метрология. Р. Қ. Ниязбекова метрология каз (через файн ридер). Р. . Ниязбекова, В. Н. Михалченко, Г. . Бектранова, В. А. Донбаева, К. У. Тоызбаев, Л. А. Байбосынова

• Название: Р. . Ниязбекова, В. Н. Михалченко, Г. . Бектранова, В. А. Донбаева, К. У. Тоызбаев, Л. А. Байбосынова
• Анкор: метрология
• Дата: 17.02.2023
• Размер: 2.41 Mb.
• Имя файла: Р. Қ. Ниязбекова метрология каз (через файн ридер).docx
• Тип: Документы; #942565
• страница: 15 из 58

Мемлекеттік метрологиялық бақылау (ММБ) саласында қолданылатын ӨОӘ құжаттар тізілімі

(кәсіпорын атауы)

ӨОӘ регламент- телген құжаттың белгіленуі мен аталуы	Өлшем шамасының атауы	ӨОӘ тағайын- далуы	Цех, участок, техноло- гиялық үдеріс	Аттестаттау туралы ақпарат

Мемлекеттік метрологиялық бақылау аясында қолданыла- тын ҚР СТ 2.18-2001 талаптарына сай ӨОӘ құжаттары мүлдем алынып тасталуы немесе қайта қаралуы және аттестатталуы керек.

Кеңінен қолданылатын немесе аса жауапты өлшемдерді өлшеуге арналған ӨОӘ құжаттары ең алдымен қайта қаралып, аттестатталады.

Егер кәсіпорын ӨОӘ аттестаттауды өз күшімен жүргізетін болса, онда ӨОӘ аттестаттауды жүргізетін мамандарды да- йындауды және аттестаттайтын метрологиялық қызметтерді аккредиттеу шараларын жоспарлау қажет.




5-сурет. Өлшеулердің орындалу әдістемесі




Бұл құжаттарда өлшеулерді орындау талаптары тізімі бола- ды, бірақ өлшеулердің дәлдік көрсеткіштері туралы мәлімет- тер көбінесе болмайды. Ал МӨЖ талаптарына сәйкес ӨОӘ техникалық құжаттамасында міндетті түрде өлшеу дәлдігінің көрсеткіштері көрсетілуі керек.

ӨОӘ-сін конструкциялық және технологиялық құжаттарда рәсімдеу кезінде өлшеу әдісіне, құралдарға, шарттарына және алгоритміне талаптар ГОСТ 8.010-99 және ҚР СТ 2.18-2001 сәйкес болуы керек.

Өлшеулерді орындау әдістемесінің құжаттары

ҚР СТ 2.1-2000 «ҚР МӨЖ. Терминдер мен анықтамаларға» сәйкес өлшеулерді орындау әдістемесі - қабылданған әдіске сәйкес өлшеу нәтижелерін кепілденген дәлдікпен алуды қам- тамасыз ететін өлшеу кезіндегі белгіленген операциялар мен ережелердің жиынтығы (5-сурет).

Жоғары дәлдікпен және қателігі мүмкін шектен аспайтын өлшеу нәтижелерін алу өлшеулердің бірлігін қамтамасыз етудің маңызды шарттарының бірі болып табылады.

Анықтамадан көрініп тұрғандай, өлшеулерді орындау әдістемесін өлшеудің технологиялық үдерісі деп түсінуге болады. Сондықтан ӨОӘ үдеріс ретінде де, ӨОӘ құжаттамасы ретінде де қарастыруға болады.

Барлық ӨОӘ-ері ӨОӘ құжаттарымен сипатталған және рәсімделмеген. Қарапайым құралдардың көмегімен тікелей өлшеулер үшін құжатталған ӨОӘ қажет емес. Мұндай жағдайда технологиялық немесе конструкторлық құжаттамаларда өлшеу құралдарының түрі мен негізгі метрологиялық сипаттамаларын көрсету жеткілікті.

ӨОӘ құжатта рәсімдеуді тапсырыс беруші өнімді немесе нысанды әзірлеу кезінде талап ете алады, ол туралы техникалық тапсырмада көрсетіледі.

Қазіргі кезде ӨОӘ әртүрлі техникалық құжаттамаларда: стандарттарда немесе олардың тараулары, техникалық шарт- тардың «Бақылау (сынау, талдау, өлшеу) әдістері» бөлімінде, сынау бағдарламалары мен әдістемелерінде, бұйымдарды пайдалану бойынша нұсқауларда, технологиялық карталарда, технологиялық құжаттарда, фармакопеялық баптарда рәсімделеді.

Өлшеулерді орындау әдістемелерін әзірлеу

Өлшеуді орындау әдісін әзірлеуде келесі операциялар орындалады (6-сурет):

• 
  ӨОӘ әзірлеу үшін бастапқы мәліметтерді қалыптастыру;
  
• 
  ӨОӘ үшін әдістерді және өлшеу құрылғыларын таңдау;
  
• 
  Өлшеуге дайындық және өлшеу кезіндегі, нәтижелерді өң- деу барысындағы операциялар тізімі мен мазмұнын белгілеу;
  
• 
  Өлшеу қателіктерін бағалау және өлшеу қателіктерінің сипаттамаларын орнату;
  
• 
  Нормативтерді әзірлеу және өлшеу нәтижелерінің қателікте- рін бақылау;
  
• 
  ӨОӘ құжаттарын әзірлеу;
  
• 
  ӨОӘ құжаттарының жобасын метрологиялық сараптау;
  
• 
  ӨОӘ метрологиялық аттестаттау және өлшем бірліктерін қамтамасыз етудің Мемлекеттік жүйесі тізіміне енгізу.
  

Кейбір техникалық құжаттарда өлшеу құралдарын тех- нологиялық үдерістерде қолдану бойынша ұсыныстар келтіріледі. Машина құрылысында РД 50-98-96 «сызықтық өлшемі 500 мм дейінгі әмбебап өлшеу құралдарын таңдау».




6-сурет. ӨОӘ әзірлеу іс-шарасы




Егер нақты ӨОӘ әзірлеу үшін бұл құжаттар жоқ болса, онда алдын ала белгіленген шарттарда қолдануға болатын өлшеу құралдарын, яғни белгіленген талаптарды қанағаттандыратын өлшеу әдістері мен құралдарын таңдайды. Ары қарай өлшеу қателіктерін бағалау жүргізіледі.

ӨОӘ әзірлеу үшін бастапқы мәліметтерді қалыптастыру

ӨОӘ әзірлеу үшін негізгі бастапқы мәліметтер:

- мемлекеттік метрологиялық бақылау аясында ӨОӘ қолдану мүмкіндігін белгілеуге мүмкіндік беретін ӨОӘ тағайындалуы;

• 
  өлшеу шектері;
  
• 
  жіберілген өлшеу қателіктерінің мүмкін шектері;
  
• 
  өлшеу объектілерінің сипаттамасы;
  
• 
  өлшеу шарттары;
  
• 
  өлшеу нәтижелерін тіркеу формасы мен индикация түрі;
  
• 
  өлшеу процестерін автоматтандыру талаптары;
  
• 
  өлшеу жүргізудегі техника қауіпсіздігінің талаптары;
  
• 
  бекітілген өлшеу құралдарының типтерінің болуы;
  
• 
  өлшеу құралдарын салыстырып тексеру эталондарының болуы;
  
• 
  өлшеуді жүргізетін операторлардың біліктілігіне қойылатын талаптар және басқа да мәліметтер.
  

Кейбір бастапқы мәліметтердің мазмұны 7-суретте көрсе- тілген.

ӨОӘ әзірлеу үшін бастапқы мәліметтер (техникалық тапсырма, техникалық шарттар, ҒЗЖ жөнінде есеп берулер)







ӨОӘ әзірлеудегі бастапқы негізгі талаптардың бірі өлшеу дәлдігіне талап болып табылады.

Өлшеу нәтижесі сапасының ең басты сипаттамасына:

1. 
   дәлдігі;
   
2. 
   нақтылығы;
   
3. 
   дұрыстылығы;
   
4. 
   сәйкестігі;
   
5. 
   өлшеу нәтижесінің жаңғыртылуы жатады.
   

Дәлдік - өлшеу нәтижелерінің өлшенетін шаманың шынайы мәніне жақындығын бейнелейтін өлшеу сапасы. Жоғары дәлдік жүйелік және кездейсоқ қателіктердің аз болуымен сипатталады. Кейде дәлдік салыстырмалы қателіктің модулінің кері шамасы- мен бағаланады.

Егер өлшеу қателігі 10 ^{- 3} болса, онда оның дәлділігі 10³ болады.

Дәлдікті жоғарылату тәсілдері өте қиын, қымбат әрі жұмысы көп болып келеді. Көп жағдайда жоғары дәлдік қолайсыз және қажет емес болып шығады. Сондықтан әрбір нақты жағдайда өлшеу дәлдігінің қандай болуы талап етілетінін біліп алу керек.

Өлшеу нәтижелерінің нақтылығы - бұл өлшеу нәти- желерінің сенімділік дәрежесі. Өлшеулер қаншалықты тиянақты жүргізілсе де, қаншалықты жоғары дәлділікті құралдар мен әдістер қолданылса да, өлшеу шамаларының шынайы мәнін білу мүмкін жасайды. Бір шаманы бірнеше рет өлшегенде, әр- түрлі нәтижелерді аламыз.

Ықтималдылық теориясы өлшенетін шама нәтижесінің шын мәніне жақындау дәрежесін бағалау әдісін береді және таңдалған ықтималдылықтан шықпайтын кездейсоқ қателіктер шегін бағалауға мүмкіндік жасайды. Бағалау 100%-дан кіші нақтылықпен беріледі.

Өлшеу дұрыстығы деп құрамындағы жүйелік қателіктердің нөлге жақындығын бейнелейтін өлшеу сапасын айтады.

Өлшеу сәйкестігі - бірдей жағдайларда алынған өлшеу нәтижелерінің бір-біріне жақындығын бейнелейтін өлшеу сапасы.

Өлшеу нәтижелерінің жаңғыртылуы - әртүрлі жағдай- ларда (әртүрлі жерде, әртүрлі уақытта, әртүрлі әдістермен және құралдармен) алынған өлшеу нәтижелерінің бір-біріне жақындығын бейнелейтін өлшеу сапасы.

4. 
   Сынау және бақылау, өлшемдердің шекті мүмкіндіктері
   

Сынау дегеніміз жұмыс жасау ретінде нысан қасиеттерінің, сонымен бірге әсерлердің нысанды пішіндеуінің сандық неме- се сапалық сипаттамаларыньщ эксперименталды нәтижелерін анықтау болып табылады. Өлшеу құралдарының сынауы - әртүрлі сынау әсерлерін сынау нысандарына қолдану барысында қойылған нормалар өлшеу құралдарының сәйкестік дәрежесін анықтау үшін өткізілетін операциялардың жиынтығы.

Сынауларды мақсаты сынаудың нақтылы жағдайларында шаманың шынайы мәнін табу болып табылады. Сынаулардың шарттары бар, алайда, іс жүзінде анықтаудың қателіктерімен ізделіп отырған өлшем ғана емес, сынаудың шарттарын анық- тауда да қателікпен бір сабақтас қателіктердің пайда болуына алып келетін айырмашылық әрдайым болады.

Қойылған талаптар немесе нормаларға өнім сапасының көрсеткіштері сәйкестігінің тексерулері бақыланып, түсініледі. Жанында өлшеу құралдарын қолданылатын бақылау өлшеу бақылауы деп аталады. Мысалы, егер сынаулар және өлшемдер- дің мақсаты сандық мәліметтерді алу болып табылса, онда сандық бағалардан тысқары бақылау талдау және тексерілетін нысан- ның сапалы бағасын, яғни жарамды немесе жарамсыз екені анықталады. Демек, мұндай мінездеме өлшемдер және сынау­лар үшін, сондықтан маңыздылығын бұл дәлдік, үлкен мәнді бақылау үшін бағаланатын өлшемнің нақты мәніне бақылаудың нәтижесінің сәйкестігінің дәрежесі ақиқаттықты алады.

Сынауларды өткізу және бақылауы үшін дәлдіктер бойынша өлшеу құралдарын таңдаудың негізгі белгісі мен аралық байланысы негізгі таңдаулы өлшеу құралының өлшемі және өлшенетін шаманың абсолютті қателік жіберілетін шегі болуы керек. Жіберілетін негізгі таңдаулы өлшеу құралының абсолютті қателік шегі келесідей талаптарға жауап беруі керек:

А < 0,33 Д , (20)

мұндағы, А - шекті жіберілетін негізгі өлшеу құралының абсо- лютті қателігі,

Д - өлшенетін шаманың кіру рұқсаты.

Жіберілетін негізгі қателіктің шегі (өлшемнің салыстыр- малы қателігі) салыстырмалы шамаларда бейнелене алады. Егер басқа әдейі аталып өткен шектеулер жоқ болса, ол сонда немесе тең шек өрісінің отыз үш пайыздарына болуы керек. Номиналды өлшем туралы кіру рұқсаты орналаса алады, бір- жақты, симметриялық және аттеньюатор. Өлшеу құралдары- ның таңдауына номиналды өлшем туралы кіру рұқсатының орналастырылуы ықпал етпейді, өйткені кіру рұқсатының бар- лық өрісін жіберілетін қателіктің шегінің есептеуінде алу керек.

Өлшеу құралдарының метрологиялық іскерлік сараптауы, жұмыс эталондарының қателігі үшін таңдау немесе жұмыс эталондарының өңдеуінің жанында отыз пайыздардың өлшеу құралының шекті жіберілетін қателігінен асуы керек.

Жіберілетін өлшеу қателігі және өлшенетін шамаға шек өрісінің шегінің аралығында нақты байланыстың анықтауында, бұйымдар, жиынтық бірліктер және өлшемдердің әрбір түрі бойынша олардың таңдап алуына тиісті нормативтік құжаттама регламент белгіленетін талаптар есепке алынуы тиісті бөлшектердің өлшемдерінің бақылауы үшін есепке алыну тиісті қолданылатын өлшеу құралдарының тағайындауында. Басымдылық бұйымға конструкторлық құжаттама шағылған нормативтік құжаттарға таңдау және өлшеу құралдарының тағайындауында беріледі.

Өлшеу ауқымы - шектеріндегі өлшеу құралының қателігінің жіберілетін шектері мөлшерленген шама мәндерінің аймағы. Осыған сәйкес, өлшеу ауқымында оның кіру рұқсаты қарастырылып, өлшеу құралының өлшеу шектері және жіберілетін (өлшеу құралының дәлдік сапасы) шекті қателікті анықтау керек болатын өлшенетін (параметр) шамада болады. Өлшеу құралдарының өлшеу ауқымы, өлшенетін шаманың атаулы мәні өлшеу құралдарының өлшеу ауқымының үштен екісі болатындай етіп сайлануы керек.

Өлшеу құралы (өлшеу ауқымы) жұмыс шкаласының бір бөлігінің шегін төменгі формула бойынша анықтау керек:

Н < n . - |А| , (21)

ди min

мұндағы, Н_ди - (өлшеу ауқымы) жұмыс шкаласының бір бөлігінің төменгі шегінің мәні;

n - өлшенетін шаманың ең кіші шекті мәні.

min

Өлшеу құралының (өлшеу ауқымы) жұмыс шкаласының бір бөлігінің жоғарғы шегі келесі формула бойынша анықталады:

В < n + |А| , (22)

ди max

мұндағы, В_ди - жұмыс шкаласының бір бөлігінің жоғарғы ше- гінің ауқымды мәні; n_max - өлшенетін шаманың ең үлкен шектік мәні.

Егер өлшенетін шаманың мәні түбегейлі шектерде өзгерсе және әртүрлі өлшеу шектерін мүмкін емес немесе орынсыз қолдану бірнеше өлшеу құралдары сонымен бірге, өлшенетін шаманың төменгі мәнін өлшеу ауқымының екі үштен бірден кемі болу үшін рұқсат етіледі.

Өлшеу құралының таңдауында өлшеу құралының негізгі қателігі құрайтын өлшеу қателіктерінің тек қана жалғызы болып табылғанын еске сақтауы керек. Сондықтан өлшемдерге екіталайлығуға өршітуші барлық ықпал ететін факторларды бағалау керек.

Егер қосымша қателікті шаманың негізгі және өлшемдердің қосымша қателіктерін жинақтаумен қорытынды қателікке үміт арту керек.

Егер өлшеулі өлшеу қателігі барынша жіберілетін өлшеу қателігінен асса, шаманы ықпал ететін факторлардың эсер өлшемдерінің үдерісінде мүмкін емес кіргізілетін тең қателіктің түзеле бастауларын есептеу және есепке алу болса, онда дәл құралдан астам өлшемдер немесе өлшемдердің ықпал ететін факторлардың әсерін кішірейтетін шарттарын жасауды таңдау керек.

Физикалық шамалар өлшеулерді өткізулер бірнеше мәндердің кейбір ауқымда қабылдаушы сомадағы өлшеу шектері бұл ауқым қайта бір немесе бірнеше өлшеу құралдары қолдануға рұқсат етілуге керек болса жабар еді.

ҚР МӨЖ тізілімге анықтаған ретте сенімді өкіл қосылған стандартты өлшеу құралдарына таңдау және жоғары бағалау- дың өлшеу құралдарының тағайындауында беру керек.

Бұдан басқа келесі қағидалар және шарттарды негізге алу керек:

• 
  өлшеу құралдарының қателігі және өлшелетін өлшемнің кіру рұқсатына байланысы нормативтік құжаттар талаптарына сәйкес келуі керек;
  
• 
  өлшеу құралдарының пайдалануының шарттары елеп- екшелетін өлшеу құралының жұмыс шарттарына сәйкес келуі керек;
  
• 
  өлшеу құралы өлшемдердің ақиқаттығы ең төменгі экономикалық шығындарда қамтамасыз етуі керек;
  
• 
  басқа осындай жағдайлар автоматтандыру өлшеу құ- ралдарына жоғары бағалау жоғары деңгейлі беру керек;
  
• 
  бір ізге салған өлшеу құралдарын таңдау;
  
• 
  өлшеу құралдарының метрологиялық мінездемелерінің ұқ- састығының жанында отандық өндірісінің өлшеу құралдарына алынатын шетелде қалау;
  
• 
  функционалдық емес тексерілетін өлшемге кіру рұқсатының жоқтығының жағдай кең қолданылатын дәлдіктердің кластары өлшеу құралдарының қолдануы ең аласа;
  
• 
  (өлшемдердің осы құралына нормативтік құжаттаманың талаптарға тиістілеріне) пайдалану үшін қолайлы жағдайлар құралдың биігірек дәлдік класына сәйкес болу керек;
  
• 
  қайта жасалатын құжаттамаларында алынған өндірістен өлшеу құралы белгіленуі керек, бірақ әлі пайдаланудағылары.
  

4.