дәріс кешені невропатология doc. Невропатология негіздері пні бойынша Дріс курсы
 Скачать 1.59 Mb.
|
|
«Невропатология негіздері» пәні бойынша ДӘРІС КУРСЫ мамандығы 5В010500 Дефектология (9 дәріс) Дәріс № 1 Тақырыбы: НЕВРОПАТОЛОГИЯ НЕГІЗДЕРІ ПӘНІ. ЖҮЙКЕ ЖҮЙЕСІ ҚҰРЫЛЫМЫНЫҢ ЖӘНЕ ФУНКЦИЯСЫНЫҢ НЕГІЗГІ ПРИНЦИПТЕРІ. Жоспары:
1.Орталық және шеткі жүйке жүйесінің құрылымдары. Жүйке жүйесінің қатысуынсыз адамда ешкандай емірлік қызметтер өзінің өсерін көрсете алмайды деп қорықпай айтуымызға болды И.М. Сеченовтың айтуы бойынша, жаңа туылған себидің алғашқы шырылынан және еліп бара жаткднның ыңырсуы, отын жарушының балтасының кетерілуіне жене пианистердің саусақгарының тез жүгіруі, бірінші кездесуге асыгъш бара жаткдн бойжеткеннің жүрегінің қозғалмай кдлуы, кдйғырушының жасы, адамның жьшы сезімі, байкзмай соққан сатқындық, қорқынышқа, езімшіл адамның жындылығына жөне даналыққа - барлық адамгершілік сезімдерге ми жауапты болады. Сонымен кдтар - баскд көптеген сезімдерге де: адамның ауруларына жөне олардың сауығуына да жауапты. Жүйке жүйесі организмді түгелімен және оның барлық бөлімдерін баскарады. Дененің өрбір аймағы өзіндік жүйке ұштарымен камтамасыз етілген, оны кез-келген жерді иненің ұшымен түрту арқьшы байқауы-мызға болады. Жүйке ұштары жөне олардан кететін жүйке талшықгары біздің санамызға шаншу туралы ақпаратты жеткізіп қана қоймай, оның шаншылған жерін қоздырудан алынған күшті де анықгайды. Біраздан соң ине шаншылған аймақга терінің қызаруы байқалады - бұл басқа жүйке үштары терінің капиллярларына кеңею туралы үкім бергені. Жүйке жүйесі қдозметінің рефлекторлық принципі. Жүйке жүйесінің қызметін кдлыптастыруда негізінде рефлекторлы принцип жатыр: мидың өртүрлі жүмысының көрініс табуы ішкі жөне сыртқы қоздыруларға жауап кайтаруы деп түсінуіміз кажет. Кез-келген рефлекстің жүзеге асырылуы - карапайым күю кезіндегі қолды тартып калудан, күндегі адамның саналы іс-өрекетіне дейін төрт операцияларды орындау өте қажет:
Соңғы кезең жүйке сигаалдарының циркуляциясы үздіксіз шеңберде тұйықгалып, рефлекторлы шеңбер түзеді. Бұл кезде рецепторлар тек қана сырттан қозуды кабылдап кана қоймай, оларға жауапты жіберіп отырады. Жүйке жүйесінің іс-өрекетінің рефлекторлы принципін И.М. Сеченов суреттеген. Бұл принциптің негізінде, кемінде үш компоненттен тұра-тын рефлекторлы доға жатыр. 
Рефлекс - орталық жүйке жүйесінің көмегімен организмнің сыртқы немесе ішкі орта өзгеруі нәтижесінде пайда болған тітіргендіргішке жауабы. Рефлекстер өр түрлі болуы мүмкін: жай - қолды ыстықтан тартып алудан бастап күрделі мінез-қүлық актілеріне дейін. Нейрондар немесе жүйке жасушалары. Нейрон немесе жүйке жасушасы - орталық жүйке жүйесінің ең жай, бастапқы бірлігі. Нейрондардың мөлшері 4-6 мкм-ден бастагі 130 мкмге дейін. Нейрон - денеден, аксоннан жене дендриттерден қүралады. Қозу нейрон дене-сінен аксонға тарайды, ал дендриттермен акдарат жүйке жасушасына келеді. Жай бағалаулардың өзі бір секундта 10 жай операция жүзеге асатынын көрсетеді. Жүйқе жүйесінде болатынның барлыіы - жай рефлекстен бастап ғылыми жаңалықгар ашуға дейін - мидың қүрылымдық жене кмзметтік бірлігі нейронда жүзеге асады. Адамның жүйке жүйесінде 10 миллиардтан аса нейроңцар бар. Жүйке жүйесівдегі барльны — ми жөне жүлын, шеткі бөлігі - жүйке тамыры түйіндері жөне талшықгары - бар-лығы нейрондар. Бүл барлық адамдарда: қайыршы мен бай, ақылды мен ақымақ, кэйырымды мен зүлым - бәрінде де жүйке жасушасы арқылы жүзеге асады. 2.Нейрон және нейрондық байланыстар. Нейрондар бірлестігі - жүйке орталық-тары - түйіндер (ядролар) немесе өте күрделі қызмет аткаратьш - нейрондар торын құрайды. Нейрондар келесі топтарға бөлінеді: 1.Рецепторлар немесе сезімтал нейрондар, дендритгері шетген келеді, аксондары орталыкжүйке жүйесіне барады. 2.Орындаушы немесе қозғалғыш. Өздері орталықжүйке жүйесінде "орналаскдн, шетке импульстар жібереді. 3.Аралық немесе қойылатын нейрондар (контактілі интернейрондар) — нейрондардың ішіндегі ең көп кездесетін тобы, ақпаратты сакгау жөне қорыту қызметін аткдрады, сонымен қатар аралықжүйке координациялық жұмысьщ жүзеге асырады. Осы нейрондармен біздер ойлаймыз, есте сактаймыз жөне шешім қабыдцаймыз. Бұл нейрондаронымен қатар бүкіл организмді қадағалап, ондағы керекті үрдістерді қосып жене өшіріп отырады. Жүйке жасушасы баска жүйке жасушаларымен байланыс күруга акдаратгы кабьщдауга, оны қорытып жөне эстафета жіберуге негізделген. Айтып кету керек, квп жасушалы организмдегі жасуша аралық байланыстар барлык, мүшелердегі жөне үлпалардагы - өмірлік кажетгі жағдай. Тек қана жүйке жүйесінде ғана жасушааралық байланыстар араластық жүйке импульсін жіберуге негізденеді, ол арнайы калыптаскан мушелер - өсінділер аркылы жүзеге асырылады. Ақпаратгы кабылдау көптеген (4500 дейін) деңцриттер аркьшы іске асырылады, ал нейроннан аксон арқьшы жүзеге асырылады. Оның ұзындығы баратык жеріне байланысты бірнеше ондаған сантиметрге жетуі мүмкін. Баска свзбен айтканда, нейронда 1500 акпараттық кіріс жөне бір ақпаратты шыгыс болады. Нейрондар нерв жүйесінің негізгі кұрлыс-функционалдық бірлігі. Нейрондар – нерв клеткалары. Орталық нерв жүйуесін құрайтын клеткалар. Нейрондар ұзын тіке тараған бұтақтарын аксон, ысқа тармақтарын дендрит деп атайды. Нерв ұштықтары, нерв талшықтарының бұлшық ет пен ағза клеткаларында тармақталған ұштықтары. Нерв ұштықтары қозуды бұлшық етке және ағза клеткаларына өткізеді. Нерв клеткалары талшықтарының бойымен орталықтан шеткі ағзаларға: бұлшық ет, без, тағы басқа әсер етіп оны тітіркендіру арқылы қызметін өзгертеді.  Нейрондардын негізгі қызметі – бұл байланыс жасау. Адамның миында 25 млрд. Нейрондар орналасқан, олар бір бірімен коптеген синапс арқылы байланысады. Сондықтан нейрондық клеткаларының саны 10 15 – 10 16 дәрежегедейін жетеді. Нейрода денесі бар, бірнеше – 150 – 1500 дейін дендриттер (кірілер), және бір ақ – аксон (шығу). Нейрондар: Орталық нерв жүйесіне байланысты – соматикалық және вегетативті нерв жүйесі деп бөлінеді; Информация жүруіне қарай нейрондар – афферентік (мұнда информациялар рецептордан нерв талшықтар жолымен орталық нерв жүйесіне жеткізіледі); - эфференттік (информациялар нерв жүйесінен енді төмен түсіп эффекторлық жолмен органдармен, жүйелерге жеткізіледі); - интернейрондар (жалғасқан нейрондар) орталық нерв жүйесінің нейрондарымен байланыс жасайды Әсер тиуіне байланысты – қоздыратын және тежелейтін нейрондар. Нейронын функционалдық құрылысы (структурасы):
II – нерв импулсы өтуі Нерв клеткалар бір біріне синапс арқылы импульс өткізіп, қоздырады.Синапс - электро-химиялық байланыс жер. Осы арқылы нейрондар бір бірімен байланысып информация беріліп турады. Және синапс арқылы нейрондар ағзалармен тіндерге өз әсерін тигізеді. Нерв қозуы талшықтарының бойымен орталықтан шеткі ағзаларға: бұлшық ет, без, тағы басқаларға әсер етіп, оны тітіркендіру арқылы қызметін өзгертеді. 3.Синапстар және оның қызметі. Синапстар. Нейрондар арасындағы байланыс арнайы түзілім - синапстар арқылы жүзеге асырылады. Жүйке талшығы арқьиы жасушаға келген импульс синапста медиатордың бөлінуіне өкеп соғады, ал ол жасушаға өсер етіп, онда жаңа импульс тудырады, бұлшықет жасушасы болған жағдайда оның жиырылуын, ал егер жасуша безді болса, секреция белінуін жүзеге асырады.Барлық синапстарға ортақ болып табылатын қүрылым ол пресинапстық мембрананың, постсинапстық мембрананың жөне олардың арасьшдагы синапстық саңылаудың бар болуы. Синапс потенциалдық іс-өрекет арқылы активтендіріледі. Бұған жауап ретінде синапстық саңылауга медііатор шыгады. Ағзадағы ен көп тараган медиаторлар: ацетилхолин, норадреналин, дофамин, серотинин, гаммаамик май кышқьшы, глицин. Әрбір импульсті өткізу циклынан кейін медиатор арнайы ферменттермен бұзылып отырады, немесе қайта ауланады. Синапс: Пресимпатикалық ұшында қоздыру өткесін копіршіктерден медиаторлар (хабар беруші тасымалдаушы) бөлінеді (ацетилхолин, АТФ және т.б.). Олар постсинаптикалық мембранаға хабар жеткізеді. Осылай химиялық қоздырушы затымен не болмаса электроимпульспен қозуды өткізеді. Нерв жүйесінің негізгі функцияларына өскелең организм-нің барлық физиологиялык процестерін реттеу, Ішкі және сыртқы ортаның кубылмальг жағдайларына уздшсіз бейім-деу (адаптация), уйлестіруі жатады. Анализаторлардың шет-тегі бөлімі болып табылатын сезім ағзалары бас миыныя ар-найы орталықтарына сырткы дуние сигналдарьшың берілуін қамтамасыз етеді. Орталық нерв жүйесінің неғурлым үдемелі дамуы ерте жастағы балаларда байқалады. Павлов И. В. лікіріндіе нерв жуйесі кызметінің сипаты тукым куалаушылык факторлары жәие тәрбие жағдайларыньщ бірлескен әсеріне байланысты. Адамнын акыл-ой қабілетініи жалпы дамуы 50% өмірдің ал-ғашкы 4 жылында, !/з-төрт пен сегіз жастын арасында, кал-ған 20% — сегіз бен он жеті жастьщ арасында өтеді. Сондык-тан баланың ерте жасына неғурлым улкен ауыртпалык. тусе-ді. Осы кезеңдегі қолайсыз факторлар орталық нерв жүйесі-нің ауыр зақымдануына әкеледі. Мидьң дамуы әркелкі журеді. Алғашқы кезде жұлынның және ми бағананың белсенді өсуі байқал.ады, кейін акьгрғы ми мен бас миының кыртысы дамиды. Нерв клеткаларының удемелі белінуі курсақ ішіндегі 10 және 18 аптанын арасын-да журеді, сондьщтан осы кезея нерв жуйесінің калыптасуы-ның кыл кезеді деп саналады. Кейін глиялық клеткалардың тездетілген бөлінуі басталып, баланың 2 жасына дейін жал-ғасады. Бала туар алдында тек 25%, 6 айлык балаларда — 66%, 1 жаска келгендерде — 90—95%' нерв клеткалары ка-лыптасқан. Жүйке жасушасының өсіндісі арқьшы өтетін жүйке импульсінің табиғаты электрлік болып келеді. Ол аксон жене дендрит бетінен -биологиялық мембрана арқьшы таралады. Имііульстің таралу жыдцам-дығы нейронның түріне жөне жүйке талшығыньщ диаметріне байланысгы орташа есеппен алғанда импульс жыддамдығы секундына 50-150 метр. Жүйке жүйесінің анатомиялық құрылымы. Анатомиялық қүрылымы бойынша жүйке жұйесі жұлынға, сопақша миға, орталықмиға, мишыққа, бас миының терең қүрылымдарына жөне үлкен жарты шарларға белінеді. Қыскаша осы бөлімдердің қызметін карастырып өтейік. Жұлын сегменттері мойын, көкірек, бел, сегізкөз және қүйымшақ белімдеріне бөлінеді. Көлденең кескенде жүлын ортасында аддыңғы, артқы жөне бұйір мұйіздері бар сүр заттан жөне шетінде өткізгіш жоддардан күрылатын ақ заттан тұратыны керінеді. Жұлынның екі жағында одан кететін отыз бір жүп аддыңғы жене артқы түбірлері болады. Көптеген рефлекстер доғалары жүлында түйіседі. Жұлында дененің жёне аяқ-қоддардың бұлшықеттік орталықгары орналасады. Жұлын деңгейінде түйісетін рефлекторлық доғалар келесі рефлекстерді жүзеге асырады:
Жүлынның іс-өрекеті жоғары орталықгармен баскдрылады. Сопақша мида өмірге қажетті көптеген орталықгар орналасқан. Сопақша ми келесі рефлекстерді жүзеге асырады:
Орталық ми негізінен организмді кенсттси өсер еткенге дайындайтьш кдрауылдық рефлекстерді камтамасыз етеді. Мишық - организм қозғалысыньщ басты басқарушысы. Ол ерікті жөне еріксіз қозғалыстарға, жүру, тепе-тендікгі сақгауға жауапты. Мишық бас каңқасының артқы шүңқырында орналасады; көлденең кесіндісінде ағаш төрізді болып келеді. Ол барлық қалған бас белімдермен жөне жүлынмен тыіыз байланыста болады. Бас миының терең қүрылымдары — бас миының терең кдбатында орталық мидың үстінде орналаскан. Терең қүрылымға гипоталамус жатады - ол мидың ең кджет аймағының бірі болып саналады. Ол бас миының астьшда, негізде орналаскдн. Гипоталамус ішкі мүшелердің барлық іс-өрекетін бақылайды. Ол организмнің жоғарғы эвдокринді безі — гипофизбен тығыз байланыста. Гипоталамус мыналардың орталықгары болып табылады:
10. Осмостық қысымды реттеу. Соңғы уақытта үлкен жарты шар-лардың ассимметриялы екені анықгалды. Сол жарты шар (оңқайларда) абстрак-тықүғым, сез, санау жөне т.б. жауапты. Ал оң жарты шар (оңкэйларда) нақгы-заттық жөне бейнелі ойлауға, суреттік мүмкіншіліктерге жөне т.б. жауапты. Ал солакайларда керісінше. Адамның оңкдй немесе солакай екеніне қарап, оның қайсы жарты шары басым екенін" анықгайды. Ми қыртыстары тек қана тітіркендіргішті қабылдап қоймайды, сонымен қатар олардьі тану, түеіну жөне мағынасын білу> оларды қабылданған басқа сигнаддармен салыстыру қызметтерін аткарады. Ол тек кдна белгілі бүлшықеттер жиырылуына бүйрық беріп қоймай, оның кдндай кезекпен, төртіішен жиырылатыньі туралы да хабар береді. Жалпы жүйке жүйесін соматикалық (анимальдық, жануарлык) жөне вегетативті (трофикалық, өсімдіктік) болып екіге бөлінеді. Соматикалықжүйке жүйесі жануарлық немесе соматикалық қызмет-терді камтамасыз етеді: қозуды қабылдау және қаңка бұлшық еттерінің аркасындағы козғалыстар. Соматикалық қызметтер адамның бақылауында болып, үлкен жарты шарлардың қатысуын керек етеді. Вегетативтіх жүйке немесе организмнің есу жүйесі зат алмасуларын, өсуді, көбеюді қамтамасыз етеді. Вегетативтік қызметтер адамның бақьшауына мүддем бағынбайды деуге болады. Вегетативті жүйке жүйесі мынадай бөліктерге белінеді:
Вегетативтік жүйке жүйесінің симпатикалықжене парасимпатикалық белімдері кызметтері мүшелерге өсер етуі бойынша көбіне кдрама-қарсы. Егер симпатикалықжүйке жүйесі организмді іс-қимылға бейім-десе, онда парасимпатикалықжүйке жүйесінің өсері кері больш, негізінен асказан-ішек жолымен ас қорыту процесін белсендіреді. Вегетативті жүйке жүйесінің дамып, жетілуі баланың туғанына дейін басталып, бала туғаннан кейін бірнеше жылдан соң бітеді. Ол кептеген жүйке орталықгарының түрлі уақыттарда дамуымен байланысты. Дамудың алғаш кездерінде және өсу барысывда вегетативтік жүйке орталықтары зақымданса, дамымай қалып, соның өсерінен көптеген қызметтерін жоғалтады. Туғанға дейінгі кезеңде, өсіресе қауіпті алкогольдік жөне никотйндік зақымдану, себебі олар тек вегетативтік жүйке жүйесінің дамуына әсер етіп қоймай, бүкіл қүрылымдарының дамуына зиянды әсер тигізеді. Жүйке жүйесін сақгау жолдарыОрталықжүйке жүйесінің валеологиясы - ол адцымен оны жаракаттан, инфекциядан, уланудан жөне т.б. қорғау. Жүйке жүйесі жұмысының бұзылуы көптеген ішкі жөне сыртод факторларға байланысты. Сыртқы факгорлар: инфекциялар (энцефалит, полиомиелит, күгыру), зақымдану (есірткі заттар, алкоголь, өсімдік жөне жануарлардың улары, бензин, сынап, марганец жөне баскд да химиялықзаттар) жөне жаракаттар. Сол туралы зақымдануға, инфекциялық ауруларға, жаракдтгар мен организм бүзылуларына арналған белімдерде айтылады. Үлкен рольді қан-ми арасындағы тоскауыдцың (барьер) өртүрлі бұзылулары атқарады. "Ішкі дерігерге" арналған бөлім есіңізде болса, қан мен ми тіндерінің арасында миға керексіз улы заттардьйК түсуіне бегет келтіретін арнайы барьер болады. Бірак. барьерді де бұзуға болады, есіресе майды ерітетін заттармен. Сондықган еріткіштердің буларьшен дем алу кауіпті болып келеді. Ішкі факторлар: мидың ісікпен басылуы, құйьшған кдн (миға қан қүйылуы немесе инсульт), атеросклероз - кдн тамырдың тарылуы өсерінен мидың қоректенуінің тоқталуы, бас ми тіндерінің ісіп кетуі, оттегі жетіспеушілігі, кандағы глюкоза мөлшерінің төмендеуі жөне т.б. Бұл туралы бірінші көмекке арналған белімде айтылған. Жай ауыру сезімінен ми қорыта алмайтын күрделі ақпаратқа дейін рецепторлардан келген ақпараттардың интенсивті ағымына үлкен мөн беріледі. Адам миына ауыр фактор больш жаман сөз есту, ауыр хабар алу жөне т.б. жатады. Солай орталық жүйке жүйесінің бүзылуы басталады: невроздар, созылмалы психо-эмоционалдық стрестер. БүЛ туралы жоғары жүйке қызметі мен ойлау еңбегінін, гигиенасына арнал-ған белімде айтылады. Бір нейроннан екінші нейронға импульсті тарататын аппараттың жүйке мембраналары мен синапстарыныц зақымдалуы өте катерлі жаедай туғызады, ал кейде тіпті адамның өліміне дейін жеткізеді. Мүндай жағдай арнаулы улар жене токсиндермен уланғавда байкдлады. Оларға өрмекші төріздестердің, жыландардың, қосмекенділердің, балықгардың көптеген улары жатады. Жапонияда деликатес болып саналатын балық-фугу, сізге, мүмкін, таныс шығар. Ал егерде ол жер алдында дүрыс дайындалмаған болса, оның денесінде болатын тетродотоксинмен уланып қалу кдупі туады. Ал тетродотоксин жүйке импульсі таралуымен бірге синапстағы қозудың таралуын толығымен сендіреді. Синапстарды атропин (мендуанада бар), мускарин (мухомордың уы), никотин жене кейбір есімдіктердің улары зақымдауы мүмкін. Бүл туралы улануға арналған бөлімде толығырақ айтылған. |