Әлемдік туризм. Туризм географиясы
 Скачать 0.5 Mb.
|
|
§ 5 Рекреациялықсаланың территориялық ұйымдастырылуының шарттары мен факторлары Рекреациялыққызмет көрсету өндірістің материалдық емес сферасына жатады. Рекреациялыққызмет көрсету мен рекреациялықіс-әрекетті ұйымдастыру жұмысының объекті - адам және оның демалысөткізетін жерінің жағдайлары болып табылады. Рекреациялықсала қызметкерлерінің еңбегін нәтижелері бойынша халық шаруашылығының кез келген саласымен салыстыруға болады. Бұл іс-әрекеттің тиімді болуы шарты - жақсы ұйымдастырылған, жоспарланған және дұрыс басқарылатын саланың болуы. Дегенмен, О.А. Кибальчич (1973) айтқандай, рекреациялықсаланың «азаматтық құқығы» әзірше шектелген. Біздің елімізде рекреациялық қызмет көрсетудің жеке рекреациялықсалаға айналуына барлық мүмкіндіктер бар. Рекреациялық сала дегеніміз не? Әрбір салада бірнеше кәсіпорындар, мекемелер, ұйымдар бірігіп, белгілі бір функция атқарады, яғни салада шаруашылық бірліктер топтасады. Рекреациялық салаға келетін болсақ, рекреациялықсаланың құрылымын анықтау өте қиын. Не себептен? 1-ші қиындығы: туризмнің мультипликаторлық эффектісі, яғни көп қосымша салалар рекреанттарға қызмет көрсетуге кіріседі; 2-ші қиындығы: рекреанттар санын дәл анықтау өте қиын, яғни статистикалық есептің жоқтығы. Осы себептен рекреациялықсаланың шекарасы накты болмайды. I Сондықтан рекреациялық саланы жоспарлау, оньщ экономикалық рөлін, мысалы, одан түсетін табысын анықтау, саладағы қызметпен қамтылуды есептеу де қиынға туседі. Халықшаруашылық саласын бөліп көрсету үшін ең алдымен еңбектің қоғамдық бөлісіндегі ондағы тек өзіне тән еңбек түрін анықтап бөлу қажет. Рекреанттар өндірістің материалдық та, материалдық емес те аяларында өндірілген тұтгну заттарын пайдала- нады. Атап айтсақ, бұлар - көлік құралдары мен орналастыру орындары, тамақтандыру жүйесінде өндірілген өнім, туристік жабдықтану заттары, тұрмыс қызметтері және т. б. Материалдық және материалдық емес игілікті пайдалану белгісі бойынша рекреантқа қызмет көрсететін барлық мекемелерді рекреациялықсалаға жатқызуға болады. Кейбір зерттеушілер бұл жиынтықты «туризм индустриясы» деп атайды. Бірақ, «рекреациялық сала» мен «туризм индустриясы» ұғымдарын ажырата білген жөн. Рекреациялық салада негізгі технологиялық үрдістер іске асады, ал туризм индустриясында сонымен қатар, рекреантқа қызмет көрсетуді ұйымдастырғанда шаруашылық байланыстар да пайда болады. Егер рекреациялық сала мен «туризм индустриясы» арасындағыерекшеліктерді аңғармай, саланы қалыптастыру критерийі ретшде тек тұтынуды қарастырсақ, бұл сала, өндірістері шаруашылықтың әртүрлі салаларында «шашылып» жаткан алапес бір салаға айналып кетеді. Қазіргі кезде көптеген елдерде рекреациялық сала рекреациялықтұтынудың кешендік сипатына орай «туризм инду стриясы» түжырымдамасына негізделеді [5]. Рекреациялыққызмет көрсету әлементтерін тек жоспарлау мен реттеу арқылы бір-бірімен үйлестіруге болады. Ең алдымен, рекреациялық саланы халық шаруашылық жоспары мен өндіріс пен таратудың материалдық балансына енгізу қажет. Рекреациялық сала бір жерден басқарылуы керек. Бұрынғы КСРО-да курорттық емдеу мен туризм кәсіподақтар жүйесі аркьілы ұйымдастырылған. Курорттық емдеу, демалыс пен туризм Курорттарды басқару орталық кеңесі мен Туризм және экскурсиялар орталық кеңесі қарамағында болған. Кәсіподақтар қоғамдық ұйым болған. Жалпы, халықтың санаторлық-курорттық емделуі, демалысы мен туризм ол кезде жақсы ұйымдастырылған және өз міндеттерін орындаған деп айтуға болады. Дегенмен сала дамуының деңгейі көптеген мәселелерді де туғызды. Бір жағынан, саланың өзінде жоспарлау мен реттеу саясаты онша үйлесімді болмаған. Екіншіден, рекреациялық сала мен жанама салалары арасындағы байланыстары жөнді ұйымдастырылмаған. Аталған себептерден сала дамуында, оның жоспарлануында, басқарылуында неше түрлі қиын мәселелер туындайды, ал олай болса, рекреациялыққызмет көрсету сапасы төмендейді, қаржы дұрысжұмсалмайды, ресурстар тиімді қолданылмайды. Осындай жағдайда жоспарлау, үйлестіру, бақылау функцияларына ие болатын салааралық реттеу органын қалыптастыру қажет. Оның ұсыныстары мен ережелері рекреациялық қызмет көрсетуіне қатысы бар министрліктер мен ведомстволар үшін міндетті болуы қажет. Рекреациялық шаралардың диверсификациясы (тарамдалуы) рекреациялық саласындағы еңбек бөлісін күшейтеді де аумақтық рекреациялық мамандандырылуына әкеліп соғады: белгілі бір медициналық бағыттағы курорттық емдеу аудандары, теңіз жағалауындағы демалыс, тау шаңғы орталықтары және т. б. Рекреациялық саланың территориялық ұйымдастырылуына ең елеулі әсерететін жағдайларды фактор деп, басқа жағдайларды -шарттар деп атайды. Туризмнің дамуы мен оның территориялықұйымдастырылуына көптеген факторлар мен шарттар: әлеуметтік-экономикалық, табиғи-географиялық, демографиялық, ғылыми-техникалық,саясижәнет.б.әсерінтигізеді.Рекреациялыққажеттіліктер рекреациялық саланың территориялық ұйымдастыруының басты фак торы болып саналады. Ал рекреациялық қажеттіліктердің қалыптасуы әлеуметтік-экономикалық факторларымен айқындалады. Сондықтан барлық факторлар туризм мен халық демалысы дамуының әлеуметтік-экономикалық және саяси шектеуші факторларын ескере түра талдануы керек. Көрсетілген факторларды жүйелей отырып, оларды 2 топқа бөледі. Осылай бөлуді B.C. Преображенский, В.И. Азар, И.В. Зорин, П. Мариот сияқты атакты ғалымдар ұсынды. 1. Туризмдегі қоғамдық қажеттіліктерді туғызатын факторлар. Олар демалыстың түрлі формаларына сұраныс туғызады. Сонымен қатар, олар рекреациялық шаруашылықтың құрылымын анықтайды. 2. Рекреациялық қажеттіліктерді іске асырушы факторлар. Олар жұртты туризмнің түрлі формаларымен айналысуға тартады. Бұлфак торлар туризмнің табиғи, мәдени-тарихи ресурстарымен, халықтын әлеуметтік-экономикалық өмір жағдайымен (табыс деңгейі, боя уақыттың болуы) байланысты. Бұл екі фактор территория жағынан шоғырланған және шоғырланбаған болып бөлінеді. Шоғырланбаған факторлар - рекреациялық шаруашылыққа халық шаруашылық деңгейінде әсерететін, бүкіл халық шаруашылық кешенінің коғамдық-экономикалық үрдісімен байланысатын туғызушы және іске асырушы факторлар. Туристік-рекреациялық жүйеге талдау жасағанда бұлфакторлар ескеріледі. Шоғырланған факторлар - туризмдегі еңбектің аумақтық бөлінуін анықтайтын, рекреациялық функцияларды белгілі бір жерге бекітетін, кеңістікте нақты жіктелген туғызушы және іске асырушы факторлар. Мұндай факторларға тау, орман, жылы теңіз бен өзендер, минералды сулар, мәдени ескерткіштер жатады. Себебі, олар туризм индустрия-сы мекемелерінің орналасуын анықтайды. Рекреациялық қызметтер белгілі бір ауданда өндіріледі және тұтынылады. Ал Н.Н. Баранский айтқандай, өндірілетін орын мен түгынатын орынның арасындағы аумақтық үзілістің болуы туризмде туристің тұрғылықты орны мен демалыс орнының арасындағы үзіліспен айқындалады. Рекреациялық іс-әрекеттегі аумақтардың бірге орналаспауы аудандар арасында оның функцияларының бөлінуінде де орын табады. Рекреациялықіс-әрекеттің рекреациялық ауданнан «шығарылатын өнімі» - денсаулық пен көңіл, физикалық және рухани дамуы болып табылады. Қоғамдық өндірістің даму деңгейін, халықтың тұрмыс жағдайын, денсаулығын, еңбекке жарамдылығын қалпына келтіру қажеттілігін туғызушы факторлардың ішінде маңызды рөл атқарады. Әлеуметтік-экономикалық сипаты бар рекреациялыққажеттіліктер туризм дамуының негізгі факторы болып саналады. Солар арқылы халықтың физикалық және рухани күшін қалпына келтіру қажеттілігі іске асады. Адамның психикасына кері әсерн тигізетін ғылыми-техникалық революция, урбандану үрдісінің дамуы туризммен айналасуға қажеттіліктерді туғызатын факторлар болып табылады. Урбандалған үлкен қалаларда табиғатта демалу сұранысы өседі. Мұның себебі - урбандану өмір шарттарын өзгертеді, адамдар табиғи ортадан алшақтайды, табиғи үрдістерді өзгертеді, осының барлығы қала тұрғындарының денсаулығына зиянды. Туғызушы факторларға халықтың орналасуымен байланысты туристік сұраныс аумағының біркелкі еместігі жатады. Іске асырушы фактор тобына халықтың туристік саяхатқа катысуы жатады. Бұған кіретіндер: туристік-рекреациялық ресурстар, материалдық, мәдени, білім деңгейінің өсуі, көлік, қызмет көрсету сұранысындағы прогресс. Іске асырушы факторлар объектінің экономикалық-географиялық орналасуына байланысты. Авторлардың көпшілігі іске асырушы фактордың маңызы демалыс пен туризмді шағын көлемді аумақтарда ұйымдастырганда өте жоғары, ал ауқымды территорияларда туғызушы факторлардыңмаңызы одан да жоғары деп есептейді. Іске асырушы факторлардың аумақтың рекреациялық ұйымдастырылуына жасайтын әсер санаторлық-курорттық және туристік-экскурсиялық қызмет көрсету кәсіпорындары торының аумақтық таралуы мен дамуында орын алады. Рекреациялық аудандарындағы функциялардың аса шоғырлануы адам денсаулығы мен демалысы үшін зиянды екені түсінікті; Табиғаттың өзгермеген күйі рекреациялық ауданға туристерді тартатын ең маңызды қасиеті болып табылады. Қайталау сұрақтары 1. «Рекреациялықсала» деген не? Осы ұгымды бұрынғы КСРО-да енгізген кім? 2. «Рекреациялық сала» мен «туризм индустриясы» ұғымдарын және олардьи өзара цатынасын, айырмашылықтарын тусіндіріп беріңіз. 3. Рекреациялықіс-әрекеттіц аумақтьщ ұйымдастырылу факторлары ма шарттары қандай? Оларды аныңтаган кеңес және шетел галымдары кім болған? 4. Қажеттіліктерді (сұранысты) тугызушы факторларга сипаттама беріңіз. 5. Рекреациялыққажеттіліктерді іске асыратын факторларға сипаттама беріңіз. § 6 Рекреациялық география - жаңа қоғамдық-географиялық ғылым Қазіргі шақта рекреациялық іс-әрекет маңызды әлеуметтік экономикалық факторлардың біреуіне айналып отыр. Халық шаруашылығының жаңа саласы қалыптасуда. Бұл саланың дамуы ресурстарға, қызметкерлеріне сүйенеді, басқа салалармен байла ныстарын ұлғайтады және ойдағыдай әлеуметтік-экономикалық нәтижелерге жетіп отыр. Рекреациялық іс-әрекетті ұйымдастыру кешенді түрде жүргізілу. қажет, өйткені рекреациялық жүйе қандай түрде болмасын, өзараәрекеттесуде болады: демалушылар тобы, табиғи кешендер техникалық инфрақұрылым, қызмет көрсету сферасы, өндіріс сферасы, еңбек ресурстары, орналастыру жүйелері және басқалары. Жердің географиялық ортасының сипаттарына байланысты ғылыми зерттеулерді дамыту кезінде, рекреацияның мәселелері және оның географиялық сипаты пайда болады. Рекреациялық мәселелерді қазіргі өмір талабында зерттеу, ғылыми жетістіктердің сөз жүзінен іске асырылуы - міне, осылардың барлыгының жинағы қоғамдық географияның жаңа саласы болатын рекреациялықгеографияны туғызды. Бұрынғы КСРО-да география саласында рекреациялықмәселелерін зерттеу жұмыстарымен КСРО FA академигі И.П. Ге расимов басқарған География институты айналысатын. Бүндай жұмыстармен негізінен B.C. Преображенский басқарған физикалық география бөлімі және А.А. Минц басқарған экономикалық геогра фия бөлімі айналысқан. Рекреациялықжүйені объективті жәнеәлеуметтік құрылым ретінде түңғыш рет ұсынған B.C. Преображенский болды. B.C. Преображенскийдің ұсынысы кеңестік рекреациялық геогра-фияның аяғына түру жолында ең алғашқы ірі қадам болып санала-ды. B.C. Преображенскийдің пікірінше, рекреациялықжүйе дегеніміз функционалдық мәні бойынша объективті жәнеәлеуметтік күрьілым, басқа материалдық (өнеркәсіп, ауыл шаруашылығы, көлік) және материалдық емес (тұрмыстақызмет көрсету, қоғамдықтамақтандыру, денсаулық сақтау) салаларымен теңдес халық шаруашылық жүйесі (саласы) болып табылады. Рекреациялыққызметтерді өндіруге және халықтың рекреациялыққажеттіліктерін қанағаттандыруға мамандан-дырылған аумақтық-шаруашылық құрылымның географиялық си паты пайда болды. Зерттеу практикасында жиналған мәліметтер геожүйенің ерекше концепциясын - территориялық рекреациялықжүйесін (ТРЖ) жасады, ол рекреациялық географияның жаца оку пәні болмақ [6]. «Территориялық рекреациялықжүйе» - бұл әлеуметтік географиялық жүйе. ТРЖ-де белгіленген қоғамдық функциялар жиналған, оньщ ішінде адамның (рекреанттың) денсаулығы мен еңбек қабілеті, физикалық және психоэмоциялық күш-қуатын калпына келтіру ең бастысы болып табылады. Қүрьілымы жағынан ТРЖ бір-бірімен байла нысты әлементтерден (шағын жүйелерден) тұрады: табиғи жәнемәденикешендер (ТК), техникалық құрылыс (ТК), қызмет көрсету (ҚК), басқару органы (БО) және демалушылар тобы (ДТ) - рекреанттар (7-сурет). «Демалушылартобы» аттышағынжүйе- еңнегізгісі, олтуристердіңәлеуметтік-демографиялық, жергіліктіжәнеұлттықерекшеліктерінебайланысты, ТРЖ-ніңбасқадаәлементтерінеқойылатынталаптардыанықтайды. Бұлжүйерекреациялыққажеттіліктіңқұрылымыменмөлшерін, туристіксұраныстыңгеографиясыментаңдауын, туристікағымдардыңәртүрлілігіменмаусымдықсипатынанықтапотырады. «Табиғижәнетарихи-мәденикешендер» шағынжүйесіресурсретіндеқарастырылып, ТРЖкұрылуыныңжергіліктібазисіболыптабылады. Табиғижәнетарихи-мәденикешендердіңбелгілібірсыйымдылығы, сенімділігі, комфорттылығы, тұрақтылығыжәнеатграктивтілігі (тартымдылығы) болады. Оларпайдалануқорыныңкөлемі, тараумөлшері, пайдаланукезеңдеріарқылысипатталынадыжәнедемалушыларғақызметкөрсетупроцесіндебірнешеретқолданылады. «Техникалыққұрылыстар» шағынжүйесі- демалушыларменқызметкөрсетушілердіңтіршілікәрекеттерін (орналастыру, тамақтандыру, көлікқызметтері), соныменқатарарнайырекреациялыққажеттіліктерінде (емдеу, сауықтыруқызметі; экскурсиялық, мәденижәнетұрмысқызметтері) қамтамасызетеді. Рекреациялықжәнеқызметкөрсетукәсіпорындарыныңкешенірекреациялықинфрақұрылымдықұрайды. Оларсыйымдылық, әртүрлілік, ком-форттылық, экологиялық, технологиялық (пайдалануғадайындық) көрсеткіштеріменсипатталады. «Қызметкөрсетушілер» шағынжүйесідемалушыларғарекреа-циялыққызметкөрсетуфункциясынатқарадыжәнерекреациялықмекемелердіңөндірістік-технологиялықжабдықталуынқамтамасызетеді. Бұлшағынжүйемамандандырылғанмекемелердерекреациялыққызметкөрсетушілердіңсанымен, туристікмамандардыңкәсіптікжәнебілімдеңгейіменсипатталады. «Басқаруорганы» шағынжүйесіТРЖәлементтерініңөзараәрекеттерінреттепотырадыжәнебарлықжүйелерініңбүтіндей жерліжұмысістеуінқамтамасызетеді. ҚазіргіуақытқажәнеолашаққажоспарлауменбасқаружүйесіарқылыТРЖжелілерінің әртүрлісалаларымендеңгейлерініңкешендітүрдедамуынжүзегеасырады, рекреациялыққажеттіліктердіболжамдайды, рекреациялықресурстарғабалансжасайды, рекреациялықіс-әрекеттердіңақпаәлеуметтікзерттеулержәнет.б. әдістер), медициналық-биологиялықжәнебасқағылымдардақалыптасқанәдістердіқолданады. Зерттеунысанының (ТРЖменрекреациялықаудандар) кешендіксипатына; кеңауқымдыішкі, салааралықжәнеаудан-аралықбайланыстарына; қоғамдықфункцияларының, дамуфакторларыменшарттарыныңәртүрлілігіне; рекреациялықіс-әрекетұйымдастырылуыныңаумақтықформаларынабайланыстырекреациялықгеографиядажүйеліктетікпенжүйелікталдауәдістерікеңқолданылады. Жүйеліәдістердіңқолданылуыарқа-сындарекреациялықжүйетұжырымдамасын, базистікжәнежекефункционалдықмодельдержиынтығынжасау, пәнаралықзерттеулербағдарламасынәзірлеполардыңүшдеңгейін: 1) зерттеу нысанын іздестіру мен модельдеу деңгейі; 2) бастапқы ақпаратты жинақтау мен талдау, әлеуметтік-экономикалық критерийлерді, нормативтер мен шектеулер жүйесін анықтау деңгейі; 3) мәселені шепгу алгоритмін табу, алдың ала берілген мақсат етілген функцияларына сәйкес ТРЖ-ның тиімді құрылымын анықтау деңгейі - белгілеу мүмкіншілігі пай-да болды. Жүйелі тетік жүйелердің қалыптасуы, динамикасы мен дамуының компоненттік, функционалдық және тарихи аспектілерін үйлесімді түрде талдауға бағытталған. ТРЖ мен рекреациялық аудандардың жүйелі зерттеулерінің компоненттік аспектісі екі өзара байланысты мәселелерден тұрады: 1) қалалық, қала маңы мен сырттағы демалыстың ТРЖ-сі қандай эле-менттерден (шағын жүйелерден) түратынын анықтау (компоненттік талдау); 2) осы әлементтердің (шағын жүйелердің) бір-бірімен қандай байланыста түрғанын анықтау (құрылымдық талдау). Осындай талдау арқылы жүйенің біртүтас болуын (жүйе қасиеттері тек оның әлементтерінің сипаттамаларымен шектелмей, жүйе компоненттерінің өзара әрекеттесуімен анықталатын жағдайда) ескере тұра, күрделілігін анықтауға, әлементтерінің өзара әрекеттесуінің заңдылықтарын білуге, осы жүйені басқа жүйелермен салыстыруға болады. ТРЖ жүйелі талдауының функционалды аспектісі оның қү-растырушы әлементтерінің өзара әрекеттесу үрдісінде және қоршаған орта әсерндегі жағдайда функцияларын орындау тетігін зерттеуге бағытталған. ТРЖ-ның ішкі өзара әрекеттесуін талдау арқасында объектке және субъектке көзделген ТРЖ моделі жасалған (Ю.А. Ведераттық, нормативтік-құқықтық және материалдық-техникалық жағы-нан камтамасыз етілуін жүзеге асырады. Рекреациялық география ТРЖ-ні бүтін бір жүйе ретінде зерттеп, оның қалыптасуын, динамикалық дамуын, әртүрлілігін, ТРЖ-нің басқа да географиялық жүйелерімен өзара әсерлерін және өзара байланысының заңдылықтарын анықтайды. Басқа ғылымдармен бірігіп, рекреациялық география а) жүйелердің оңтайлы түрде жұмыс істеуі бойынша; б) алдың ала қажет етілген шарттарымен сипатталатын жүйелерді жоспарлау: рекреациялық қажеттіліктерді анықтау; жүйелердің іске қосылу салдарларын болжау; аумақтар бойынша жасалған нормаларды тағайындау; ТРЖ зерт теу мен жобалау әдістемелерін анықтау бойынша ұсыныстар жасайды. Сонымен қатар, рекреациялық география жұртқа ТРЖ жергілікті ерекшеліктері жөніндегі ақпарат береді. Демек, рекреациялық география - бұл халықтың рекреациялықіс-әрекетін ұйымдастыруын зерттеп түсіндіретін интегралдық-синтетикалық ғылым. Мұндай жағдайда территориялық қоғамдық жүйенің рекреациялық шағын жүйесі (ТҚЖ немесе ойкумена) зерттеу объектісі болып қарастырылады, ал зерделеу пәні ретінде территориялық рекреациялық жүйе алынады. «Рекреациялық іс-әрекетті территориялық тұрғыдан ұйымдастыру» термині қоғамдық географиядағы «қоғамның территориялық ұйымдастырылуы» ұғымына сәйкес келеді. Жалпы айтқанда, қоғамның территориялық ұйымдастырылуы түсінігі еңбектің территориялық бөлінісін, өндіріс күштерінің орналасуын, өндірістік қатынастардағы аймақтық айырмашылықтарын, халықты орналастыру, қоғам мен табиғаттың өзара қатынастарын, аймақтық әлеуметтік-экономикалық саясат мәселелерін және т.б.қамтиды. Бұлардың барлығы адамның рекреациялық іс-әрекет түжырымдамасына сәйкескеледі. Рекреациялық география тарихи, салыстырмалы, картографиялық, аналитикалық, статистикалық, математикалық модельдеу, баланс әдістерін, социологиялық зерттеулерді кең түрде қолданады. ТРЖ-ні зерттеу барысында осы әдістерді кешенді түрде пайдала-ну қажет, яғни басқаша айтсақ рекреациялық география жүйелі талдау әдістерін қолданады. Зерттеу тақырыбының әлеуметтік сипатына орай рекреациялық география басқа қоғамдық ғылымдарда (баланстық,нин, 1982), ал сыртқы байланыстарын және қоршаған ортамен өзара әрекеттесуін анықтау арқылы рекреациялықаудан тұжырымдамасы \пайда болды. Жүйелі зерттеулердің тарихи әдісі де екі бағытта жүргізіледі: 1) генетикалық талдау - ТРЖ-нің пайда болуын, оның қалыптасу мен даму кезеңдерін карастырады; 2) болжам әдісі - болашақта болатын рекреациялыққызмет көрсету мен оның территориялық ұйымдастыру түрлерін анықтайды. Экспедициялық зерттеулер әдісі әдеттегі географиялық әдісбола тұра, рекреациялық географияда рекреациялық шаруашылықтың қалыптасуы, дамуы мен аумақтық ұйымдастырылуы жөніндегі мәліметтерді жинақтау үшін кең қолданылады. Кейбір жағдайларда (өзіндік, ұйымдастырылмаған демалысты, қала маңындағы рекреа циялықағымдарды, табиғи кешендердің тұрақтылығын зерттеуде) экспедициялық зерттеулер әдісі шынайы ақпаратты жинаудың, талдаудың басқа әдістері (картографиялық, математикалық, баланстық) үшін мәліметтер банкін қалыптастырудың жалгыз әдісі болып табылады. Картографиялық әдіс рекреациялық географияда кең қолданылады. Картада рекреациялық ресурстардың орналасуын, туристік ағымдардың қозғалысын, туристік инфрақұрылымды көрсетуге болады. Сонымен қатар осы әдіс картадан жаңа мәліметтер алу үшін және олардың функционалдық заңдылығын анықтау үшін қолданылады. Математикалық талдау мен модельдеу әдісі жиналған мәліметтерді тез өңдеу үшін колданылады. Есеп машиналарын қолдану арқылы статистикалық өрістер, әлеуеттер және т. б. карталарды жасауға болады. Рекреациялық географияда рекреациялықтаңдау, корреляциялықжәне регрессиялық талдау жасау үшін статистикалық сұраптау әдістері кең қолданылады. Сонымен қатар, рекреациялықтаңдаудың жасырын құрылымын талдау үшін, рекреациялық, ортаны бағалау, қызмет көрсету сапасын анықтау үшін, ТРЖ динамикасын, бүтіндігін, жайлылығын білу үшін латенттік-құрылымдықжәне факторлық талдау әдістері қолданылады. Социологиялық зерттеулерде негізгі пайдаланатын әдістер - сауалнама әдісі, интервью әдісі, қүжаттарды оқып-зерттеу тәсілі (мысалға, туристік жолдамаға тапсырыс журналдары, ұсыныстар кітабы). Баланс әдісі рекреациялыққажеттіліктерді, рекреациялық ресур-старды, материалдық-техникалық базаның сыйымдылығын ескеріп, ТРЖ-нің дамуын жоспарлау мен болжамдау және талдау жасау үшін қолданатын есептеу әдістерінің жинағы. Бұләдісжұрттың табысы мен демалысқа жұмсалатын шығынын жоспарлау үшін, еңбек ресурстарымен қамтамасыздандыру үшін, қажеттіліктер көлемін ескере түра, қажетті рекреациялықаумақтар көлемін анықтау үшін, ауданаралық туристік ағымдарды (сұраныс көлемі мен қоддағы ресурстарды еске ре түра) реттеу үшін қолданылады. Жоғарыда айтылған әдістермен қатар рекреациялық геогра фияда экономикалық, медициналық-биологиялық әдістер жәнерекреациялық, қызмет көрсетудің экономикалық әсерлігін анықтау үшін, туристік сұраныс пен ұсыныстарды болжамдау үшін сараптау әдісі қолданылады. Рекреациялықжүйелерді зерттеудегі ғылымдардың өзара әрекеттесуі Рекреациялық география өзге де ғылымдармен, әсіресе географиямен, оның ішінде экономикалық жәнеәлеуметтік географиямен, халық географиясымен, физикалық және медициналық географиямен тығыз байланыста болады (8-сурет). Экономикалық жәнеәлеуметтік география рекреациялыққызмет көрсетуді территориялық әлеуметтік-экономикалық кешендердің әлемент! тұрғысынан қарастырып, ел шаруашылығының салалық және аумақтық құрылымына туризмнің тигізетін әсерін біліп-түсінуге қатысады. Экономикалық жәнеәлеуметтік географияның әдістері рекреациялықаудандардың сыйымдылығын анықтау үшін, рек реациялық, қажеттіліктер мен ресурстардың балансын құрастыру үшін қолданылады. Халық географиясы рекреациялыққызмет көрсетудің орналастыру жүйесіне тигізетін әсерне талдау жасап, курортты қалалар мен ірі курорттық агломерациялардың қалыптасуы мен дамуын қарастырады. Халық географиясының әдістерін рекреациялыққажеттіліктер мен туристік ағымдардың географиясына болжам жасау үшін және рекреациялық, жүйелерді қызметкерлермен қамтамасыз ету үшін қолданады. I - жалпырекреациялықгеография(теориялықнегіздеріменәдістердщқалыптасуаясы). II-аумақтықрекреациялықгеография. III- ТРЖ-нінфункционалдықмодельдерінзерттеудегісалалықгеографиялықғылымдардыңөзараәрекетгесуаясы. 1 - экономикалықгеография, 2 - әлеуметгік география, 3 – физикалықгеография, 4-инженерлік география, 5 - медициналықгеография, 6 - баскару географияеы жәнеаумақтық АБЖ. А - қоғамдық ғылымдар, В - әлеуметтік гыльшдар, С – жаратылыс ғылымдары, D - инженерлік-техникалық ғылымдар, Е - медициналықғылымдар, F - баскару ғылымдары (кибернетика, әргономика) 8-сурет. Рекреациялықжүйелерді зерттеудегі ғылымдардың өзара әрекеттесуі (И.И. Пирожник, 1985) Физикалық география табиғи кешендердің қүрылымы, тұрақтылығы және өзгеріп тұруы туралы ақпарат береді. Сонымен қатар физикалық география ландшафтарды технологиялық, физиологиялық және эстетикалық жағынан бағалап, табиғи кешендердің рекреациялық салмаққа деген шыдамдылығы мен сыйымдылығын анықтап тұрады. Физикалық география әдістері ландшафттарға тиетін рекреациялық салмақтың нормаларын анықтау үшін, табиғатты қорғау шараларын ұйымдастыру үшін және ландшафттарды рекреациялық құлдыраудан сақтау үшін қолданылады. Медициналық география адам агзасына табиғи жағдайдың тигізетін әсерн, жаңадан игерілген рекреациялық аудандарда организмнің бейімделуін зерттеп түсіндіреді. Сонымен қатар медициналық геогра фия санаторлық-курорттық ем алуға деген адамдардың қажеттілігін, рекреациялық ортаның психофизиологиялық комфорттылығын анықтайды. Медициналық географияның әдістері рекреациялық қызмет көрсетудің әсерлігін анықтау үшін жәнеәртүрлі ауруларды алдың алу үшін (профилактикалық шараларды уліымдастыру) колданылады. Рекреациялық география географиялық емес ғылымдарының әдістері мен мәліметтерін қолданады. Осы ғылымдар шенберінде рекреациялық жүйелер мен белсенді демалысты ұйымдастыру мәселелерін зерттейтін пәндер қалыптасуда. Қоғам ғылымдарында осындай пәнге туризм экономикасы жатады; медициналық ғылымдар жүйесінде ТРЖ емдік түрлерінұйымдастырғанда қолданылатын ку рортология мен физиотерапия багыттары қалыптасуда; инженерлік-техникалық ғылымдар тобында рекреациялық сәулет өнері, ал әлеуметтік ғылымдар жүйесінде рекреациялық әлеуметтану қалыптасып келеді. Жоғарыда айтылған пәндер рекреациялық аудандарды аумақтық бірлік, яғни объекті ретінде қарастырмайды. Сондықтан жалпы рекреациялық географиямен қатар аймақтық рекреациялық географияны дамыту қажет. Аймақтық рекреациялық география рекреациялықгеографияның бір бөлігі болып, бір жагынан оның теориясы мен әдістеріне сүйенеді, ал екінші жағынан рекреациялықаудандардың қалыптасуының заңдылығын анықтау үшін салалық географиялық ғылымдардың акпараттарын пайдаланады. Аймақтық рекреациялық география әрбір рекреациялық аудан дардың заңдылыгын және табиғат пен экономика жағдайына сәйкес олардың кдлыптасуын анықтайды. Аймақтық рекреациялықгеографияның негізгі міндеттері - аудандастыру, аумақтың рекреациялық мақсатын анықтау, халық шаруашылық саласының дамуын үйлестіру, қоршаған ортаны қорғау және рекреациялық ресурстарды тиімді пайдалану Рекреациялық география бірнеше маңызды мәселелерді шешуге бағытталған. Ең алдымен рекреациялық географияның басты міндеті - аумақтың рекреациялық функциялары мен туризм аясындағы географиялық тұрғыдан еңбек бөлісінің өзгерістері тенденцияларын анықтау мақсатында, халық шаруашылық салаларының дамуын үйлестіру үшін, рекреациялық ресурстарды тиімді пайдалану мен коршаған ортаны қорғау мақсатында аудандастыру болып табылады. Осыған орай аймақтық рекреациялық география аудандық жоспарлаумен тығыз байланысты. «Аудан аумағының оңтайлы ұйымдастырылуының географиялық, экономикалық, сәулеттік-қала құрылыстық және инженерлікфакторлардың жүйелі анализі негізіндегі теориясы мен тәжірибесі»(Е.Н. Перцик, 1976) ретіндегі аудандық жоспарлау рекреациялықауданның жалпы құрылымының қалақұрылыстық интерпретациясь:болып қарастырылуы мүмкін. Олай болса аудандық жоспарлау әртүрлдеңгейдегі ТРЖ-ны нақты бір жерге «байланыстырылуына» ерекше назар аударса, аймақтық рекреациялық география рекреациялышаруашылығының аумақтық құрылымы түжырымдамасын жасауғa ТРЖ-нің басқа да теңдес функционалды жүйелерімен өзара байланьстарынакөңіл бөледі. Аудандық жоспарлау жұмыстары басталмай мынадай сұрақтард алдыңала шешу керек: 1) туристік сұраныстың аймақтық ерекшеліктерін халықть әлеуметтік-демографиялық сипаттамаларына байланысты зер теу және туристік кәсіпорындар құрылымы мен рекреациялі инфрақұрылым бойынша аймақтық нормативтерді тағайындау; 2) рекреациялық ресурстар түрлері мен олардың аумақта: жиынтықтарын кешенді түрде зерттеу, оларды игерудің негі бағыттары мен тенденцияларын анықтау; 3) құрамына а) рекреациялық сұраныс пен ресурстарына сәйкес ТРЖ-нің өндірістік-технологиялық құрылымы; б) ТРЖ-нің засқа функционалды жүйелерімен байланыстарының жүйесі; з) туристік сұраныстың, ресурстар сипатының және туризм мен цемалыс аясындағы еңбек бөлісінің ерекшеліктеріне байланысты рекреациялық аудандастыру негізінде құрылған иерархиялық басқару жүйесі кіретін күрделі динамикалық жүйе ретіндегі рекреациялық ауданның оңтайлы аумақтық құрылымын анықтау. Рекреациялық география алдыңда бірқатар өте маңызды мәселелерді шешу міндеті тұр. Ең алдымен, бұлрекреациялыққаже-тіліктерді дамыту, қазіргі және болашақтағы ТРЖ тиімділігін арттырумәселелері. Осыған орай, рекреациялық география рекреациялықіс-әрекетінің тиімді аумақтық орналастырылуының Бас сұлбасын әзірлеу жұмысында белсене қатысуы өте маңызды. Осы мақсатта рекреациялық географияның үлесі мынадай болуы керек: жаңа ТРЖ ұйымдастыру үшін жаңа орындарды таңдау мен олардың жалпы мемлекеттік жүйесін құрастыру мақсатында рекреациялыққажеттіліктерінің географиялық өзгешеліктерін анықтау (оның ішінде әртүрлі функционалдық типтерге жататын ТРЖ-да рекреация сұранысын), рекреациялықағымдарды реттеу, табиғи жәнемәдени-тарихи кешендерге, әлеуметтік-экономикалық жағдайға баға беру, рекреациялықаумақтардың сыйымдылығын анықтау және т. б. Рекреациялықгеографияның міндеттері арасында әралуан түр мен деңгейлерге жататын ТРЖ-ны олардың мамандандырылуы мен шоғырлану деңгейін дәлелдеу, олардың ішкі құрылымдық бөліктері арасындағы өзара байланыстары мен тәуелділіктерді анықтау мақсатында зерттеу ерекше орын алады. Рекреациялық география әдістерін жетілдіру мен теориясын одан әрі дамыту жүйелі түрде қолға алынбаса практикалық мәселелерде дұрыс шешім кабылдау мүмкін болмайды. Теориялық міндеттерді да мыту екі бағытта іске асырылуда. Біріншісі, халық шаруашылығының арнайы саласы ретінде рекреациялыққызмет көрсетуді аумақтық ұйымдастыруының заңдылығын анықтау.Екінші бағыт - рекреациялықаудандастыруды терең зерттеу, әсіресе аудан қалыптасуының жағдайы мен факторларын анықтау, рекреациялық, аудандар сипаттамасының бағдарламасын жасау, олардың үқсастығын табу Рекреациялық география әдістерін жетілдіру мақсатында статистикалық талдауды, математикалық және картографиялық модельдеуді одан әрі кеңейте отырып, географиялық және басқа да ғылымдардың әдістеріне сүйеніп,рекреациялықзаңдылықтарды белгіленген нормаға, стандартқа келтіру үшін арнайы әдістерді табу қажет. Сонымен қатар рекреациялық географияның маңыздыі міндеттерінің бірі - халыққа рекреациялық іс-әрекет түрлері туралы, еліміздегі және шетелдік ТРЖ жөнінде толық ақпарат беріптұру. Басқаша айтсақ, потенциалды рекреациялық мигранттардың танымдық сұраныстары қанағаттандырылуы қажет. Ол үшін университеттердің география факультеттерінде арнайы рекреациялықгеография курстарын ұйымдастыруға болады, сонымен қатар, рекреациялық география мәселелері мектеп пен ЖОО оқулықтары мен оқулық құралдарында, ғылыми-көпшілік әдебиетте, анықтамалар мен өлкетанулық баспаларда қарастырылуы қажет. Қайталау сұрақтары 1. Бұрынғы КСРО-дарекреациялықмәсепелермен кім айналысқан? 2.B.C.Преображенскийдіңрекреациялықжүйе (РЖ) мен территориями; рекреациялықжүйе (ТРЖ) ұғымдарына сипаттама беріңіз. 3. ТРЖ әлементтерінің (шағын жүйелерінің) сипаттамаларын беріңіз. Осыжүйеде қандай байланыстар болады? 4. Рекреациялықгеографияның нысаны, зерттеу пәні мен анықтамасын атап беріңіз. 5. Рекреациялықгеографияның зерттеу әдістері: жүйелі тетік пен жүйелік талдау әдістері жөнінде айтып беріңіз. 6. ТРЖ жүйелік талдаудың компоненттік, функционалдық және тарт аспектілері жөнінде айтып беріңіз. 7. Рекреациялықгеографияның географиялықжәне басқа ғылымдар арасындағы байланыстары жөнінде айтып беріңіз. 8. Жалпы жәнеаймақтың рекреациялық география ұғымдарын түсіндіріңіз. 9. Рекреациялық географияныңміндеттері қандай? |