда дар матни конун ифода намешавад. Дар ин за мина андешаи «хукуки зиндаи иттиродро» пешкаш мешавад. Эрлих зимни тахлили хукук аз усули «муносибати озод» исти фода бурда, таъкид мекунад, ки усули макур дар тачрибаи судй ис тифода мешавад. Таъкид мешавад, ки раъйи озодй судй истифодаи ин усулро имконпазир мегардонад. Аз ин хотир, назарияи Эрлихро «.назарияи оозодии раъйи судй» низ меноманд. Дар хукукшиносии сотсиологй андешаи гуногунии ХУКУК васеъ истифода мешавад. Тибки ин андеша, давлат эчодкунандаи ягонаи хукук набуда, хар сохтори чомеа хукуки хешро мукаррар мекунад. Аз ин андеша хукукшиноси Фаронса Л. Леви-Брюл васеъ истифо да мекунад. Ба андешаи у, хукук мачмуи «коидахо-талаботхо» ме бошад. Ин коидахоро хар як «гурухи ичтимой» мукаррар мекунад. 430 Илоа ба ин, тагйири мунтазами коидахои хукукй эътироф мешавад. Мавсуф се сарчашмаи асосии хукукро муайян мекунад: 1) одатхо; 2) конун; 3) амалияи судй. Г. Гурвич назарияи <о(укуци ичтимоиро» пешкаш мекунад. Хукуки ичтимой аз хукуки фардй чудо карда мешавад. Таъкид мешавад, ки %ук,ук,и фардй «хукуки чанг, низохо, чудоихохй» мебошад. Хук,уци ичтимой бошад, хамкорй, рафокат, ёрии хамдигариро байни ода мон таъмин намуда, вазифахои умумро хал мекунад, сулхро таъ мин мекунад. Мавсуф зимни муайян намудани манбаи пайдоиши %ук;ук;и ичти мой, ба хулоса меояд, ки ин хукук аз берун, аз чониби сохторхои мах сус мукаррар намешавад, чунки ба эхтирому боварии байни одамон асос меёбад. Хукуки ичтимой байни одамон амал карда, мустакил аст. Манбаи асосии хукуки ичтимоиро «тачрибаи руцуцй» ташкил медихад, ки дар хуччатхои коллективй ифода мегардад. Ин хуччатхои ифодаи хукуки ичтимой «санадрои коллективии эътирофй» номида мешаванд. Ин хуччатхо арзишхои муайянро эътирф мекунанд. Гурвич хукуки ичтимоиро бо иттиродрои коллективй воба ста мекунад. Ин иттиходхои одамон коллективй мебошанд, зеро ба хамкорй, рафокат, эхтирому боварии тарафайн асос меёбанд. Таъ кид мешавад, ки чунин иттиходхо шаклхои гуногун дошта метаво нанд, аз чумла шакли синфхоро. Тибки назарияи Гурвич, хар синф хукуки хешро мукаррар мекунад. Аз ин хотир, «хукуки коргарон», «хукуки буржуазия», «хукуки дехконон» эътироф мешаванд. Мебояд зикр намуд, ки рафокату хамкории одамон дар дохи ли иттиходхои коллективй сурат мегирад. Тибки назарияи Гурвич, байни синфхо ракобат чой дошта, хар як синф мекушад ба нуфузи баланд сохиб гардад. Намояндаи дигари андешаи хукуки гурухй П.А. Сорокин акида пешкаш мекунад, ки дар дохили оила, калисо, давлат, хизб, иттифоки касаба ва хатто гурухи муташаккили чинояткорон меъёрхои муайя ни хукукй амал мекунанд. Роско Паунд (1870 - 1964) дар асраш «Хукукшиносй» (иборат аз 5 чилд) хукукро чул^«воситаи назорати ичтимой» тавсиф мекунад. Назорати ичтимой танзими амали инсонй, хамохангсозии фаъолия ти одамон ва равобити ичтимоии онхоро дар назар дорад. Хамчунин ишора ба он мешавад, ки назорати ичтимоии хукук одамонеро фаро мегирад, ки ба конун итоат мекунанд. Паунд яксанд воситахои назорати ичтимоиро чудо мекунад, аз кабили одапцо, дин, ахлок; ва хукук;. Таъкид мешавад, ки ин воситахои назорати ичтимой пештар аз хам чудо набуданд. Дар даврахои гу ногуни таърихй воситахои гуногун нуфуз пайдо мекунанд. Чунон чи, дар асрхои миёна нуфузи ахлок ва дин баланд мегардад. Сипас, 431 накши хукук чун воситаи мухими назорати ичтимой баланд шуда, вазифаи назорати ичтимой ба зиммаи давлат мегузарад. Давлат ин вазифаашро тавассути хукук ичро мекунад. Дар ин замина андеша пешкаш мешавад, ки хукук накши «мурандисии ицтимоиро» адо мекунад. Накши хукук дар «римояи манфиатро» эхсос мешавад. Таъкид мешавад, ки хукук вазифаи сози ши манфиатро ва талаботи гуногунро ичро мекунад. Ин манфиатхо ва талаботи мухталифи одамон ба арзишхои муайяни чомеа, ки хис лати абадй доранд, мутобик мебошанд. Чунончи, хар кас мутобики манфиатхои одамони дигар амал мекунад, ба моликияти дига рон дахолат намекунад, амволй гайриконунй ба даст овардааш- ро ба сохибаш бармегардонад. Ин меъёрхои зиндагии эхтиромона «арзишрои рук,ук,ии цомеаи мутамаддин» номида мешаванд. Тартиботи руцуцй, мацмуи мук,аррарот ва рук,ук,татбик,созии судиву маъмурй се шакли ифодаи хукук эътироф мешаванд. Хукук «заминаи устувори танзими амали инсонй» номида мешавад. Паунд кушиши созиши назарияхои позитивй ва фитрй-хукукиро ба харч дода, андешаи «рук;ук;и фитрии позитивиро» пешкаш мекунад. У акида пешкаш мекунад, ки дар баробари озодии раъйи судй хамчунин озо дии салордиди маъмурй низ бояд эътироф гардад.
Мактаби «тахлили танкидии хукук» солхои 1970 - 1980-ум дар ИМА, Англия, Фаронса васеъ пахн шуда, зимни истифодаи андешахои вокеанигорон (Ч- Фрэнк, О. Холмс, К. Ллевеллин) ташаккул меёбад. Аз чумла Цером Фрэнк дар китобаш «Хукук ва хиради муосир» (с. 1930) мафхуми хукукро дар робита бо карори судй рушан мекунад, таъкид мекунад, ки хукук ин карори судист. Дар натича фахмиши меъёрии хукук сарфи назар мешавад. Заминаи назариявии мактаби мазкурро гояхои фалсафии мактаби Франкфурт (М. Хоркхаймер, Т. Аторно, Г. Маркузе, Ю. Хабермас ва диг.) ташкил медиханд. Намояндагони ин мактаб аз усулрои тазодй, тарлили танкидии търихиву рук,ук,й, тарлили сиёсй истифода меку нанд. Онхо конунгузориро омили махдуд гаштани кобилияти эчодй ва озодии шахе мешуморанд ва дар ин замина назарияи хукукии чиной, назарияи моликият, гояи халли алтернативии низохои хукукиро мавриди танкид карор медиханд. Таъкид мешавад, ки хукук дар чомеаи муосир, алалхусус дар чомеаи пуштибони арзишхои либералй ва волоияти хукук манфиатхои як гурухи одамонро хифз намуда, манфиатхои одамони дигарро сарфи назар мекунад. Дар натича на зарияи манфиатхо, ки дар назарияхои сотсиологй истифода меша- 432 вад, аз чумла андешахои хифзи хукукии манфиатхо, накши хукук дар таъмини созиши ичтимой сарфи назар мешаванд. Ба андешаи ин мактаб, дар назарияхои мухталиф тазод мушохида мешавад ва барои муайян намудани ихтилофи назар аз усули тазоди мебояд истифода кард. Аз чумла, таъкид мешавад. ки дар намрищои либерат арзишхои мухолиф химоя мешаванд. Аз ин ру, таъкид ме шавад, ки чомеаи либералй заминаи хаёти надорад. Ба назари на мояндагони мактаби мазкур, либералхо имкони хифзи хукукхои чудогонаро эътироф мекунанд. Ин андешаи либералй мавриди танкид гирифта мешавад. Аз чумла таъкид мешавад, ки агар имкони хифзи хукукхо чой дошта бошад. пас имкони мухофиза нагаштани хукукхо низ бояд арзи вучуд дошта бошад. Бахри исботи ин андеша ба тачрибаи судй дар мавриди муайян намудани харочоти вобаста ба фалокатхои мухталиф ишора меша вад. Таъкид мешавад, ки чунин шакли хифзи хукукхои шахеи дар фалокат зиёндида вокей нест. Чунончи, суд дар ин холат зиёни маъ- навиро эхтимолан муайян мекунад, вазъи шахеи зарадидаро пешакй муайян карданй мешавад, аз чумла дар робита бо пардохт нагашта- нк музди мехнат, тагйири шумораи аъзои оила, дигаргунй дар низо ми андоз, солхои бокимондаи хаёт ва диг. Аз ин ру, таъкид меша вад, ки имкони хифзи хукукхои чудогона, ки хоси назарияхои либе- ралист, аник нест. Мактаби мазкур хамчунин ба таърихи инкишофи хукук, ала- лусус ба шуури хукукй назари танкидй дорад. Таъкид мешавад, ки шуури рук,ук;й, ки мунтазам дар тафаккури одамон ташаккулу инки шоф меёбад, вокеиятро айнан инъикос намекунад, дар шуури ода мон инъикоси галатро ташаккул медихад. Хамчунин робитаи бйни РУКУК ва идеологияи сиёсй эътироф ме шавад. Таъкид мешавад, ки хукук бо идеология робитаи устувор до шта, чузъи идеологияи сиёсй мегардад. Дар натича хукук чун низо ми идеолога тавсиф мешавад.
Назарияи экзистенсия (аз лот. existentia - вучуд доштан) чузъи фалсафаи экзистенсиалй, ё фалсафаи вучудият мебошад, ки асри XX дар асархои М. Хайдеггер, К. Ясперс, Ж. П. Сартр ва диг. ташакку лу инкишоф ёфтааст. Дар ин назарияхо вучуди аслии инсон ба вучуди гайривок,ей дар олами зохирй, ки бо чомеа, давлат, конун ва г. робита дорад, мукобил гузошта мешавад. ХУКУК чун падидаи экзистенсиалй тавсиф мешавад ва бо ин нишона тафовути хукук ва конун гузаро- нида мешавад. Ба ибораи дигар, хукук чун падидаи экзистенсиалй (вокей) аз хукуки позитивй (гайриэкзистенсиалй) фарк карда мешавад. 433 Яке аз намояндагони фалсафаи экзистенсиалии хукук, мутафак кири Олмон В. Майхофер вучуди фардй ва вучуди ичтимоии инсонро чудо намуда, таъкид мекунад, ки инсон чун фард ба хайси падар ё писар, шавхар ё зан, харидор ё фурушанда ва г. баромад мекунад ва зимни муносибати тарафайни афроди гуногун вучуди ичтимой та шаккул меёбад. Ба назари мавсуф, дар иртибот бо холатхои мушах хас щук,ук,и фитрии мушаххас» вучуд дорад. Ин хукуки фитрии му шаххас дар коидаи зайл ифода меёбад: «ба дигарон тавре муноси- бат намо, ки ту хохони муносибати чавобии онхо мебошй». Дар ин замина акида пешкаш мешавад, ки хукуки фитрй вокаен «хукуки эк- зистенсия» (вучудият) мебошад, яъне дар холатхои мушаххас зохир мегардад, вучуди инсонро дар симои ин ё он иштирокчии равобити одамон (падар, харидор ва г.) дар назар дорад. Намояндаи дигари фалсафаи экзистенсиалии хукук дар Ол мон Э. Фехнер назарияхои позитивии хукукро танкид мекунад, аз чумла ба хотири ин ки танхо холатхои амалиро ба инобат гирифта, омилхои назариро рад мекунанд, хукукро бо «мукаррароти худсаро- наи х,окимияти давлатй» шабохат медиханд. Ба андешаи у, дар роби та бо экзистенсияи (вучуди) инсон хукуки фитрй ташаккул меёбад, ки наметавонад мавриди ифодаи меъёрй карор гирад. Таъкид мешавад, ки фард, конунгузор, татбиккунандаи хукук дар хар холати муша- хас к,арори мушаххаси экзистенсиалй кабул мекунанд. Ин карорхои мушаххас заминаи пайдоиши хукуки фитрй мегарданд, ки мазму нан мутобик ба холати мушаххас мебошад. Танхо чунин карорхои экзистенсиалй бархак шуда метавонанд. Аз ин ру, танхо х,ук,ук,и экзистенсиалй метавонад бархак бошад. Ин хукуки бархак зимни карорхои мушаххас ташаккул меёбад. Им кони кабули карорхои нохак низ пешбинй мешавад. Фехнер х;ук,ук,и фитрии экзистенсиалиро хукуки зинда ва бархак номида, >;уцук,и по- зитивиро хукуки механикй ва «мурда» мешуморад. Мухакики Швейсария Г. Кон низ холати мушаххасро зами наи «вучуди конунхо ва сарчашмахои дигари хукук» мешуморад. Мухаккики Аргентина К. Коссио «меъёри фардии амалро» хукуки экзистенсиалй меномад. Намояндаи дигари фалсафаи экзистенсиалии хукук, мухаккики Фаронса Ж. Маринин дар асархояш «Хукукхои инсон ва конуни фитрй» (1942), «Инсон ва давлат» (1951) таъкид мекунад, ки хукуки фитрй махсули инкилобхои амрикой ё фаронсавй набуда, аз гояхои масехй ва классикй сарчашма мегирад, аз чумла аз Августин, Сисе рон, стоячиён, Гротсий, Фомаи Аквинй, намояндагони барчастаи калисои масехй. Ба кавли мавсуф, шахсе, ки имон ба Худо дорад, эътикод ба конуни фитрй дорад. Таъкид мешавад, ки к,онуни фитрй «конуни навишта нест» ва одамон онро хар гуна тасаввур меку- 434 нанд, чунончи халкхои чудогона «дуздии ночизро» махкум намеку нанд, вале Паскал «ба он нафрат дошт», «куштори пиронсолон ва беморон» ва г. хамаро ба нафрат меоранд, ба истиснои «чавононе, ки дар рухияи фашиста тарбия гирифтаанд». «Хамаи ин, - менави сад Маритэн, - далел ба он нест, ки конуни фитрй вучуд надорад». Дар робита бо тахлили хукукхои инсон мавсуф талаб мекунад, ки дар ин холатхо инсон бояд чун «шахсияти ичтимой», «шахсияти мехнаткаш» тавсиф гардад.
Ба назарияи онтологй (онтология калимаи юнонй буда, маънояш таълимот оид ба хастй мебошад) хукукшиноси Австрия Р. Марчич таваччух мекунад. Тавре мавсуф менависад, «вокеияти хастй ё олам» аслан «вокеияти хукук» мебошад, хукук «хислати хастист», хастй ва хукук як маънй доранд. Ба андешаи у, заминаи тартиботи хукукии по- зитивиро (мукарраршударо), ё хукуки позитивии эчодшударо хастии табий ташкил медихад. Ин заминаи мукаддам рукуци топозитивй, рукуци расти, рук,ук,и фитрй номида мешавад. Ба назари Марчич, хукук ба мисли соат ё мошин ихтироъ наме шавад. У менависад, ки инсон заминаи хукукро, ки «дар хастй арзи вучуд дорад», ошкор мекунад. Хукуки фитрй «заминаи топозитивии рук,ук,и позитивй» эътироф мешавад ва ин заминаи мукаддимавиро бо усули «мантикй исбот намудан мумкин нест», он «тарики онтологй ошкор мегардад». Хукуки топозитивй, ки хукуки на аклона, балки вокеист, чун «меъёри асосии онтологй ва мантщии рук,ук,и позитивй» тавсиф ме гардад. Ба гуфти Марчич, хукуки топозитивй хукуки фитрй буда, хама гуна назарияе, ки заминахои хукуки позитивиро тахлил меку над, «назарияи фитрй- хукукй мебошад». Хукуки фитрй чун меъёри асосии конститутсия ва кулли хукуки позитивй эътироф мешавад. Дар назарияи Марчич заминаи хукукро «табиати чизро» (та биати мукаррарй) ташкил медихад. Ба акидаи у, хукук бо «иродаи Худо ё инсон» робита надошта, чузъи хастй мебошад. Хукуки фи трии хастй хислати хамагонй, чахонй дорад. Шакли инъикоси хукуки фитрй хамон хукуки позитивй эътироф мешавад. Хукук чун «низо ми устувори меъёрро ва санадрои амалишавии онро» тависф меша вад. Хукуки позитивй бошад, низоми устувор аст, ки бо «рокимият» робита дорад. Хокимият зимни меъёрхо ва санадхо амал мекунад. Таъкид мешавад, ки ин низому хокимият бояд ба «к;адри инсонй» мутобик бошанд. Тавре мавсуф менависад, сохтори кабулкунандаи конститусия «хукукро татбик мекунад, яъне худсарона хукукро мукаррар накарда, хукуки фитриро татбик мекунад», хамзамон |