канспект лекцый. Змест

• Название: Змест
• Анкор: канспект лекцый.doc
• Дата: 26.03.2018
• Размер: 0.78 Mb.
• Имя файла: канспект лекцый.doc
• Тип: Документы; #17218
• страница: 14 из 32

Арфаграфічныя нормы

Арфаграфiя (грэч. orthos – правільны і grapho – пішу), або правапiс, – гэта сукупнасць правілаў, якія вызначаюць аднастайнае, абавязковае для ўсіх унармаванае напісанне слоў і іх значымых частак. Па сутнасцi, гэта сацыяльны дагавор, з’ява ўмоўная, але ўведзеная ў ранг закона. Арфаграфiчныя правiлы выконваюць важную грамадскую функцыю: забяспечваюць адзiнства пiсьмовай мовы, узаемаразуменне людзей пэўнага моўнага калектыву. Паколькi правапiсам карыстаюцца мiльёны людзей, вялiкае значэнне набывае стабiльнасць i даступнасць арфаграфiчных правiл, iх строгасць i мiнiмальная варыянтнасць. Грунтуючыся ў значнай ступенi на гiсторыка-культурных трыдыцыях, арфаграфiя можа паступова змяняцца, рэфармавацца, але ўсе змены ў ёй псiхалагiчна няпроста ўспрымаюцца носьбiтамi мовы i адбываюцца найперш у часы iстотных грамадскiх зрухаў.

Неабходнасць арфаграфii як сукупнасцi правiл узорнага напiсання абумоўлена тым, што графiка як сукупнасць пiсьмовых сродкаў дапускае некалькi варыянтаў перадачы вуснай мовы на пiсьме. Месца ў слове, дзе трэба выбраць адно з магчымых напiсанняў, прынята называць арфаграмай. Iнакш кажучы, арфаграма – гэта правiльнае (адпаведнае правiлам) напiсанне, якое выбiраецца з шэрагу магчымых. Арфаграмай можа быць лiтара, спалучэнне лiтар, злiтнасць, паўзлiтнасць цi раздзельнасць напiсання, характар скарачэння або пераносу слова. Напiсаннi, якiя не патрабуюць прымянення арфаграфiчных правiл, называюцца апорнымi напiсаннямi. З iх дапамогай правяраюцца арфаграмы.

Прынцыпы беларускага правапiсу

Прынцып арфаграфii – гэта асноўная iдэя, заканамернасць, на якой будуюцца i аб’ядноўваюцца ў группы канкрэтныя правiлы напiсання. Беларускі правапіс грунтуецца пераважна на двух прынцыпах – фанетычным i марфалагiчным.

Фанетычны прынцып адлюстроўвае на пісьме лiтаратурнае вымаўленне гукаў i iх спалучэнняў у словах. Ён зблiжае пiсьмовую форму мовы з вуснай, дае магчымасць перадаць спецыфiчныя асаблiвасцi фанетычнага ладу беларускай лiтаратурнай мовы – аканне, яканне, дзеканне, цеканне, цвёрдасць шыпячых i [р], падаўжэнне зычных i г.д. На фанетычным прынцыпе грунтуюцца наступныя правiлы:

• 
  правапiс о, э – а (ы): рэкі – рака, год – гады, адрас, Ватэрлоа, інжынер;
  
• 
  правапiс е, ё – я: клён – кляновы, метро, сяржант, дзясяты;
  
• 
  правапiс спалучэнняў галосных у запазычаных словах: фае, гігіена, акiян;
  
• 
  правапіс у і ў у залежнасці ад пазіцыі ў слове: моцны ўдар, ад удару;
  
• 
  правапiс прыставак на -з (-с): бездапаможны, бяскрайні, згарэць, сплавіць;
  
• 
  правапiс д–дз, т–ц: горад – у горадзе, плот – на плоце, дзверы, цвёрды;
  
• 
  правапiс спалучэнняў зн, нц, рц, рн, сн, сл, дт: посны, позна, сонца, сэрца, мiласэрны, радасны, Рэмбрант;
  
• 
  правапіс падоўжаных зычных: калоссе, карэнне, стагоддзе; правапіс адной літары ў словах іншамоўнага паходжання: алея, маса, тона;
  
• 
  правапіс прыстаўных гукаў: імгла, восень, павук, гэты;
  
• 
  напiсанне лiтары ц на месцы спалучэння каранёвых ц, т, ч, к i суфiксальнага с (у суфiксах -ск-, -ств- ): салдат – салдацкi, студэнт – студэнцтва, ткач – ткацкi, рыбак – рыбацкі, чалавек – чалавецтва, выдавец – выдавецтва;
  
• 
  напiсанне лiтары с на месцы спалучэнняў каранёвых ж, ш, г, х i суфiкса -ств-, а таксама караневага с i суфiкса -ск-: Беларусь – беларускі, прыгожы – прыгоства, харошы – хараство, птах – птаства;
  
• 
  захаванне на пісьме асіміляцыі свісцячых да шыпячых у некаторых словах: пяшчота, нішчымны і інш.
  

Заўвага: выключэнні з правіл не адпавядаюць фанетычнаму прынцыпу напісання.

Марфалагiчны прынцып перадае аднастайнае напісанне адных і тых жа значымых частак слоў, нягледзячы на адрозненні ў iх вымаўленні. Ён дазваляе захаваць выразную марфемную структуру слова. На марфалагiчным прынцыпе грунтуюцца наступныя правiлы:

• 
  правапiс звонкiх зычных на канцы слоў i перад глухiмi: грыб, дзядзька, гразь, лодка;
  
• 
  напiсанне прыставак i прыназоўнiкаў на -б, -д, а таксама прыназоўнiкаў на -з: абвясціць, абчасаць, з хаты, без цябе, пад страхою, перад святам;
  
• 
  правапiс глухiх зычных перад звонкiмi: просьба, вакзал, футбол, лічба;
  
• 
  правапiс шыпячых перад свiсцячымi і свiсцячых перад шыпячымi: на рэчцы, мыешся, зжаць, бясшумны;
  
• 
  правапiс мяккiх зычных (мяккасць зычных, якая ўзнiкае пад уплывам наступнага мяккага гука, на пiсьме не перадаецца): змена, святло, дзверы, цвёрды;
  
• 
  правапiс караневых зычных з, ж, ш, г, х перад суфiксам -ск- у прыметнiках, утвораных ад геаграфiчных назваў: французскі, нясвіжскі, балхашскі, казахскi;
  
• 
  правапiс д, т перад ц, ч: матчын, у хатцы, у лодцы, дакладчык;
  
• 
  правапiс каранёвага д перад суфiксамi -ск-, -ств-: грамадства, суседскі;
  
• 
  правапiс е ў прыназоўнiку без i часцiцы не: не бойся, без страху.
  

Апрача фанетычных і марфалагічных напісанняў, ёсць традыцыйныя і дыферэнцыраваныя напісанні. Традыцыйныя (гiстарычныя) напiсаннi перадаюцца па традыцыi i не адпавядаюць сучасным нормам пiсьма (напісанне з вялікай літары кожнага слова ў назвах міжнародных арганізацый, кожнага новага радка верша і г.д.). Дыферэнцыраваныя напiсаннi адрознiваюць сугучныя словы або iх формы, якiя супадаюць у вымаўленнi. Так, напрыклад, размяжоўваюцца канчаткi творнага склону ў аднолькавых прозвiшчах і геаграфiчных назвах: з Iванавым i пад Iванавам; а таксама ўжыванне вялiкай i малой лiтары пры напiсаннi ўласных i агульных назоўнiкаў: Цётка (паэтэса) i цётка, М.Чарот (пісьменнік ) i чарот.