Философия. ФИЛОСОФИЯ РК2 (1). Махаббат философиясы. Трлері
 Скачать 197.37 Kb.
|
|
22. Қазақ философиясының қалыптасып дамуының тарихи кезеңдері Қазақ философиясының 3 негізгі тарихи кезеңнен тұрады: 1 алғы философия (ерте кезеңнен IX ғ. дейін): - қазақ халқына тән аңыздардағы дүниегекөзқарастар; - Анахарсис, Төныкөк, Күлтегін жырларындағы философиялық ойлар 2 Ұлттық философия (XIғ. – XIXғ.): - ортағасырлық философия: әл-Фараби, Қорқыт, Жүсіп Баласағұн, Махмұд Қашғари, Дулати, Яссауи; - ХҮ-ХҮІІІ ғғ. Жыраулар дүниетанымы: Сыпыра жырау (ХІҮ ғ.), Асан қайғы, Қазтуған Сүйінішұлы (ХҮ ғ.), Доспанбет, Шалкиіз (ХҮІ ғ.), Жиембет, Марғасқа (ХҮІІ ғ.), Ақтамберді, Тәтіқара, Бұқар жыраулар мен Шал ақын (ХҮІІІ ғ.) - ХІХ ғ. ағартушылық философия: Шоқан уалиханов, Ыбырай Алтынсарин, Абай Құнанбаев - ХХ ғ. философиясы: Шәкәрім Құдайбердіұлы; - ХХғ ағартушылық-демократиялық философия: Жүсіпбек Аймаутов, ахмет Байтұрсынов, Әлиххан Бөкейханов, Мыржақып дулатов, Халел Досмұхамедов, Мағжан Жұмабаев. Ұлттық демократиялық қозғалыстың жетекшілері, „Алаш" партиясын ұйымдастырып, халықтың ұлттық сана-сезімін оятуға тырысқан. - Кеңестік дәуірдегі отандық философия: Ж.Әбдилдин, А.Нысанбаев, М.Хасанов, М.Сәбитов,З.Мұқашев, А.Балғанбаев, В.Зорин, М.Изотов т.б. 3 Қазіргі заман философиясы: қазақ халқының мыңжылдарды қамтыған рухани дүниесі қайта қаралып зерттелуде, сол сияқты әлемдік философияның соңғы тыныс-тіршілігін талдап зерттеулер жүргізілуде: Ә. Нысанбаев, М.Орынбеков, С. Ақатай, Б. Нұржанов, А. Қасабеков, Т. Ғабитов, Қ. Нұрланова, Т. Аитқазин, Т. Бұрабаев, Ғ. Есім т.б. 23. 19-20 ғасырлардағы қазақ философиясы Қайшылыққа толы ХХ ғасырдың қазақ халқының тарихында алатын орны ерекше. Патша үкіметінің және кейіннен Кеңестік кезеңде түрлі езгіге ұшыраған халықтың ұлттық сана-сезімі оянып, тәуелсіздік пен еркіндікке деген іңкәрі оянды. Қазақ философиясыда басқа философиялар секілді Адам мен Әлем секілді екі дүниенің сырын ашуға ұмтылды. Аспан денелеріне қарап, оларды зерттеу арқылы оларға қарым-қатынасқа түсті. Жұлдыздарды өздерінің жол бағыттаушысы ретінде қолданып, түрлі наным-сенімдер жасады. Қазақ елі қашанда болмасын тәуелсіздікпен еркіндікке ұмтылған халық. Ал бұл 19-20 ғасырларда барынша көрінді. Осы кезеңде қазақ философиясына Ш.Уәлиханов, Ш.Құдайбердіұлы және ұлы Абайдың қосқан үлестері орасан және қазіргі таңда сол кездегі философия осы кісілердің еңбектерімен дәріптеледі. Ш.Уалиханов – ХІХ ғасырдың көрнекті тұлғасы, тарихшы, саяхаттаушы, қамшының сабындай қысқа өмірін өте мәнді өткізіп, қазақ халқының тарихында өз орны мен ізін қалдырды. «Сот реформасы жайлы», «Далалық жердегі мұсылмандық» секілді еңбектері қоғамды зерттеп, оның ішіндегі қарым-қатынас жолдарын талдап, мәселелерін зерттеген болатын. Шоқан саясат және құқықтық теорияларды жақсы білген және оның ойлауынша, саясат дегеніміз – ол билік және сол билікті орнату тәсілдері. Оның үстіне Шоқанның Құлжаға сапарының өзі неге тұрады? Бұл ерлікпен тең ғылыми саяхаты Еуропа халықтары тарапынан жоғары бағаланып, оның маңыздылығын көрсетті. Осы жұмысы арқылы ол халықтың дамуы үшін еркіндікпен білімнің аса қажет екендігін дәлелдеді. Абаядың философиялық көзқарасы бойынша оның негізгі обьектісі адам болды. Ол Құдайдың бар екеніне күмән келтірмеді және адамның күнделікті өміріне араласпайды деп сенді. Ал адамның күнделікті өмірдегі іс-әрекеті, оның жағдайы адамның тікелей өзіне, біліміне және қоршаған ортасына байланысты деп сенді. Оның ойынша таным адамның үзілмес бөлшегі, оның қажеттілігі деп атады. Адам айналасы, ортасы әрдайым даму және өзгеріс үстінде. Сондықтан да адам баласы әрдайым дамуға, өзгеруге, білім алуға ұмтылуы қажет. Бұл жолда ол өзіне және өзгеге кері әсер беретін қасиеттерден алшақ болып, барлығын адал және әділетті түрде жасауға шақырды. Шәкәрім Құдайбердіұлы – 19 ғасырдың аяғында және 20 ғасырдың басында өмір сүрген Абайдың білімін, тәрбиесін өз көзімен бойына сіңірген, өзінің терең де рухани жан-жақты еңбектерімен тарихта қалған, қазақ руханиятында ерекше орны бар ұлы ойшыл-философ, ағартушы. Шәкәрімнің болмыс жайлы көзқарасына келетін болсақ, оны рационалдық діни философияға, нақтылай айтқанда деизмге жатқызамыз. Яғни, Құдайды Жаратушы ретінде мойындап, алайда табиғаттың әрі қарай өз заңдылықтары бойынша өмір сүре беретіне сенетінін айтамыз. Бұған оның еңбектері және өлең жолдарында көзқарасы арқылы түсінуге болады. Жан мен тәннің бір-бірмен тығыз байланысты екенін атап өтіп, екеуінің бір-бірінсіз өмір сүрмейтініне сенімділік білдірген. Қорытындылай келе, қазақ философияның қайнар көздері осы кісілердің еңбектері, олардың халыққа деген ағартушылық жұмыстарында жатыр. Білім мен адалдық әрдайым адамды жоғарыға жетелейтіні, 19 ғасыр философтарының ойлары 20 ғасырда өз жалғасын тауып, зиялы қауым өкілдерінің пайда болуына алғышарт жасады десек болады. Сондықтан, қазақ халқы үшін соңғы ғасырлар еркіндікпен бостандық барысында өзіндік қазақ атауын жоғалтпай, оны әрі қарай дамытумен өз тәуелсіздігіне ұмтылыс барысында өздегеніне жетуі деп қорытындыласақ болады. 24. Абай философиясындағы құдай және адам мәселелері Ойшылдардың адам жөніндегі, оның дүниедегі атқаратын қызметі мен алатын орны жайлы ой-толғауларына тоқталайық. Грек ойшылы Протагор: «Барлық заттың өлшемі-адам» деген қанатты сөзін тілге тиек етсе, Көне Қытай философы Лао Цзы: «Басқаларды білетін адам-ақылды, өзін танып білген адам – данышпан»,- депті. Ал қазақтың ұлы данышпаны Абай: «Атаңның баласы болма, адамның баласы бол» атты қанатты сөз қалдырған. Адам мәселесі және оның тарихи дамуы, философиялық тұжырымдар мен толғамдар қазақ ойшылдарын да бей-жай қалдырған емес. Адамды философиялық тұрғыдан түсінудің іргетасы осы қалыптасқан түсініктер, идеялар образдар мен ұғымдар негізінде, философия мен мифология арасындағы сұхбат нәтижесінде қаланды. Абай заманынан алыс кетсек те, даналық ойларын санамызға сіңіре отырып, оның рухани әлеміне жақындай береміз. Хәкім Абай өзінің азаматтық көзқарасын, халқының өмірін, болмыс тіршілігін, қара сөздері арқылы паш етті. Абайдың да дүниетанымындағы негізгі тұжырым, басты құндылық – адам болмысы. Абайдың қара сөздерінен, таусылмас рухани қазынасынан, оның адамның өмір сүру философиясын бес бағытта қарастыранын аңғаратынымыз. Біріншісі, жеке адамдардың тұрмыс тіршілігі. Екіншісі, әлеуметтік топтардың қоғамдағы алатын орны, мінез-құлқы, менталитеті, психологиясы; Үшіншісі, ұлттың ата-бабалардан мұраланған өзіндік өмір салтын, дәстүрлі мәдениетіне бейімделген мұрат-мақсаттарын болмыстың жаңа сұраныстарына байланысты жаңартып, жаңғырту жолдары. Төртіншісі, адамзат тарихында қалыптасқан моральдық құндылыққа сай келетін үрдістердің өркениетпен сабақтасу жолдары. Бесіншісі, имандылық жолымен Алла болмысын тану. Адамның өз ісәрекетін, сөзін, Иллаһи қағидаларына, пайғамбар хадистеріне, өнегелеріне сай келтіруге ұмтылу. Жаратушы махаббатына сүйіспеншілікпен жауап қайтару жолы. Бұл бес тармақты бағыт, адамның жаны мен тәнінің дамуы мен өркендеуі, өсу негізінде қалыптасатын, бүгінгі өмірде маңызды орын алатын талпыныстар. Абайдың ойлау жүйесі, адам өмір сүруінің философиясы мен табиғатына, адамзат болашағына зор сенім негізінде қалыптасқан. Сонымен біз өскелең ұрпақ адамды Абайша түсінудің тұжырымдарын, құндылықтарын түсінуге бет бұруымыз қажет. Бұл әр адамнан парасат пен ерікті, ақыл мен сезімді жұмылдыруды талап етеді. Абай жолы, Абай мұрасы – ізденіс пен ойланудың, кемелділік пен ізгілікті танудың үлгісі. Өйткені, хакім ғұламаның басты мақсаты – адам болу үшін ненің жаман, не жақсы екенін көрсетіп қана қоймай, жаманнан жирендіріп, жақсылыққа бастау. Сондықтан Абайдың «Адам бол!» деген үндеуін бір сәт ұмытпағанымыз абзал. 25. Тәуелсіздік кезең философиясы Егемен елдің ұлттық философиясының қалыптасуы мен дамуы-біздің заманымыз бен жарқын болашағымыз үшін маңызды құбылыс. Кез-келген ұлттың философиялық жүйесі адамзаттың ғасырлар бойғы рухани әлемінен туындайды және әр қауымдастық тарих толқынында жинақталған этникалық философиялық пайымдауларға сүйенеді. Осылайша, бұл күрделі мәдени-әлеуметтік, шығармашылық процесте зияткерлік дәстүрлер мен құндылықтарға негізделген даналық үлгілері шешуші рөл атқарады. Қазіргі кезеңде тәуелсіздіктің арқасында қазақ халқының тарихи эволюциясында қалыптасқан өзіндік этнофософия біртұтас Қазақстанның ұлттық философиясының өзегін құрай бастады. Біздің еліміздің рухани әлемі өткен кеңестік кезеңде марксистік философияның басымдығы аясында болды және қазіргі кезеңде біз ұлттық философияның жаңа жүйесін қалыптастыру жолымен жүретініміз белгілі. Әрине, кез-келген философиялық жүйені тез арада құру мүмкін емес. Бұл үшін біздің кәсіби философтарымыз сыни ойлау әдіснамасын қолдана отырып, қазіргі кезеңдегі жаңа талаптарға жауап беретін тиімді ғылыми зерттеулер жолында болуы керек.Жалпы даналықтың үлгілері өздерінің тиімді дамуының қажетті қозғаушы күші болып қана қоймай, сонымен бірге жеке дүниетанымның, әр адамның рухани әлемінің қалыптасуына ықпал етеді. Философияда үнемі айтылатын өзара қарым-қатынас пен дамудың әр сәті әлеуметтік прогресс барысында үнемі ішкі жағынан араласып, одан тыс қалған құбылыстар жойылып, ішкі қайшылыққа және нәтижесінде дағдарысқа ұшырайды. Сондықтан, шынайы рухани келбетін, маңызды құндылықтарын жоғалтқан ел де, мемлекет те, жеке тұлға да дағдарыстардың тұзағына түседі. Бұл тарихтың өзіндік шындығы. Тәуелсіздіктің туы желбіреген 30 жылдық тарихи кезең ішінде Тұңғыш президент-Елбасы Н. Ә. Назарбаев пен мемлекет басшысы К. К. Тоқаев Әл-Фараби мен Абайдың даналығынан туындайтын көптеген стратегиялық идеялары мен философиялық принциптерімен әлемдік жұртшылықты жаңа деңгейде таныды. Қазақстан Республикасының Тұңғыш Президенті – Елбасы ұсынған болашаққа сеніммен қарауға негізделген "Рухани жаңғыру" гуманитарлық бағдарламалық жобасы қазіргі тарихи кезеңде кездейсоқ және кенеттен туындаған жоқ. 2004-2011 жылдары 2013-2016 жылдары "Мәдени мұра" және "Халық тарих толқынында" мемлекеттік бағдарламалары табысты іске асырылды, олар біздің еліміздегі халқымыздың руханиятының жүйелі дамуы мен толыққандылығында маңызды рөл атқарды. Рухани жаңғыру ұлттық идеясын қазіргі қоғамға ұсынғанға дейін елімізде бірнеше тарихи деректік, идеялық, ғылыми-әдістемелік, философиялық негіздемелер жасалғанын атап өтеміз. Ұлттық философияны зерттейтін философтар біздің еліміз үшін стратегиялық мағынада рухани өркендеу процесіне үлкен үлес қосты. Кезінде" Мәдени мұра " мемлекеттік бағдарламасы үлкен тарихи ауқымды қамтыды. Мысалы, қазақ халқының ежелгі заманнан қазіргі уақытқа дейінгі 20 томдық философиялық мұрасы, әлемдік философияның үздік үлгілері жинақталған 20 томдық коллекциясы, Әл-Фарабидің бұрын жарияланбаған 10 томдық мұрасы біздің философ-ғалымдарымызбен жинақталғанын атап өткен жөн. 26. Дін анықтамалары. Дін және философиялық білім Рухани мәдениеттің ең көне түрлерінің бірі-дін. "Дін" сөзінің шығу тегі латын етістігімен байланысты relegere – "құрметпен қарау"; басқа нұсқа бойынша, ол өзінің пайда болуын етістікке байланысты religare – "байланыстыру" (Аспан мен жер, құдай мен адам). "Дін"ұғымын анықтау әлдеқайда қиын. Дін дегеніміз-бұл адамдардың көзқарастары мен идеялары, сондай-ақ табиғаттан тыс, ең алдымен табиғи емес, дүниеден тыс тіршілік иелеріне деген сенімге негізделген тиісті қызмет. Діни дүниетаным тән: Құдайдың бар нәрсенің Жаратушысы, адамдардың істері мен ойларын басқарушы ретінде бар екеніне сену; әлемді жер әлеміне және аспан әлеміне екі есе көбейту, сондай-ақ жанның өлмейтіндігін мойындау; Құдайдың бар екендігінің догматизмі (дәлелденбеуі) (мифтер мен қасиетті кітаптардан басқа объективті дәлелдердің болмауы); шіркеудің салыстырмалы тәуелсіздігі және оның консерватизмі діннің тұрақтылығын қамтамасыз етеді; дін нормаларының мораль мен құқық нормаларымен байланысы; діни ғибадат (тиісті рәсімдер, дұғалар, уағыздар). Діннің құрылымына әдетте: (1) діни сана, (2) діни табыну және (3) діни ұйымдар кіреді. Діни сана-бұл адам мен қоғамның табиғаттан тыс, басқа әлемнің нақты өміріне қатынасын білдіретін идеялар, көзқарастар, идеялар, көңіл-күйлер, эмоциялар жиынтығы. Діни сана сенім, сезімтал көріну, қиял арқылы жасалған бейнелер, шындықтың көрінісін иллюзиялармен байланыстыру, күшті эмоционалдылық, арнайы діни лексикамен сипатталады. Діни санадан басқа, барлық діндерге діни табыну тән — қалыптасқан рәсімдер, рәсімдер жүйесі, сенімнің сыртқы көрінісі (мысалы, крест белгісі, садақалар, крест жорығы, шомылдыру рәсімі, дұғалар, ғибадат, діни мерекелер және т.б.). Діннің ұйымдастырушылық формалары-шіркеу мен секталар. Шіркеу-бұл діни сенім мен діни табынушылықтың ортақтығына негізделген діни қызметкерлер мен діндарлардың діни ұйымы. Секталар-бұл белгілі бір діни бағытқа тән, бірақ одан діни ілім мен табынудың кейбір ерекшеліктерімен ерекшеленетін діни сенім негіздерін сақтаған діни топтар, қауымдастықтар. Дін анықтамаларының келесі топтары бар: теологиялық-дін - бұл адамның құдаймен шынымен байланысы, ол Құдайдың Аянынан туындайды, оны Құдай адамға бір рет және мәңгілікке береді философиялық; психологиялық. Философия тарихындағы дін мен қоғамның арақатынасы туралы ең ерекше көзқарасты И.Кант білдірді. Ол адам еркін тіршілік иесі ретінде категориялық императивті, яғни Моральдық заңды ұстануы керек деп есептеді. Бұл заң "біз үшін заттар әлемінде" қол жетімді емес моральдық ізгіліктің толықтығын талап етеді, сондықтан бұл жоғары ізгілікке тек перспективада қол жеткізуге болады, яғни жан өлмейтін және Құдай осы өлместіктің кепілі және болмыстың моральдық негізі. Кант моральдық және мүсіндік діндерді ажыратады. Моральдық діндер "таза ақыл" сеніміне негізделген, ал Мүсіндік діндер тарихи дәстүрге негізделген. 27. Діннің алғашқы формалары Дін тарихында ілгерілеу немесе кері кету жоқ, бұл тарих нағыз мозайка, мүлде ретсіз қозғалыс; секуляризация және діншілдіктің пайда болуы, пұтқа табынушылық пен теизм арасындағы күрестегі әртүрлі табыстар, діндердің интернационалдануы және олардың этникалық шекараларға бекітілуі, діндердің жойылуы және олардың қайта жандануы, салтанат құруы және кенеттен жойылуы - осы процестердің барлығы үнемі бірге жүреді. бір-біріне ешбір қатаң реттіліксіз Діннің пайда болу мәселесі даулы. Шіркеу дін адаммен бірге пайда болады, бастапқыда бар деп үйретеді. Материалистік ілімдер дінді адам санасының дамуының жемісі ретінде қарастырады. Алғашқы адамдар жануарға жақын өмір сүрді, осылайша ішкі қайшылықтар дамып, наным-сенімдердің, тіпті ең қарабайырлардың да қалыптасып, айқындалуы мүмкін болды. Діннің ерте формалары немесе күрделі діни жүйелерге дейінгі нанымдар туралы айтқанда, фетишизм, анимизм, тотемизм, культтер мен мифтер. Шаманизм, сиқыр, болжау, геоманизм және т. б. осы ерте формалармен байланысты. Фетишизм. Фетишизмнің қарапайым және қысқаша анықтамасы - жеке заттар мен табиғат құбылыстарына табыну, ал табынатын заттар - фетиштер. «Фетиш» ұғымы португал тіліндегі «фетико» сөзінен шыққан, ол «жасалған» дегенді білдіреді. Португал теңізшілері кейбір африкалық халықтарды қастерлейтін объектілерді осылай атаған. Дегенмен, «фетишизм» терминінде әлі де нақтылық жоқ, өйткені оған бір немесе басқа мағына берілген. Кейбір зерттеушілер кез келген материалдық заттарды қастерлеуді фетишизм деп атаса, басқалары ұғымның шеңберін тек жердегі жансыз заттарға ғана тарылтады. Кейбір ғалымдар материалдық объектінің өзін фетиш деп есептесе, енді бірі бұл атауды заттың өзіне емес, оның ішінде жатқан рухқа жатқызады. Діни нанымдар мен әдет-ғұрыптарды сипаттауда қолданылатын басқа ұғымдардың ішінде қолданылу аясы бойынша анимизм және магия ұғымдары ең кең. Анимистік сенімдер, немесе анимизм – жан мен рухтардың бар екендігіне сену («anima» – «жан» латын сөзінен). Анимистік нанымдарға сәйкес, адамның айналасындағы бүкіл әлем рухтарда өмір сүреді, ал әр адамның, жануардың немесе өсімдіктің өзіндік жаны, бөлінбейтін қосарлануы бар. "Анимизм" термині діни идеялардың сан алуан санаттарын қамтиды, олар тек сыртқы түрі, идеялық мазмұны бойынша ғана емес, сонымен бірге ең бастысы - шығу тегі бойынша да ерекшеленеді. Анимистік бейнелер-бұл еліктеудің мәні. Бірақ адамның қиялы кез-келген нәрсені бейнелей алады. Діннің алғашқы түрлерінің бірі тотемизм болды – кез-келген тұқымға, тайпаға, жануарға немесе өсімдікке өзінің мифтік ата-бабасы және қорғаушысы ретінде табыну.Солтүстік Америка үндістерінің бір тайпасының тілінен алынған.Тотемдік жануарлар мен өсімдіктер нақты және материалдық объектілер және фантастикалық болып табылады. наным-сенім элементі бұл жерде белгілі бір жануар (өсімдік) мен адам тобының арасында болатын туысқандық идеясында, сондай-ақ адамның оның тотемімен өзара сиқырлы байланысына сенуде. Дегенмен, тотемдік нанымдардың жалғыз объектісі тотем емес. Тотемдік ата-бабалар мен олар туралы мифтерге деген сенімнің ең маңызды идеологиялық рөлі олардың тайпалық қауымның аумақпен байланысын бейнелеуінде. Тотемдік ата-бабалар туралы мифтер географиялық ландшафттың белгілі бір бөліктерімен байланысты. Тотемдік бабалар «мәдениет қаһармандары» қызметін де атқарады. Шаманизм-табиғи тарихи жолмен қалыптасқан өмір бастауының қойнауынан шыққан көне мәдениет. Бұл жер шарындағы барлық халықтар өз дамуында өткен жаһандық құбылыс. Ол табиғи политеистік дін, онда Күн, Ай, жұлдыздар, күн күркіреуі мен найзағай, от және т.б табиғат құбылыстары құдай ретінде бейнеленген. Шамандық дүниетанымда дүниедегі барлық нәрсенің жаны бар: адамдар, жануарлар, жәндіктер, өсімдіктер және жансыз заттар - және барлық жандар Тұтасқа біріктірілген. Дүниемен байланысын сезінген адам жоғары күштердің қорғауында өзінің әлеуетінің кеңдігі мен қуатын сезінеді. |