ИММУНОЛОГИЯ РК 1. 1. Иммунология пні мен масаты. Иммунология дамуыны тарихи кезедері. Иммунология сзі лат imunis бос, logos оыту,ілім,ылым. Иммунология
 Скачать 87.08 Kb.
|
|
1.Иммунология пәні мен мақсаты.Иммунология дамуының тарихи кезеңдері. Иммунология сөзі лат. imunis- бос, logos- оқыту,ілім,ғылым. Иммунология - бұл организмге бөтен заттар мен құрылымдардың енуіне нақты реакциялар туралы ғылым. Бастапқыда иммунология организмнің бактериялық инфекцияларға қарсы иммунитеті туралы ғылым ретінде қарастырылды, ал иммунология пайда болғаннан бері басқа ғылымдардың қолданбалы саласы ретінде дамыды Сонымен,иммунология - гомеостазды, организнің құрылымдық және функциялық тұтастығын,сондай-ақ биологиялық (антигендік) даралығы мен түр-тұқым айырмашылықтарын генетикалық бөгде заттардардан сақтау мақсатындағы организмнің қорғаныш тәсілдері мен механизмдерін зерттейтін ғылым. Иммунология өзінің құрылымы мен әр түрлі зерттеулері көрсеткендей,биология мен медицина саласындағы маңызды мәселелерді шешеді.Жалпы,иммунология-жалпы иммунология және жеке иммунология болып 2ге бөлінеді. Иммунитет-адам организіміндегі сыртқы ортадан түскен бөгде заттарға жауабы.Яғни,адамдар үшін бөтен бактериялар, вирустар, протозоа, саңырауқұлақтар, ақуыздар, жасушалар, тіндер, өзгертілген аутоантигендер, мутантты және қатерлі ісік жасушалары. Иммунология ғылым ретінде классикалық және заманауи болып бөлінеді. Классикалық иммунология жұқпалы деп те аталады, оның негізін қалаушы Э.Дженнер мен Л. Пастер.1776 жылы табиғи ғалым Дженнер тәжірибелік иммунологияның негізін қалады. Ол балаға сиырдың материалын егу арқылы шешекке қарсы 1-ші вакцинация-иммундау жүргізді. Жұқпалы емес иммунологияның негізін қалаушылар, олардың арқасында иммунология пайда болды, олар Ж. Борде және М. Чистович болды. Мақсаты:трансплантациялық иммунитет, жаңа гибридті моноклоналды антиденелерді жасау, аутоиммунды және иммун тапшылығы ауруларын емдеу, аллергияны диагностикалау және емдеу. Дамуы: Иммунитет туралы ғылым XIX ғасырға дейін адамдарды мазалаған инфекциялық ауруларды жеңу үшін қатан өмірлік қажеттілігі арқасында пайда болған. 1-даму кезеңі: б.з. д. 5ғ- алғашқы ақпарат ежелгі дәуірде адамзат жұқпалы аурулардан (оба) қорғансыз болды. Эпидемиялар көптеген адамдардың өмірін қиды: алғашқы иммунологиялық белгілер ежелгі Грецияға жатады. Гректердің байқауынша; шешек ауруымен ауырған адамдар қайта жұқтыруға иммунитеті жоқ,яғни қайта аурумен зақымданбайды.Кейін, Қытайлықтар шешек қышымаларын алып, ұнтақтап, иіскеп отырған. Бұл әдісті парсылар мен түріктер қолданған,нәтижесінде вариоляция әдісі енгізілген. Ол Еуропада кеңінен таралды. 18 ғасырда Англияда сауыншылар / ауру сиырлар табиғи шешекпен сирек ауырады. Осы негізде Джейер А 1796 адамға сиыр етін егу арқылы табиғи шешектің алдын-алудың қауіпсіз әдісін жасады. Әрі қарай бұл әдіс жетілдірілді.Халықты толық вакцинациялаудың арқасында шешек жойылды. Алайда, иммунологияның ғылым ретінде пайда болуы 19 ғасырдың 80-ші жылдарының басына жатады және Пастер микроорганизмдерінің ашылуымен байланысты ,Тауық Шешегін зерттей отырып, Пастер микробтар биологиялық қасиеттердің өзгеруі нәтижесінде жануарлардың өліміне әкелетін қабілетін жоғалтады деген қорытындыға келді және 1884 жылы Мечников фагоцитоз теориясын тұжырымдады. Бұл иммунитеттің алғашқы эксперименталды теориясы болды. Ол жасушалық иммунитет ұғымын енгізді. Эрлих иммунитеттің негізі бөтен заттарды басатын заттар деп санайды. 19 ғасырда.СОНЫМЕН ҚАТАР: Леффлер мен Ру микробтардың экзотоксиндерді шығаратындығын көрсетті, олар жануарларға енгізілген кезде микробтың өзі сияқты ауруларды тудырады. Осы кезеңде әртүрлі инфекцияларға қарсы антитоксикалық сарысулар алынды (дифтерияға қарсы, сіреспеге қарсы). 1896 жылы ат-аглютининдер ашылды. 2-даму кезеңі.20 ғасырдың басынан ортасына дейінгі аралықты қамтиды. Бұл кезең Лангштейнеріннің ашуымен басталды,яғни ол адамның артериялық гипертензияның қан тобын анықтайтын А В,0 тобының ашылуы. 1940 жылы Лангштейнер мен Винер қызыл қан түйіршіктерін зерттеп,оны кофактор деп атады. 1902 жылы Ришер мен Портье аллергия құбылысын ашты. 1923 жылы Рамон жоғары уытты бактериалды экзотоксиндерді фармолиннің әсерінен улы емес заттарға айналдыру мүмкіндігін анықтады, 3-даму кезеңі. 1957 жылы Бернет иммунитет теориясын ұсынды. Оның негізінде Н.Ерненің (1955ж.) табиғи сұрыпталу концепциясы жатқан. Оны ол П.Эрлихтің 1898 жылы ашылған бірінші иммунитет теориясы (“жанама тізбек” теориясы) арқылы көрсеткен сұрыптау принципі негізін қолданып, түсіндірген. Бірақ, Н.Ерне көзқарасында антигеннің сұрыптау қасиеті молекулалық деңгейде емес, лимфоидты ұлпалардың ауқымды жасушалық популяциясында, жасушалық деңгейде жұмыс атқаратындығы тұжырымдалды. 1964 жылы Ф.Бернет “клон-сұрыптау иммунитет теориясы” деген атпен танымал гипотезаны жан жақа дамытылған. 1984 ж. Н.Ерне иммунитеттің сұрыптау теориясының жалғасы болып табылатын идиотип-антиидиотип желісі теориясын ұсынғаны үшін Нобель сыйлығымен марапатталды. Портер АТ молекулалық құрылымын ашты. Иммундық жүйе басқа жүйелермен қатар (жүйке, эндокриндік, жүрек-тамыр) ішкі ортаның тұрақтылығын қамтамасыз етеді Жалпы,ағза 3 компонент бөлінеді:жасушалық, гуморальды және гендік. Жасуша компоненті 2 формада болады - ұйымдастырылған (- тимустың құрамына кіретін лимфоидты жасушалар,(сүйек кемігін, көкбауырды, бездерді, лимфа түйіндерін) және ұйымдастырылмаған (қанда айналатын бос лимфоциттер). Д.Портер және американдық ғалым Дж.Эдельман 1959 жылы ұсынып, Нобель сыйлығына ие болған. Олар миеломды тышқандардың иммуноглобулиндерінің құрылысын зерттей отырып, иммуноглобулин G моделін ұсынды. Жасуша компоненті біртекті емес: Т және В жасушалары. Молекулалық компонент-бұл Ig Ig 5 сыныптары белгілі : G,D,М, е,а Генетикалық компонент Ig синтезін анықтайтын көптеген гендерді қамтиды. 4 ақуыз тізбегінің әрқайсысы 2 құрылымдық гендермен кодталатындығы анықталды. 2.Иммунитет теориялары.Ф.Бернеттің клон-сұрыптау теориясы. 1. Пастер таусылған күш теориясын ұсынды; осы теорияға сәйкес, "иммунитет" адам ағзасы (қоректік орта ретінде) микробтардың дамуын қолдамайтын жағдайды білдіреді. 2.Иммунитеттің фагоциттік теориясы И.Мечников 1883 ж. Мечников теориясы 1883 жылы Дарвиннің эволюциялық іліміне негізделген және биологиялық дамудың әртүрлі сатыларында орналасқан жануарлардың ас қорытуын зерттеуге негізделген теория. Ол амеба, ішек эндодермасының жасушалары мен мезенхима жасушаларының (қан моноциттері, ткань макрофагтары) ішіндегі заттардың ұқсастығын анықтады. грек тілінен "фагоциттер" терминін енгізді, кейінірек оларды микрофагтар мен макрофагтарға бөлді. 3.Иммунитеттің гуморалдық (бүйірлі тізбек) теориясы П.Эрлих 1898 ж. Лейкоциттердің бірнеше түрін бояу арқылы антиденелерді ашып, гуморал иммун теориясын жасап, антидене баланың алдына енжар иммун құратынын анықтады. 4. Ж. Борде гуморавльдық клетка, комплемент жүйесінің мағынасын көрсеткен. Ж. Борде иммунды комплекс құрамындағы антиденелер комплементті активтейтінін, ал ол өз кезегінде антигендердің мембранасының ыдырап, фагоцитоз күшейететінін көрсеткен. 5. Иммунологиялық төзімділік теориясы (.Медавар, Бернет) егер антигендер иммундық жүйенің қалыптасу кезеңінде болса, онда имун оларға жауап бермейді Клондық -селекциялық теория Ф.Бернет.КЛОН – белгілі антигенге қарсы бағытталған лимфоциттер тобы. Вернет теориясының орталық аксиомасы: өзінікін өзгеден ажырату - тіршіліктің шарты. Ф. Бернеттің клондық-сүрыптау теориясы төрт негізгі қағидаларға негізделген: 1.Лимфоидтъщ жасушалар популяциясы өте көп. 2.Лимфоидтъщ жасушалар популяциясы гетерогенді. 3.Азмөлшердегіантигенлимфоциттер клонының кәбеюін, плазмоциттерге дифференциялануын жзне сол антигенге қарсы антидене өндірілуін ынталандырады. 4.Көп мөлшердегі антиген иммундық жауапты шақыр-майды жэне лимфоциттердің сэйкес клондарының жойылуына әкеледі Ф.Бернеттің клондық—сұрыптау теориясы 1964 жылы Ф.Бернет «клон-сұрыптау иммунитет теориясы» деген атымен танымал гипотезаны жан жақа дамытылған. Клон-белгілі антигенге қарсы бағытталған лимфоциттер тобы. Клондық-сұрыптау теориясы бойынша ағзада антигенмен жанасқанға дейін әртүрлі арнайылықтағы лимфоциттердің үлкен жиынтығы болады.Белгілі бір антигендік ерекшелігі бар лимфоциттер клондар түзеді.Антиген тек талдау факторы ретінде болады және антигеннің жалғыз ғана қызметі – лимфоциттер клондарының бөлінуін және қызметін күшейту.Сәйкес антигенді таныған арнайы лимфоциттер клондары көбейеді және дифференцияланады (пісіп-жетіледі), бұл сәйкес арнайы иммуноглобулиндердің өндірілуін туғызады. 3.Иммунитет анықтамасы.Иммунологиялық реактивтілік түсінігі.Иммунды жауап.Иммунды реакциялардың негізгі түрлері. Иммунитет (лат. immunitas - бір нәрседен құтылу, босау) - гомеостазды, организмніне құрылымдық және функциялық тұтастығын, сонымен қатар биологиялык (антигендік) даралыкты және түр тукымдық айырмашылықтарын экзогенді немесе эндогенді генетикалык борде (антигендерден) заттардан сақтау максатында организмнің қорғаныс Иммунитет табиги (бейспецификалы, туа біткен) және жүре пайда болған (адаптивті, спецификалы) болып бөлінеді. Иммунологиялық реактивтілік - бұл антигеннің әрекетіне өзіне тән жасушалық және гуморальды реакциялармен жауап беру қабілеті. Қазіргі заманғы түсініктерге сәйкес, жұқпалы аурулардың қоздырғыштары немесе кез келген сипаттағы антигендер жануарлар организмінде реакцияның екі түрін тудырады: спецификалық емес - жалпы иммунореактивтілікпен байланысты (спецификалық емес -табиғи) спецификалық - олар организмнің сапалық өзіндік ерекшеліктерімен байланысты. берілген микроорганизмдер және организмнің спецификалық иммунореактивтілігімен анықталады (спецификалық қарсылық немесе иммунитет). Иммундық жауап – антигендi тануға, байланыстыруға, әлсiздендiруге, ыдыратып және ағзадан шығаруға бағытталған иммундық жүйенiң арнайы кешендiк серпiлiсi. Арнайы иммундық серпiлiстер гендiк бөтен ақпараттарды тасымалдаушыларға қарсы бағытталады. Мысалы: вирус, бактерия, басқа да жұқпалы агенттер, iсiк жасушалары мен гендерi ұқсас емес ағза, бөгде нәруыздар, полиқанттар және т.б. антигендер жатады Иммундық жауапта әдетте барлық иммундық жасушалар (Т-лимфоциттер, В-лимфоциттер және антигенді таныстырушы жасушалар) қатысады және де әрбiр жасуша өз қызметiн атқарады. Антигендi тану және жасушалық немесе гуморалдық жүйенiң, жиi екеуiде бiрдей, iске қосылуы, аталған үш жасушалардың бiр-бiрiмен әрекеттесуi арқылы жүзеге асады. Бұл үрдiстi иммунды хабарлы жасушалардың кооперациясы деп атайды. В-лимфоциттердiң негiзгi қызметi – ағзаға түскен антигендерге қарсы антиденелердi түзу Т-лимфоциттер жасушалық иммунитет серпiлiсiн жүзеге асырады, олар сонымен қатар, антигендердi тануға және жасушалық, гуморалдық иммундық жауаптардың басталуына және реттеуiне қатысады. Тлимфоциттер иммунологиялық төзiмдiлiктiң қалыптасуына және оның сақталып тұруына ықпал етедi, Т-лимфоциттерден иммунологиялық зерде жасушалары қалыптасады. Егер де ағза антигенмен екiншi рет кездесетiн болса, онда зерде жасушалардың иммундық жауаптың жылдам қалыптасуына қабiлетi болады. Антигендермен әрекеттесу бойынша иммундық жауап екiге бөлiнедi: 1. бiрiншiлiк иммундық жауап 2. екiншiлiк иммундық жауап Бiрiншiлiк иммундық жауап 4-7 күндерi дамиды. Бiрiншiлiк гуморалдық иммундық жауаптың негiзгi В-лимфоциттердiң белсендiрiлуi және олардың антидене түзетiн плазмоциттерге айналуы болып табылады. Антиденелердiң басым көпшiлiгiн IgM құрайды; жасушалық иммундық жауап – пiсiп-жетiлген эффекторлы Т-лимфоциттердiң пайда болуымен белгiленедi. Антигенмен бiрiншi рет жанасқаннан кейiн зерде Т- және Вжасушалары түзiледi. Екiншiлiк иммундық жауап көптеген көрсеткiштерi бойынша бiрiншiлiк жауаптан ерекшеленедi. Екiншiлiк иммундық жауап кезiндегi жасырын кезең өте қысқа, жылдам дамиды және антиген аз мөлшерде болуын талап етедi, оның айқындалған пiсiп-жетiлу белгiлерi бар, оның гуморалдық және жасушалық факторлар арнайылығы антигенге қатысты жоғары болады. Екiншiлiк иммундық жауап бiрiншiлiк иммундық жауапқа қарағанда, ағзаның тиiмдi қорғанысын қамтамасыз етедi. Антигенге қарсы бiрiншiлiк және екiншiлiк серпiлiстерде IgM белсендiлiгi мен күштiлiгi бiрдей. IgG-дiң деңгейi бiріншiлiк жауапқа қарағанда, екiншiлiк жауап кезiнде өте жоғары. Екiншiлiк иммундық жауап жоғары деңгейде болу себебi, ағзада зерде жасушалардың болуына байланысты. Егер иммундық жауаптың қарқындылығы енген антигендердiң мөлшерiне тепе-тең келсе - мұндай иммундық жауапты нормэргиялық деп айтады, яғни антидене және антигенарнайы Т-лимфоциттердiң мөлшерi енген антиген мөлшерiмен теңбе-тең болады. Егер де иммундық жауаптың қарқындылығы шектелген мөлшерден асса, мұндай иммундық жауап гиперэргиялық болып табылады (мысалы жоғары сезiмталдық). Нақты иммундық жауап организмде инфекцияның дамуымен қатар немесе вакцинациядан кейін дамиды және инфекцияға қарсы қорғаудың бірқатар спецификалық эффекторлық механизмдерінің пайда болуына әкеледі: Гуморальды иммундық жауап (В-лимфоцит); Жасушалық иммундық жауап (Т-лимфоцит); Иммунологиялық есте сақтау (Т- және В-лимфоциттер); Иммунологиялық төзімділік. Бұл механизмдерге иммундық жүйенің эффекторлы молекулалары (антиденелер) мен эффекторлы жасушалары (Т-лимфоциттер мен макрофагтар) жатады. Гуморальды иммундық реакциялар Гуморальды иммундық реакцияларға үш жасуша түрі қатысады: макрофагтар (Аг–жасушалар), т–көмекшілер және В–лимфоциттер. Сонымен қатар, гуморальды қорғаныс жасушаішілік паразиттік бактерияларға, риккетсияға, хламидиозға, микоплазмаларға, саңырауқұлақтарға, протозоа мен вирустарға қарсы тиімсіз. Бұл қоздырғыштарға қарсы иммундық қабынуды қамтитын белгілі бір иммунитеттің жасушалық механизмдері тиімдірек – кешіктірілген типтегі жоғары сезімталдық реакциясы (GZT) және т–киллер, NK жасушаларының, макрофагтардың цитотоксикалық белсенділігі. Жасушалық иммундық реакциялар Ошақта иммундық қабынудың Т–эффекторы. "Мақсатты" жасушалардың өлімі олардағы паразиттік қоздырғыштармен бірге микробтық антигендерге қарсы ерекше сезімтал Т–киллердің тануына байланысты болуы мүмкін. Иммунологиялық жад Иммунологиялық жад-ағзаның антигенді иммундық реакциямен қайта енгізуге жауап беру қабілеті, ол үлкен күш пен жылдам дамумен сипатталады. Иммунологиялық жад жасушалары ұзақ өмір сүретін Т– және В–лимфоциттер болып табылады, олар көптеген жылдар бойы антигенді қайта енгізуге жауап беру қабілетін сақтайды, өйткені осы антигенге рецепторлар шығарылады. Иммунологиялық жад антигенді қайта енгізуге жедел нақты жауап ретінде көрінеді. Иммунологиялық төзімділік Иммунологиялық төзімділік-иммундық реакцияға және иммунологиялық жадқа қарама-қарсы құбылыс, организмде иммунитетті қалыптастырудың орнына антигенді енгізу үшін ареактивтілік, инерттілік және антигенге жауап болмауы дамиды. Яғни,кейбiр жағдайларда, макроағза әртүрлi себептерге байланысты енген антигендерге иммундық жауап қайтармайды. Иммундық жүйенiң мұндай арнайы ареактивтiлiк жағдайы иммунологиялық төзiмдiлiк деп аталады (төзiмдiлiк – жауап қайтармау, шыдамдылық). Ағзаның өз тіндеріне қарсы иммундық жауап қалыпты жағдайда дамымайды, яғни иммундық жүйе ағзаның Аг тіндерінің басым көпшілігіне (аутоантигендер) төзімді. Шетелдік Аг – ға жасанды төзімділік белгілі бір схема бойынша иммунизациядан туындауы мүмкін (мысалы, "төмен дозаның" толеранттылығы – АГ-ны көбейтетін мөлшерде бөлшек енгізу немесе "жоғары дозаның" толеранттылығы-Аг-ны жоғары дозада бір рет енгізу). 4.Иммунды жүйенің құрылысы (мүшелік,жасушалық,молекулярлық деңгейлері).Қызымет етуінің негізгі қағидалары. Иммундық жүйе - морфофункционалдық жүйенiң бүтiндiгi болып табылатын, ағзаның iшкi ортаcындағы антигендiк тұрақтылықты қадағалайтын, миграция және рециркуляция жолдарымен байланысатын арнайы лимфоидтық мүшелер мен тiндердiң өзара жиынтығы. Мүшелік деңгейі: орталық лимфоидты органдар – лимфоциттердің даму орны. Мұнда бұл жасушалар бағаналы лимфоидты жасушалардан бөлініп, көбейіп, функционалды жетілген жасушаларға айналады Сүйек кемiгi – иммундық жүйенiң қан айналымы мен орталық мүшелердiң қызметтерiн бiрiктiретiн мүше, ол көп қабiлеттi бағаналы жасушалардың, яғни барлық қан жасушаларының көзi болып табылады. Көп қабiлеттi бағаналы жасушалардан (КҚБЖ) пайда болатын жасушалар: эритроидтық, одан эритроциттер түзiледi; миелоидтық, одан нейтрофилдер, моноциттер, базофилдер, эозинофилдер түзiледi; мегакариоцитарлық – тромбоциттер түзiледi; лимфоидтық – екi жасушалық сызық: Т-лимфоциттiң және В-лимфоциттiң iзашарлары пайда болады. Тимус (айырша без) деп, тимиан өсiмдiгiнiң жапырағына және айыршасына ұқсас болғандықтан аталған. Тимус филогенетикалы ежелгi лимфоидтық мүше, онда лимфоидтық жүйенiң түзiлуi мен қызметiнiң реттелуi және де жасушалық иммунитеттiң дамуы жүредi. Тимус алдыңғы көкiрекаралықтың жоғары бөлiмiнде, төстiң артында, жүрек үстiнде орналасқан. Ол екi бөлiктен тұрады, әр бөлiгi капсуламен шектелген, одан тiннiң iшiне қарай, бөлiктi бөлшектерге бөлетiн перделер орналасқан. Әр бөлшектiң шетiнде субкапсулалық және қыртыстық қабаттар, ал ортасында – милық қабат ажыратылады. 2.Жасушалық деңгей тобының антигендерін тану қабілеті бойынша жасушалық деңгей. 1 — топ-лимфоциттер (әр түрлі жетілу деңгейіндегі Т және В лимфоциттері, плазмалық жасушалар және нөлдік лимфоциттер. 2-топ-антигенді жасушалар (макрофагтар, дендриттік жасушалар, в лимфоциттері). Оларсыз шетелдік антигендерге иммундық жауап беру мүмкін емес. |