тарихти афкори сиёси. х.. Китоби дарси
 Скачать 0.9 Mb.
|
|
Назарияхои технократй Поягузорони андешаи «идораи технократй» мутафаккирони аврупой Ф. Бэкон, А. Сен-Симон, О. Конт ва пайравони амрикоии эшон (чонибдорони гояи индустриалй) махсуб мешаванд. Истилори «технократия» дар робита бо мафхуми «рокимияти мурандисон» дар ибтидои асри XX аз чониби В. Смит пешкаш мешавад ва бо ин кали ма ташкилоти мавсуф Technocracy Inc. с. 1919 таъсис дода мешавад. Сипас Т. Веблен аз ин андеша пуштибонй намуда, дар асараш «Мухандисон ва низоми нарххо» (с. 1921) накши халкунандаи мута- хассисони техникиро дар пешрафти саноативу ичтимой эътироф ме кунад, аз чумла акида пешкаш мекунад, ки мутаххассисони техникй хокимияти сармоядоронро иваз мекунанд. Хукукшиноси амрикой Р. Паунд бошад, мафхуми «мурандисии ичтимоиро» пешбарй мекунад. Назарияхои технократй аз мафхуми «технократия» (аз юнонй techne - хунар, касб ва kratos - хокимият), яъне низоми идора зимни истифода аз мутахассисони илмиву техникй маншаъ мегирад. Идо раи, ё низоми хокимиятдории технократй ба истифодаи мутахассисон такя дорад, ки бо тавсияхои илмиву техникии хеш пешрафти саноатй, иктисодй, ичтимоии сохторхои хокимият ва корпоратсияхоро таъ мин мекунанд. Идораи технократй зимни коидахои махсуси техни- киву ташкили ва бо истифода аз менечерхо (идоракунандагон), таш- килкунандагони истехсолот, ташхисгарони техникй сурат мегирад. 412 Идораи технократй мохияти техникй дорад, ба фаъолият, ис теъдод, кобилияти ташкили ва дониши баланди технократхо, яъне мутахассисонн техникй асос меёбад. Идораи технократй аслан идо раи техникии сохаи хокимиятдорй ва истехсолот буда, бо сиёсат, идораи сиёсй (синфй, сарватмандй, коргарй ва диг.) робита надо рад. Аз ин ру, дар назарияхои технократй хокимияти техникй эъ тироф гашта, нуфузи он нисбат ба хокимияти сохибмулкони капи талист (сармоядорон) ва хокимияти намояндагй (парлумонй ва диг.) пазируфта мешавад. Андешаи технократй солхои бухрони иктисодии ИМА дар солхои 1930-ум васеъ истифода мешавад. Дар ин давра харакати чамъиятии пуштибонони идораи технократй, ки сарвари он мухандиси сохаи энергияи баркй Г. Скотт буд, вусъат ёфта, зарурати нуфузи зиёиёни мухандисиву техникиро дар идораи иктисодй, аз чумла дар таксими захирахои энергетикй химоя мекунад. Сипас, дар китоби Ч- Бернхэм «Инкилоби менечерхо» (с. 1941) акида пешкаш мешавад, ки зимни инкилоби технологй чомеаи капиталистй ба чомеаи идоракунандагони техникй иваз гашта, ну фузи менецерхо (идоракунандагон) меафзояд, аз чумла зимни аввал назорати моликият ва сипас, таъсиси сохторхои нави сиёсй. Солхои 1950-1960 аз чониби намояндагони назарияхои «сабабия- ти технологй» ва конвергенсия андешахо дар хусусй бунёдй «цомеаи нави индустриалй» (Ч- Гэлбрейт), «цомеаи технотронй» (3. Бжезин- ский), «цомеаи пасоиндустриалй» (Д. Белл) пешкаш мешаванд. Сипас, ду нуктаи назар дар иртибот бо технократия ташаккул меёбанд: 1) технократияи бюрократа, 2) технократияи демократй. Чонибдорони нуктаи назари тенократияи бюрократй (Ортега Гассет, X. Шелски, Э. Тофлер ва диг.) зимни эътирофи нуфузи тех нократия дар идораи сиёсй таъкид мекунанд, ки дар шароити имруза оммаи мардум бештар аз сиёсат дур шуда, хаёти ичтимой торафт хис лати техникй мегирад ва дар нихояти кор, дар карни XX хокимият ба дасти «инсони нав», яъне «одами илм» гузашт, ки хамзамон ба тамаддун бепарвост. Дар раванди техникй гаштани хаёти ичтимой «ахли илм» дар зинаи аз хама болои ахолии имрузаи Аврупо карор гирифта, буржуазияи аврупой ва ашрофони муосир (мухандисон, дух- турон, молияшиносон, омузгорон ва диг.) зинахои поёнтари кишри чомеаро ташкил медиханд. Э. Тофлер дар асараш «Мавчи саввум» (с. 1980) менависад, ки технократия акнун чун назарияи сиёсй аз чониби табакаи нав, ки миёни корхонадорон ва коргарони кироя карор доранд, амалй ме шавад, хокимият бошад, аз шахсият дур гашта. дар «тамаддунй индустриалй» байни «садхо ва хатто хазорхо элитахо» таксим ме шавад. Ба андешаи мавсуф, акнун «президентхо ва сарвазирон ху- 413 дро дар навбати аввал менечерхо мешуморанд, сониян рохбарони чамънятиву сиёсй». А. Вебер низ аз хусусй вусъати технократияи бюрократй харф мезанад. Чонибдорони нуктаи назари технократияи демократй (М. Дю- верже ва диг.) таъкид ба он мекунанд, ки технократия дар шакли хо- лис вучуд надорад. Ба назари онхо, давраи демократияи либералй, ки ба солхои 1870 - 1939 рост меояд, бо давраи нави сиёсй иваз мешавад. Дар ин давраи чадид унсурхои демократия ва технокра тия бо хам омезиш меёбанд. Аз як тараф, хокимияти сармоядорон (капиталистхо) пурра аз байн нарафата, вале якчоя бо технократхо амалй мешавад. Аз тарафи дигар, низоми нави сиёсй зимни истифо да аз унсурхои демократияи либералй инкишоф меёбад, аз кабили озодии сиёсй, гуногунии сиёсй, гояи инсоншиносй. Дар натича ни зоми нави сиёсй пахлухои демократй, сарватмандй ва технократи- ро касб мекунад. Гояи технократй аз чониби мухаккикони дигар низ мавриди тахлили мухталиф карор мегирад. Чунончи, Ф. Бэкон бо назардош ти инкишофи босуръати афкори мухандисии замонаш ба хулоса ме ояд, ки донишу истеъдод намуди сохтори хокимият мебошанд, яъне дар амалй гаштани хокимият накши халкунанда доранд. Н.А. Бер дяев бошад, баръакс, таъкид мекунад, ки инкишофи техникй хаёти хуби одамонро таъмин намекунад. Як катор маорифпарварон, аз чумла Ж. Кондорсе накши мухими пешрафти илмиву техникиро дар халли масоили ичтимой эътироф мекунанд, вале маорифпарварони дигар, аз кабили Ж.-Ж. Руссо дар ин масъала шубха мекунанд. Т. Стросман, П. Бирнбаум ва диг. ба акидаанд, ки технократия дар низоми сиёсй нуфуз надорад, зеро хокимиятдорон бо он муковимат мекунанд. Мутафаккирони дигар (А. Вебер, О. Шпенглер, В.И. Вернадский ва диг.) низ аз зарари ин кишофи техникй, аз чумла барои тамаддунй инсонй, хиради инсонй, ахлок харф мезананд. Як зумра мухаккикони муосир бо назардошти инкишофи бо суръати технологияи иттилоотй, аз чумла истифодаи воситахои компютерй ва дигари иттилоотй ба хулоса омадаанд, ки имруз технократией бюрократ аз мутахассисони техникй, экспертхо, маслихатчихо, журналистон, тахлилгарони барномахои телевизионй дар рафти интихобот васеъ истифода мебаранд. Чунончи, Л. Линн дар асараш «Менечменти омма чун санъат, илм ва касб» (Ню-Ёрк, 1996) менависад, ки мутахассисони техникй ва технократхои бюрокра тии имруза кушиши аз байн бурдани унсурхои демократияро надо- шта, баръакс, онхоро якчоя бо донишу истеъдод истифода мебаранд, зеро одамони каторй «кобилияти дарки пурраи онхоро надоранд». 414 Дар шароити имруза аз гояи технократй назарияи элитаро (П. Бакрах, С. Липсет ва диг.) чонибдорй мекунанд. Тибки ин назарияхо, дар хаёти имруза чомеа ба элитахо ва ахолй чудо шуда, ба чои хокимияти халк хокимятдории якчанд элитахо истифода мешавад, табакаи технократй, алалхусус технократияи бюрократа ба синфи хоким хизмат мекунад. Э. Канетти нуфузи илми муосири комму- никативиро дар робита бо раванду сохторхои чомеа эътироф на муда, илмро ба мисли давлат, конунгузорй, хизбхо чун як сохтори алохидаи хокимият мешуморад.
Чон Ролз (соли тав. 1921) файласуф ва сиёсатшиноси амрикой буда, назарияи «адолатро» пешкаш мекунад. Пахлухои чудогонаи ин масъаларо у дар асараш «Назарияи адолат» (с. 1971) тахкик мекунад. Назарияи мавсуф зимни тахлили чадиди гояи шартномавии Ч Локк, Ж.-Ж. Руссо, И. Кант пешбарй мешавад. У икрор мешавад, ки назарияи адолат дар заминаи «назарияи маълуми шартномаи чамъиятй» рушан мешавад. Назарияи шартномавй аз нигохи адо лат баррасй мешавад. Худи мавсуф ишора ба он мекунад, ки аслан на шартнома оиди таъсиси давлат, балки созиши одамон дар хусусй пазироии принсищои адолат баста мешавад. Ролз назарияи «шартномаи чамъиятиро» бо назарияи «созиши бо адолат» иваз мекунад. Мавсуф ба мисли намояндагони дигари на зарияи шартномавй ролати табиии одсшонро эътироф мекунад. Ба андешаи у, одамон дар холати табий баробар буданд, вазъи махсу си ичтимой ва мансубияти синфй надоштанд, тафовути онхо дар ир тибот бо кобилияти зехнй мушохида намешуд. Ба андешаи Ролз, дар хамин холати баробарй одамон зимни со зиши хамагонй принсипрои адолатро эътироф мекунанд. Аз ин хотир, одамон хангоми бастани созиши хамагонй принсипхои адолатро ба манфиатхои чудогонаи хеш истифода намекунанд. Дар натича сози ши одамон софдилона баста мешавад. Зимни хамин андеша мавсуф ба хулоса меояд, ки принсипхои адолат, ки мутобики созиши ода мон эътироф мешаванд, софдилона мебошанд. Тибки назарияи Ролз, одамон пас аз эътирофи принсинпхои адолат конститутсия кабул намуда, рокимияти конунгузорро ин тихоб мекунанд. Конститутсия ва конунхо мутобики принсипхои адолат амалй мешаванд. Дар заминаи ин принсипхо сохтор’ 'м- ёсиву ичтимой таъсис дода мешаванд. Дар чунин холат о сохторхои сиёсиву ичтимой чун озод ва баробар бо хам хамкорй мекунанд. Таъкид мешавад, ки байни сохтори хокимиятиву сиёсй «рак,о- бати софдилона» мушохида мешавад. Ин ракобат дар робита бо «.манфиатхои умум» ва «коидахои боадолат» сурат мегирад. Зами наи ин ракобатро «озодии андеша ва мачлисро» ташкил медихад. Та вассути озодии андеша ва мачлисхо «.озодии сиёсй» таъмин мешавад. Хамин тарик, Ролз кушиши мутобик намудани озодихои ин сонро ба манфиати умум ба харч медихад. Ба андешаи у, озодихои инсон ва фаъолияти сохторхои сиёсиву ичтимой бахри манфиатхои умум истифода мешаванд. Назарияи Ролз ба тахлили принсипхои адолат нигарон буда, накши мухими ин принсипхо бо он муайян мешавад, ки онхо зами наи муттахидии одамон мегарданд. Одамон, ки манфиатхои мухталиф доштанд, зимни созиши хамдигарй принсипхои адолатро якчониба эътироф мекунанд ва бо хам муттахид мешаванд. Принсипхои адолат чун заминаи муттахид гаштани одамон сар фи назар аз манфиатхояшон тавсиф мешаванд. Принсипхои маз кур заминавй буда, зимни онхо шакли давлат ва умуман шаклхои муттафикии одамон интихоб мешаванд. Ба ибораи дигар, принсипхои адолат заминаи интихоби шакли давлат ва хамбастагии ичтимой мебошанд. Адолат чун падидаи софдилона баррасй мешавад. Аз ин хотир, таъкид мешавад, ки адолат ба «давлатдории софдилона», «идораи софдилона» асос мегузорад. Ролз аз гояи давлати хукукбунёд дар шакли «идораи конун» пуштибонй мекунад. «Идораи конун», якум, ба татбики софдило- наи конунхо, дуввум. озодй такя дорад. Озодй бошад, шакли амалй гаштани хукуку ухдадорихо мебошад. Ба андешаи мавсуф, инсон дар интихоби ин ё он амалаш озод аст. Озодии инсон зимни ухдадории тарафайни одамони дигар амалй мешавад. Яъне, одамони дигар ухдадоранд, ки озодии шахсро халалдор накунанд.
Юрген Хабермас (соли тав. 1929) файласуф ва сиёсатшиноси Олмон буда, дар асархояш «Демократия. Хирад. Ахлок» (М., 1992), «Чдлби нафари дигар. Мухтасари назарияи сиёсй» (СПб., 2001) ба масоили сиёсат, инкишофи куввахои истехсолкунанда, капитализми баъдй, заволи сотсиализм таваччух зохир мекунад. У «хукмронии сиёсй» ва «хукмронии истибдодиро» аз хам чудо намуда, ба хулоса меояд, ки «хукмронии сиёсй» аз замони Арасту огоз мешавад. Мавсуф ба тахаввули назарии сиёсат ва демократия таваччух намуда, таъкид мекунад, ки Арасту сиёсатро чун иттиходи одамони озод ва баробар бахри хаёти хушбахтона дарк мекард. Сар- 416 фи назар аз ин андеша, ишора ба он мешавад, ки мутафаккирони Юнон демократияро чун шакли хуби давлат намепазируфтанд. Пас аз инкилоби Фаронса, аз чумла Руссо тавсифи демократия ба масъ алаи мухим табдил меёбад. Чахор давра дар раванди мубохисаи назарии масоили демо кратия чудо карда мешаванд: 1) бахси либералхо ва демократхо; 2) мубохисаи сотсиалистхо ва либералхо; 3) мунозираи анархистхо ва сотсиалистхо; 4) мубохисаи консерваторхо ва рушдгароён. Ба акидаи мавсуф, бахси либералхо ва демокрагщо аз инкилоби Фаронса огоз гашта, то ин дам идома дорад. Ин бахс атрофи му вофикати байни озодй ва баробарй, якандешй ва гуногунандешй, хукукхои аксарият ва хукукхои акалият сурат мегирад. Аз чула либералхо озодиро чун хукуки субективй тавсиф намуда, мекушанд онро барои хама пахн кунанд, ё хукукхои инсонро чун хатмй аз де мократия волотар мегузоранд. Демократкой кавигаро конститутсия ва хукуку озодихои инсон ро бо иродаи конунгузор, яъне макоми демократии конунгузор во баста мекунанд, аз чумла ба ин назаранд, ки зимни химояи баро барии вокей ва фаъолияти коллективй дар бахши расмй гаштани иродаи конунгузор хукуку озодихо махсули иродаи конунгузор ме гарданд. Тавре Хабермас менависад, хануз И. Кант аз акидаи Рус со чонибдорй намуда, имкони равобити хукукхои инсон ва демо кратияро дар шакли мувофикати «акл ва иродаи сохибихтиёр» эъ тироф намуда буд. Либералхо бошанд, «иродаи ягонаи халкро» имконнопазир ме шуморанд. Ба назари Хабермас, дар холати ифодаи иродаи умум манфиатхои хусусй сарфи назар мешаванд, ба зиммаи халк «вази фаи иловагии маънавй» вогузошта мешавад. Хабермас зимни тахлили нуктахои назари мухталиф ба хулоса меояд, ки «имкони ташаккули коллективии иродаи сиёсй» вучуд до рад, вале иродаи умум дар шакли иродаи «якобинй» ва «болшевикй» наметавонад кобили кабул бошад. Ба акидаи у, имокони ташакку ли иродаи умум дар давлати хуцуфунёд бояд истифода гардад. Тав ре мавсуф менависад, дар давлати хукукбунёд «тарзхои ташаккули акдонаи коллективии ирода» пешбинй мешаванд. Мавсуф ба масъалаи озодии инсон таваччух намуда менависад: «Хеч кас аз хисоби озодии нафари дигар наметавонад озод бошад». Ба акидаи у, озодии фард бо озодии дигарон зимни «махдудиятхои тарафайн» вобаста аст. Таъкид мешвад, ки озодии шахей мухтори яти нафари дигарро талаб мекунад, вале чомеаи муосир, бинобар сертабака ва серфарханг буданаш, ба ин имкон намедихад. 417 |