ИММУНОЛОГИЯ РК 1. 1. Иммунология пні мен масаты. Иммунология дамуыны тарихи кезедері. Иммунология сзі лат imunis бос, logos оыту,ілім,ылым. Иммунология
 Скачать 87.08 Kb.
|
|
18. Комплемент жүйесінің альтернативті жолмен активтенуі Комплементтің альтернативті жолмен активтенуі антиденелердің қатысуынсыз жүреді, яғни арнайы емес жол. Ол ағзаның арнайы емес иммунитетінің ең маңызды компонентінің бірі. Комплемент жүйесінің альтернативті жолмен активтеуінің классикалық жолдан айырмашылығы – активтену C3 компонентінен басталады, осыған байланысты С1, С4 және С2 компонентері үрдіске қатыспайды. Бірақ альтернативті жолмен активтену міндетті түрде пропердин жүйесінің нәруыздарының қатысуымен жүреді. C3 компоненті активтену үшін құрылысы бойынша Т-тәуелсіз антигендерге жақын антигендер қатысуы керек. Көбіне альтернативті жолмен активтенуді табиғаты бойынша бактериалды заттар, ең біріншіден, бактериалды полисахаридтер мен липополисахаридтер, сондай-ақ бактериалды эндотоксиндер мен құрылымы бойынша полианионды басқа да жоғары молекулалы заттар шақырады. Өте аз жағдайда альтернативті жолмен активтену иммуноглобулиндердің полимерлі агрегаттарының (IgA и IgG) және агрегацияланған иммундық кешендердің қатысуымен жүруі мүмкін. Сонымен қатар, альтернативті жолмен активтену кейбір патологиялық үрдістер кезінде, әртүрлі ферменттердің әсерінен С3 компонентінің активтенуі және ыдырауы мүмкін. Әсіресе, зақымдалған тіндердің протеазалары мен бактериалды протеазалар С3 компонентінің активтенуін шақыруы ықтимал. Сонымен, альтернативті жолмен активтену кезінде С3 компонентінің антигенмен тікелей байланысты басты орын алады. СЗ компонентінің активтенуі магний мен кальций иондарының және пропердин жүйесінің , D және Р факторларының қатысуымен жүзеге асады. Пропердин жүйесі – нәруыздар тобы, оларды әріптермен белгілейді: D мен в - факторлар, ал P – пропердин нәруызы. D факторы қан сарысуында белсенді фермент түрінде кездеседі, ал В факторы (ол құрылысы және қызметі бойынша C2 нәруызына ұқсас) субстрат болып табылады. D факторы табиғи В факторына протеолиздік әсер ете алмайды, оның әсері в факторы СЗb фрагментімен байланысқан жағдайда ғана жүзеге асады. Комплемент жүйесінің барлық нәруыздары ішінде қан сарысуында қонцентрация жоғарысы - СЗ компоненті. Оның қалыпты жағдайдағы концентрациясы 1,2 мг/мл құрайды. Қан сарысуында аз мөлшерде C3 компонентінің спонтанды ыдырауы нәтижесінде түзілген С3а мен С3b фрагменттері үнемі болады. C3b бактерия қабырғаларының полисахаридтері және липополисахаридтерімен ковалентті түрде байланысады. Микроб жасушасымен байланысқан С3b фрагменті В факторын қосып алады, Нәтижесінде соңғысы D факторының әсерінен ыдырайды. Осының салдарынан C3DB кешені түзіледі, оны C3-проактиватор деп атайды және ол біріншіден, сақиналы кері байланыс механизмі арқылы жаңа C3 молекуласынын активтейді, ал екіншіден, пропердинмен түрақтанғаннан кейін C3bВР кешенін түзеді. Ол кешен С5-конвертаза болып табылады, Яғни ол C5 компонентінің активтенуі және ыдырауын шақырады, одан кейін серпіліске комплемент жүйесінің терминалды компоненттері қосылады (классикалық жолға үқсас). Айтылған серпілістер, негізінен, C3bИНА бақылауында болады. Аталған тежегіштің жетіспеушілігі кезінде серпілістің бақылаусыз ұлғаюы басталады, себебі C3 компонетінің жаңа молекулалары C3b фрагментіне дейін ыдырайды және ол пропердин жүйесімен байланысады. Түзілген C3bВР кешендері C5 компонентінің ыдырауын ынталандырады. Ал оның салдарынан, жасуша мембранасын зақымдайтын С5-9 кешендерінің қалыптасуына ықпал ететін C5b фрагменттері, сонымен қатар анафилактикалық және хемотаксистік әсерлері бар С5а фрагменттер түзіледі. Сонымен, комплемент жүйесінің альтернативті жолмен активтенуі классикалық жолға ұқсас. Бірақ альтернативті жолдың қуаттылығы, әрі өнімділігі классикалық жолға қарағанда біршама төмен. Комплемент жүйесінің альтернативті жолмен активтенуі ағзаға енген микроорганизмдерден жедел қорғануды жүзеге асырады (антидене түзілу үрдісінен де бұрын). Сондықтан комплементтің альтернативті жолмен активтенуі - микробтардан арнайы емес қорғанудың ерекше маңызды механизмі. С3 компонентінің жетіспеушілігі және комплемент жүйесінің альтернативті жолмен активтенуіндегі басқа да бұзылыстар кейбір бактериалды жұқпаларға (пневмококкты, гонококкты) сезімталдықтың жоғарылуына және аталған аурулардың ауыр ағымда өтуіне себепші болады. Протеолитикалық ферменттердің әсерінен, мысалы, тіндік протеазалардың әсерінен С3 компонентінің спонтанды ыдырауы байқалуы мүмкін. Нәтижесінде альтернативті жолмен активтену басталады және зақымдалған тіндерде деструкция ошақтары пайда бола бастайды. Мұндай жағдай көбіне, жарақаттар мен созылмалы қабыну үрдістері кезінде дамиды. 19. Мононуклеарлы фагоциттер жүйесі Мононуклеарлы фагоциттер жүйесіне шығу тегі, морфологиясы және қызметтері бойынша біріктірілген шеткері қан моноциттері және әртүрлі локализициядағы макрофагтар кіреді. Бүгінгі күні макрофагтардың көптеген иммунологиялық серпілістерге міндетті түрде қатысатыны анықталған. Осы жасушалардың иммундық жауапты қалыптастыру, реттеу және жүзеге асырудағы рөліне толығырақ тоқталсақ. Ересек адам организмінде сүйек кемігінде моноцитопоэз үнемі жүреді. Аз жетілген мононуклеарлы фагоциттерге сүйек кемігінің монобласттары жатады. Олар гранулоцитарлық-моноцитарлық ізашар жасушаларынан шығады. Ал олар өз кезегінде көп қабілетті гемопоэтикалық бағана жасушаларынан өрбиді. Сүйек кемігіндегі моноциттердің өндірілуі бір топ өсу факторларының бақылауында болады. Интерлейкин-3 (ИЛ-3) пен колонистимулдаушы фактор (ГМКСФ, М-КСФ) моноциттердің ізашарларының митоздық белсенділігін ынталандырады, ал простагландин Е (PGE) мен интерферондар (IFN-a, IFN-B) осы жасушалардың болінуін тежейді. ИЛ-3 өзінің екінші аты «Мульти КСФ» деген атына сәйкес келеді, себебі ол қан жасаудың барлық бұтақтарын ынталандырады, ГМ-КСФ гранулоциттер мен макрофагтардың өндірілуін және макрофагтардың қызметін ынталандырады. МКСФ мононуклеарлы фагоциттердің арнайы факторы болып есептеледі. Оны сүйек кемігінің стромалды жасушалары, моноциттер, ІНДІК фибробласттар, эндометрияның эпителиалды жасушалары және басқа да жасушалар өндіреді. М-КСФ моноциттердің ізашарларының пролиферациясын ынталандырумен қатар олардың микробицидттік және тумороцидтік белсенділігін ынталандырады. Сүйек кемігінде түзілген моноциттер бір тәуліктен аз мерзімде шеткері қанға шығады. Олардың біраз бөлігі сүйек кемігінде қалып резидентті макрофагтарға айналады. Қабыну кезінде фагоциттеуші жасушалардың қажеттілігі жоғарылауына байланысты, олармен қамтамасыз ету үшін Моноциттердің өнімі күрт жоғарылайды. Осыған байланысты промоноциттердің жасушалық цикл уақыты қысқарады, олар көбейе бастайды, ал қанда сәйкесінше моноцитeрдің саны жоғарылайды. Қабыну ошағындағы макрофагтармен өндірілетін және бөлінетін қабыну алды цитокиндері моноцитопоэзды күшейтетін фактор ретінде болады. Сонымен, моноцитопоэдың реттелуі позитивті кері байланыс аркылы жүзеге асады. Қанда моноциттер қабырғалық және айналымдық деп бөлінеді. Олардың ара-қатынасы ауысып отыруы мүмкін. Айналымдағы моноциттер қан ағымында болғандықтан, қанды зерттеу мақсатында алған жағдайларда, олар зерттеу үлгілеріне түседі, ал қабырғалық моноциттер тамырлардың эндотелиіне берік жабысқан және олар тамырлардан тіндерге қарай трансэндотелиалды миграцияға дайын түрады. Моноциттердің қаннан тіндерге қарай жылжуы, моноциттер мен эндотелиалды жасушаларда арнайы адгезия молекулаларының болуымен түсіндіріледі. Қан тамырынан шыққан моноцит кері қарай айналымға қайтып келу қабілеті жоқ, сондай-ақ тіндерге қарай миграция үрдісі үнемі жүреді және ол қабыну кезінде күшейеді, әрі бағытталған сипат алады. Сәйкес тіндік ортаға түскен моноциттер мүшелік және тіндік макрофагтарға дифференцацияланады. Мәселен, альвеолярлы, плевралды, бауырдац купфер жасушалары, дәнекер тінінің гистиоциттері, остеокластттар, микроглия, лимфа тінінің макрофагтары, қабыну және некроз ошақтарының макрофагтары. Tiндiк макрофагтар ұзақ өмір сүретін жасушаларға жатады. Олардың өмір сүру уақыты айлар мен жылдарға созылады. Егер жұқпа немесе қабыну ошақтарында мобилизациясы болмаса, олар көкбауырға немесе лимфа түйіндеріне барып жойылады. Альвеолярлы макрофагтар өкпенден мүрын жолдары арқылы шығады. Макрофагтардың көпшілігі дәнекер тінінде, шырышты қабаттармен ассоциацияланған лимфа түйініндері мен лимфоидты тіндерде, сонымен қатар мұрын жолдарының шырыштарында да (өкпенің интерстициалды макрофагтары) кездеседі. Альвеолярлық макрофагтар - өкпенің иммундық гомеостазын ұстап тұратын ең маңызды жасушалардың бірі болып есептеледі. Ерекше субпопуляцияны қасиеттері бойынша перитонеалды макрофагтарға жақын плевралды макрофагтар құрайды. Бауырдағы мононуклерлы фагоциттердің өкілі – жүлдызшалы Купфер жасушаларының құрамында эндогенді пероксидаза және фагоцитоз бен пиноцитоз қызметтерін жүзеге асыра алатын біріншілік лизосомды ферменттер бар. Орталық жүйке жүйесінде мононуклеарлы фагоциттердің негізгі қызметтерін (антигендерді таныстыру, фагоцитоз, цитокиндерді өндіру, цитотоксикалық әсер және т.б.) микроглия жасушалары мен астроциттер атқарады. Шеткері қан моноциттері тек тіндік макрофагтарға ғана емс, сондай-ақ белгілі факторлардың қатысуымен дендритті жасушаларға Дж) да дифференцациялана алады. Тәжірибелерде мүндай факторлар қызметін ГМ-КСФ пен ИЛ-4 атқаратыны дәлелденген. Макрофагтардың жетілуі, дифференцировкасы және белсенуі өсу факторларына (ИЛ-3, ГМ-КСФ, М-КСФ) және цитокиндерге (IFN-Y) тәуелді. IFN-ү ең маңызды қызметінің бірі - макрофагтардың эффекторлық қызметін белсендіру. Яғни, макрофагтардың жасушаішілік микробицидтік және цитотоксикалық әсерлерін күшейтеді, олармен цитокиндердің, супероксидтік және нитроксидтік радикалдардың, простагландиндердің өнімін жоғарылатады. IFN-у әсерінен I және II кластағы МНС антигендерінің экспрессиясы жоғарылайды, осыған байланысты антигендердің таныстырылу эффективтілігі және олардың Тлимфоциттермен танылуы жоғарылайды. Макрофагтардың негізгі қызметтері • Фагоцитоз және пиноцитоз • Репарация үрдістеріне қатысу • Макрофагтардың секреторлық қызметі • Иммундық жауапты реттеу • Арнайы иммундық жауаптағы макрофагтардың эффекторлық қызметі Қан моноциттерінің ең негізгі қызметтерінің бірі - организмнің арнайы емес жасушалық механизмінің негізін қалайтын фагоцитоз бен пиноцитоз үрдістеріне қатысу. Организмдi бөгде агенттерден, әсіресе парентералды жолмен түсетін микроорганизмдерден қорғану қызметін И.И. Мечников бірінші болып зерттеді. Ол иммунитеттің фагоцитарлық теориясын ұсынды. Макрофагтардың фагоцитарлық және бактерицидтік белсенділігі жергілікті қабыну ошақтарының және ағзаның қоздырғыштардан тазаруын қамтамасыз етеді. Макрофагтар қорғаныс қызметін атқара отырып патогенді микроорганизмдер диссиминациясының алдын алады, эндотоксиндерді жұтады және ыдыратады. Кейіннен макрофагтар организмнің зақымдалған, ыдыраған және өлген жасушалары мен тіндерін анықтап және оларды фагоцитозға үшырататыны белгілі болды. Мысалы, макрофагтардың қабыну мен әртүрлі себептегі некроз ошақтарындағы тіндердің аутолизі мен резорбциясына, сонымен қатар ағзаның өлген және қартайған меншікті жасушаларын, соның ішінде, эритроциттер мен лимфоциттердің утилизациясына қатысатыны көрсетілген. Макрофагтар темірдің алмасуына (жұтылған эритроциттердің гемоглобинінен билирубин мен ферритинді түзу), липидтердің, стероидтардың, мочевинаның, инсулиннің алмасуына және тіндердегі су-түз балансын сақтап тұруға қатысады. Макрофагтардың фагоцитозы арқасында организмнен иммундық кешендер мен апоптозға ұшыраған жасушалар шығады. Антигендердің фагоцитозы олардың жасушаішілік өңделуінің алғашқы кезеңі болып табылады. Хемотаксис. Моноциттердің эндотелиалды жасушаларға адгезиясынан кейін және диапедез жолы мен трансэндотелиалды миграция арқылы эндотелиалды тосқауылдан өткеннен кейін, олар зақымдалған тін мен жұқпа ошағына қарай жылжи бастайды. Бұл жағдайға хемоаттрактанттың концентрация градиенті әсер етеді. Хемоаттрактант қызметін микроорганизмдердің компоненттері мен өнімдері, деструкцияға ұшыраған тіндердің өнімдері, комплементтің С3а мен С5а фрагменттері, С5b67 кешені немесе хемокиндер молекулалары атқара алады. Мұндай градиент болмаған жағдайда жасушалардың қозғалысы ретсіз сипатта болады және оны «спонтанды миграция» деп атайды. Хемоаттрактант молекуласы мен моноцит/макрофаг мембранасындағы сәйкес рецепторлар байланысуы нәтижесінде хемотаксис басталады, содан кейін активтену белгісі трансдукцияға ұшырау салдарынан жасушаның цитоқаңқасына кіретін актин нәруызын өзгереді. Жасушаның пішіні күрт өзгереді және оның жалған аяқтары созылыңқы биполярлы түрге жақындау болады. Олардың құрамында жасушаның қозғалысын қамтамасыз ететін актиннің микрофиламенттері және басқа да нәруыздар кездеседі. Жасушасыртылық материалды жұтудың принципиалды түрде үш жолы бар: фагоцитоз, пиноцитоз және эндоцитоз (рецептор көмегімен жүту). фагоцитоз – бөгде антигендердің бөлшектерін немесе жасушаларды жалған аяқтардың көмегімен жұту; пиноцитоз — цитоқаңқаға тәуелді эндоцитоздың сүйық фазалық түрі; рецепторлық эндоцитоз - манноза рецепторы (MMR) көмегімен антигендерді жүту. Микроорганизмдерді жұтудың негізгі жолы — фагоцитоз. Фагоцитоз кезінде макрофаг жалған аяқтарын шығару арқылы фагоцитоз объектісін қоршайды. Жасуша мембранасының мұндай белсенді қозғалыстары цитоқаңқаның қайта құрылуына байланысты және бүл үрдіс энергияны қажет етеді. Жасуша мембранасы фагоцитоз объектісін толығымен қоршайды, сосын оның бүтіндігі қалпына келеді. Ал жүтылған объекті айналасында вакуоль – фагосома түзіледі. Фагоцитоз үрдісі жасуша метаболизмінің айқын өзгерістерімен өтеді: оттегін түтыну және сүт қышқылының өнімі жоғарылайды, глюкозаның метаболизмі күшейеді, әсіресе гексозомонофосфатты шунт белсенеді, мембрана липидтерінің өнімі күшейеді және фагосомаларда цАМФ концентрациясы жоғарылайды. Киллинг және қорыту. Жұтылған фагоцитоз объектісінің келесі тағдыры лизосома мен фагосоманың қосылу механизміне тәуелді. Ол литикалық ферменттердің фагосомаға арнайы бөлінуімен қамтамасыз етіледі, бірақ жасушаның цитоқаңқасы зақымдалмайды. Көптеген микроорганизмдер жұтылғаннан кейін 30-60 минуттан кейін макрофагтардың микробицидтік механизмі әсерінен жойылады. Ол механизмді оттегіне тәуелді және оттегіне тәуелсіз деп екіге бөледі. Оттегіне тәуелді бактерицидттік механизм микробтарға қарсы қуатты агент болып келетін сутегі асқын тотығы және оның ыдырау өнімдерінің бөлінуі жолы арқылы жүзеге асады. Фагоцитоз кезінде шеткері қандағы моноциттерде «метаболикалық жарылыс» байқалады, ол оттегін түтынудың жоғарылауымен және сутегі асқын тотығы мен супероксиданионның бөлінуінің күшеюімен сипатталады. Сутегі асқын тотығы мен олардың ыдырауының аралық өнімдерінің (супероксиданиондар, синглетті оттегі және гидроксилді аниондар) бактерицидтік әсері аминқышқылдар мен пептидтердің декарбоксилді тотығуы арқылы жүреді. Оттегіне тәуелсіз бактерицидтік негізінен лизосомалардың қүрамы арқылы жүзеге асады. Олар фагоцитарлы вакуольге өткен кезде антигенге эсер ете бастайтын ортүрлі субстанциялар. Біріншіден, ол әртүрлі ферменттер. Олар қышқыл ортада максималды әсер ету қабілетіне жетеді. Бүл ортаның кейбір қоздырғыштар үшін өзі де бактерицидті екендігін және де каталазды мен пероксидазды жүйелердің белсенуі үшін қолайлы екендігін ұмытпаған жөн. Екінші жағынан, лизосомалардың құрамында катионды нәруыз, лизоцим және лактоферрин сияқты табиғаты бойынша фермент емес заттар кездеседі. Фагоцитоз кезінде лизосомды ферменттер макрофагтардың мембранасынан сыртқы ортаға біраз бөлінеді. Ол мембрананың зақымдануы және жасушаішілік қоспаның ағуы салдарынан байқалады, бірақ лизосомды ферменттер макрофагтың жасушалық мембранасының зақымдануынсыз да таңдамалы түрде бөлінуі мүмкін. Мысалы, қышқыл фосфатаза мен катепсин жасуша сыртына жеңіл шыға алады және сол арқылы микроорганизмдерді жасуша сыртында жою механизмі жүзеге асады. 20. Антигенді таныстырушы жасушалар Иммундық жүйенің маңызды жасушалары-антигенді таныстырушы жасушалар (АТЖ) болып табылады. АТЖ қызметі Т-лимфоциттерге ATжбетінде орналасқан мне гендерінің өнімдерімен байланысқан антигендерді өңдеуден және таныстырудан тұрады. Адам ағзасында осы жасушаларға, бірінші кезекте, макрофагтар, дендриттік жасушалар және В-лимфоциттер, сондай-ақ Лангерганс жасушалары және терінің кератиноциттері, қан тамырларының эндотелий жасушалары жатады. Макрофагтар, дендриттік жасушалар және Влимфоциттерді сонымен қатар, мамандандырылған АТЖ деп те атайды, себебі, белсенді және антигентаныстыруында негізгі қызмет атқарады. АТЖ-ның сыртқы мембранасында 2x10° дейін МНС молекулалары болады. Бір Т-лимфоциттің белсенденуі үшін, антигенмен кешен құрған осындай 200-300 молекуласы жеткілікті. Макрофагтар - бүл мононуклеарлық фагоциттер жүйесінің жасушалары, олар сүйек кемігінің бағаналы жасушаларынан (эмбрионның сарыуыз қапшығында және бауырда) түзіледі; сүйек кемігінде монобласттар сатысы арқылы қан моноциттеріне дифференцияланады. Қан лейкоциттерінің шамамен 5%-ын құрайтын моноциттер, қан айналымында шамамен 1 тәуліктей болып, кейін тіндерге түсіп, мөлшері моноциттерге қарағанда, 25 есе жоғары болып келетін, тіндік макрофагтар популяциясын құрайды. Түзілген тіндік макрофгтар АТЖ қызметін атқарады. Дендриттік жасушалар – антигенді таныстырушы жасушалардың екінші тобын құрайды. Олар аралшықты мононуклеарлық жасушалар. Эпителий тіндерінің дендриттік жасушаларын Лангерганс жасушалары деп атайды (жаңа жіктелуі бойынша - ақ аралшықты эпидермоциттер). Ағзадағы жасушалардың жалпы саны жеткілікті болғанмен, олар қанның, лимфаның және басқа да тіндердің құрамына кіреді, бірақ диффузды таралуына байланысты лимфоидтық мүшелердің өздерінде (лимфа түйіндерінде, көкбауырда, барлық жасушалардың 1%-ын құрайды) концентрациясы аз мөлшерде болады. Дендриттік жасушалар сүйек кемігінде қан жасаудың миелоидтымоноцитарлық қатарынан түзіледі. Цитоплазмадағы қабатты қосындылар — Бирбек түйіршектері жасушалардың морфологиялық маркерлері болып табылады. Дендриттік жасушалар макрофагтар мен В-жасушаларға қарағанда белсенді және олар иммундық үрдістерді іске қосуда маңызы рөл атқарады. Дендриттік жасушалармен антигенді жаулап алу, көбінесе лимфодтық мүшелерден тыс жүреді. Антигенді өңдегеннен кейін, олар шеткі лимфа түйіндердегі Т-лимфоциттерге жеткізеді. Бұл кезде дендриттік жасушалардың фагоцитоздық қабілеті жоқ, бірақ нәруыздар мен вирустық бөлшектерді пиноцитоз жолымен оңай сіңіреді. Қурылымдық жасушалар (микроайналым жасушалары). Құрылымдық жасушаларға коллаген және эластин талшықтарын түзетін фибробласттар, сондай-ақ эпителий тіндерінің құрамындағы қан тамырларының эндотелий жасушалары жатады. Бұл жасушалар лимфоциттердің алғашқы екі тобы мен АТЖ-нің қалыпты қызметі үшін олардың миграция жолын анықтап, микроқоршаулық ортасын түзеді. Иммунологиялық үрдістерде құрылымдық жасушалардың маңыздысы, құрылымдық жасушаларының жасушааралық матрикспен өзара байланысын анықтайтын, сонымен қатар, жасушалар арасындағы жанасу мен белгілер алмасуын қамтамасыз ететін мембраналардың адгезия молекулалары болып табылады. Осы молекулалардың капиллярлар мен посткапиллярлық венулалардың эндотелий жасушаларының бетінде болуының маңыздылығы, лейкоциттердің қан ағымынан тіндерге миграциялануын қамтамасыз етеді. Молекулалық деңгей Иммундық жүйенің молекулалық негізін келесі макромолекулалық топтар қүрайды: 1. В-лимфоциттер түзетін иммуноглобулиндер (g) және олардың түзілуін реттейтін гендер. Антиденелер - гуморалдық иммундық жауаптың өнімі, сонымен қатар, олардың түзілісін шақыратын антигендерге арнайы әсер ететін глобулиндер. Бұл күрделі нәруыздық қүрылымдар мономерлер немесе полимерлер. Иммуноглобулиндердің молекуласы қатар орналасқан екі тізбектерден тұрады: 2 ауыр - H тізбек (ағыл. hеаvу - ауыр) және 2 жеңіл L (ағыл. light - жеңіл) тізбектен тұрады. Олардың құрылымдық бірлігі – домендер (тізбектік автономдық бөлігі). Иммуноглобулиндердің 5 класы бар: IgM, IgG, IgA, IgE, IgD. 2. Медиаторлар көмегімен иммунды хабарлы жасушалар иммундық жауаптың қалыптасуына, реттелуіне және жүзеге асуына қатысады. Бұл медиаторларды цитокиндер деп атайды. Бұл антигендерге қатысты арнайылықтардан айырылған жоне гемопоэз, қабыну, иммундық жауап жоне жүйеаралық қарым-қатынас кезінде жасушааралық коммуникацияларды туғызатын нәруыздық өнімдер. Цитокиндер рецепторлық механизм негізінде әсер етеді. Олар шамадан тыс артық өндірілуімен және компоненттердің күшті әрекеттесуімен (бір қызметі әртүрлі цитокиндермен қамтамасыз етіледі) сипатталатын жүйені (цитокиндік тор) құрайды. Т-лимфоциттер субпопуляциясымен түзілетін цитокиндерді лимфокиндер, ал моноцитарлы - макрофагалдық жүйелерінің жасушаларымен түзілетін цитокиндерді монокиндер деп атайды. 3. Негізгі гистосәйкестік кешендерінің гендері (Major Histocompatibility Complex - MHC-кешені, немесе адамдағы HLA кешені - Human Leukocyte Antigens). Бүл гендердің өнімі ағзаның барлық ядросы бар жасушаларының бетінде орналасқан. Олар антигендерді тануда және иммунологиялық серпілістердің қалыптасуында маңызды рөл атқаратын гистосәйкестік антигендері – гликопротеидтердің түзілісін бақылайды. HLA-Комплексінің гендері кейбір цитокиндер мен компл. және пропердин жүйесінің нәруыздарының түзілісін бақылайды. МНС нәруыздары - иммуноглобулиндер мен Т-жасушалар рецепторларынан басқа, ағзаның барлық нәруыздарының ішіндегі алуан түрлі нәруыздары. Антиденелер және Т-лимфоциттердің рецепторлары бір ағза ішіндегі лимфоциттердің ар клонында әртүрлі болады, ал МНС нәруыздары әр адамда әртүрлі. МНС нәруыздарының негізгі үш түр класы белгілі. Олардың екеуі – І жоне II класы антигендерді тану үрдісіне қатысады. МНС норуыздарының І-ші клас молекулары екі полипептидті тізбектен – үлкен -а (ол мөлшері бойынша IgG-дің ауыр тізбегіне сәйкес келеді) және кіші - р-тізбегінен тұрады. МНС нәруыздарының 1-ші клас молекулары ағзадағы барлық жасушалардың бетінде кездеседі, тек эритроциттердің бетінде болмайды. МНС нәруыздарының ІІ-ші клас молекулары да екі полипептидті тізбектен (а және р) түрады, бірақ екі тізбектің мөлшері бірдей (иммуноглобулиндердің жеңіл тізбектерінің мөлшеріндей). Олар бірқатар жасушалардың бетінде ғана кездеседі, ең алдымен, В-лимфоциттердің, моноцит-макрофагтардың, дендриттік жасушалардың және мамандандырылған эпителий жасушаларының бетінде болады. 4. Саралау кластерлері (CD ағыл. Claster Designation) лимфоциттер субпопуляциясының беткейлік маркерлі нәруыздарының белгіленуі үшін қолданылады, олар жасушалардың әртүрлі даму кезеңдеріне және функционалдық субпопуляцияларына (CD2, CD3, CD4, CD8, CD5, CD16, CD19, CD72 және т.б.) тән. Берілген молекулалар бірқатар жағдайларда антигендерді тану үрдісін қамтамасыз ететін (CD3, CD4, CD8) корецепторлар қызметін; кейбір цитокиндермен әрекеттесетін рецепторлар қызметін (мысалы, ИЛ-2 үшін рецептор болып табылатын CD25) және басқа да қызметтерді атқарады. Осы маркерлерді стандарттық моноклондық антиденелер көмегімен анықтайды. 5. Адгезия молекулалары көптеген жасушалардың бетінде орналасқан. Олардың көмегімен антигенді таныстырушы жасушалардың, В- және Т-лимфоциттерінің арасында жасушааралық әрекеттесу деңгейі жоғарылайды. Адгезия молекулаларының бірнеше тектесі бар: интегриндер, селектиндер, муциндер немесе васкулярлық адрессиндер, апоптоз шақыратын молекулалар супертектесі, экстрацеллюлярлық матрикс компоненттері - олар фибриллярлық нәруыздар және глюкозаминогликандар. 6. Лимфоциттердің антигенді танушы рецепторлары: • В-лимфоциттердің антигенді танушы рецепторлар қызметін олардың плазмалық мембранасында орналасқан иммуноглобулин молекулалары атқарады; Т-лимфоциттерде – Т-жасушалық рецепторлар - (ТЖР). ТЖР молекулаларының иммуноглобулиндер супертектесіне тән құрылымы бар. Олар бір-бірімен цистеиндік көпірмен ковалентті байланысқан, екі полипептидтік тізбектен тұратын гетеродимер. Қалыпты жағдайда, пісіп-жетілген Т-жасушаларының бетінде 30 000-40 000 ТЖР молекулары болады. 7. Тимус гормондары – тимус қүрылымының эпителий жасушаларымен түзілетін (негізінен субкапсулалық және медуллярлық аймақтарда) төменгі молекулалық пептидтер. Бұл гормондар нейропептидтерге үқсас және басқа гормондармен тығыз функционалдық байланыста болады, әсіресе гипоталамус, гипофиз, бүйрекүсті және жыныс бездерінің гормондарымен. Тимус гормондарының ең негізгі қызметі - Т-жасушаларының тимуста пісіп-жетілуі және тимустан эмиграцияланғаннан кейін Т-лимфоциттердің функционалдық дамуы, әсіресе, цитокиндер өндіру қабілетін жоғарылатуында. 8. Сүйек кемігінің миелопептидтері - сүйек кемігінің жасушаларымен түзілетін, гормон тәріздес әсері бар және Влимфоциттердің дифференциялануына қатысатын төменгі молекулалық нәруыздар. Лимфоциттер генезі. Иммундық бақылау концепциясы. Иммундық жауап Жұқпалы емес иммунологиядағы жетістіктер Ф.Берпетке иммунологиялық бақылау концепциясын ашуға мүмкіндік берді. Иммунологиялық бақылау концепциясының мәнісі, иммундық жүйе ағзаның ішкі гомеостазының генетикалық тұрақтылығын қадағалауын қамтамасыз етеді. Қанда В-лимфоциттер сүйек кемігінен шеткі мүшелерге «барар жолында» кезінде анықталады. В-лимфоциттердің ізашарлары сүйек кемігінен шығып, қан арқылы иммунитеттің шеткері мүшелерінің Bаймақтарына келеді. Бұл аймақта антигендермен әрекеттесу нәтижесінде толық пісіп-жетіледі. Жетілген В-лимфоциттер аз қозғалмалы жасушалар, сондықтан олар шеткі қанға аз мөлшерде шығады. Шеткі канда Влимфоциттердің жалпы мөлшері барлық лимфоциттердің 20-30%-ын қүрайды. Т-лимфоциттердің ізашарлары сүйек кемігінен шығып, қан арқылы алдымен тимустың қыртыстық аймағына орналасып, кейін милық қабатқа өтеді (тим уста антигенге Тәуелсіз дифференциялануының белгілі кезеңдерінен өтеді). Тимустан шыққан Т-лимфоциттер иммунитеттің шеткі мүшелерінің Т-аймақтарына келіп, бүл аймақтарда В-лимфоциттер сияқты антигенге тәуелді дифференцияланудан өтеді. Бірақ Bлимфоциттерден айырмашылығы, жетілген Т-лимфоциттер өте қозғалмалы жасушалар, сондықтан олар шеткі қанга, интерстиналдық кеңістікке, лимфа түйіндеріне, лимфа ағымына, шеткі қанға шығып, қайта шеткі мүшелерге қайтып келеді де, қайтадан қанға шығады және т.с.с. яғни, Т-лимфоциттер ағзада айналым жасап отырады және ағзада тәулігіне 5-20 айналым жасайды. Т-лимфоциттердің мұндай қайталама жылжуын Т-лимфоциттер рециркуляциясы деп атайды. Қалыпты жағдайда, шеткі қандағы Т-лимфоциттердің мөлшері барлық шеткі лимфоциттердің 60-80% құрайды. Т-лимфоциттер рециркуляцияға шыққан уақытта ағзаның ішкі ортасының генетикалық тұрақтылығына иммунологиялық бақылау жүргізеді. Егер де (гипотезді) ағзаны тиімді жағдайға отырғызса (антигендердің ағзаға кез-келген жолдармен түсуі шектелсе), бұл кезде де иммундық жүйе керек. Себебі, ағзада үнемі жасушалардың болінуі жүреді, бүл үрдіс өкінішке орай, тиімді емес, өйткені жасушалардың бөлінуі кезінде мутантты жасушалар түзіледі, ал олардың көбісі жойылмай, ақаулы ұрпақ береді. Спонтанды мутацияның жиілігі 10°, яғни әрбір миллион жасушалардың болінуінде 1 мутанттық жасуша түзіледі. Адамдар мен сүтқоректілерде тәулігіне орта есеппен, үнемі бөлінетін жасушалардың саны 10--10°, яғни ағзада тәулігіне орта шамамен 1-ден 10 млн. дейін мутантты жасушалар түзіледі. Эволюция үрдісі кезінде күрделі көп жасушалық ағзалардан тұратын сүтқоректілер мен адамдар даму үшін жасушалардың бөлінуін қадағалайтын жүйе керек болған, ол иммунитеттің Т-жүйесі болып табылады. Сөйтіп, Т-жүйенің және иммундық жүйенің жалпы ең басты қызметі - ағзаның ішкі ортасының генетикалық тұрақтылығына иммунологиялық бақылауды жүзеге асыру және өспелі, мутантты жасушаларды жою. Экзогендік антигендерге (жұқпалы және жұқпалы емес) қарсы жауап осы негізгі қызметтің нәтижесі болып табылады. Иммундық жауап Иммундық жауап – антигенді тануға, байланыстыруға, элсіздендіруге, ыдыратып және ағзадан шығаруға бағытталған иммундық жүйенің арнайы кешендік серпілісі. Арнайы иммундық серпілістер гендік бөтен ақпараттарды тасымалдаушыларға қарсы бағытталады. Мысалы: вирус, бактерия, басқа да жұқпалы агенттер, ісік жасушалары мен гендері ұқсас емес ағза, бөгде нәруыздар, Полиқанттар және т.б. антигендер жатады. Механизмі бойынша иммундық жауаптың келесі түрлерін ажыратады: 1. жасушалық; 2. гуморалдық; 3. аралас немесе жасушалық-гуморалдық. Көптеген жағдайларда иммундық жауап аралас түрде өтеді, бірақ иммунитеттің немесе жасушалық, немесе гуморалдық тізбегі басымырақ болады. Жасушалық және гуморалдық иммунитет жүйелері шектеліп емес, бірбірімен тығыз байланыста жұмыс жасайды. Иммундық жауапта әдетте барлық иммундық жасушалар (Т-лимфоциттер, В-лимфоциттер және антигенді таныстырушы жасушалар) қатысады және де әрбір жасуша өз қызметін атқарады. Антигенді тану және жасушалық немесе гуморалдық жүйенің, жиі екеуіде бірдей, іске қосылуы, аталған үш жасушалардың бір-бірімен әрекеттесуі арқылы жүзеге асады. Бұл үрдісті иммунды хабарлы жасушалардың кооперациясы деп атайды. В-лимфоциттердің негізгі қызметі – ағзаға түскен антигендерге қарсы антиденелерді түзу. Антиденелер – бұл арнайы нәруыздар — иммуноглобулиндер. Антиденелер иммундық жүйенің шеткі мүшелерінде түзіледі, одан қанға түсіп, қан арқылы ағзадағы барлық мүшелер мен тіндерге таралады. Т-лимфоциттер жасушалық иммунитет серпілісін жүзеге асырады, олар сонымен қатар, антигендерді тануға және жасушалық, гуморалдық иммундық сауаптардың басталуына және реттеуіне қатысады. Тлимфоциттер иммунологиялық төзімділіктің қалыптасуына және оның сақталып тұруына ықпал етеді, Т-лимфоциттерден иммунологиятық зерде жасушалары қалыптасады. Егер де ағза антигенмен екінші рет кездесетін болса, онда зерде жасушалардың иммундық жауаптың жылдам қалыптасуына қабілеті болады. Антигендермен әрекеттесу бойынша иммундық жауап екіге бөлінеді: 1. біріншілік иммундық жауап 2. екіншілік иммундық жауап Біріншілік иммундық жауап 4-7 күндері дамиды. Біріншілік гуморалдық иммундық жауаптың негізгі В-лимфоциттердің белсендірілуі және олардың антидене түзетін плазмоциттерге айналуы болып табылады. Антиденелердің басым көпшілігін IgM қурайды; жасушалық иммундық жауап — пісіп-жетілген эффекторлы Т-лимфоциттердің пайда болуымен белгіленеді. Антигенмен бірінші рет жанасқаннан кейін зерде Т- Және Вжасушалары түзіледі. Екіншілік иммундық жауап көптеген көрсеткіштері бойынша біріншілік жауаптан ерекшеленеді. Екіншілік иммундық жауап кезіндегі жасырын кезең өте қысқа, жылдам дамиды және антиген аз мөлшерде болуын талап етеді, оның айқындалған пісіп-жетілу белгілері бар, оның гуморалдық және жасушалық факторлар арнайылығы антигенге қатысты жоғары болады. Екіншілік иммундық жауап біріншілік иммундық жауапқа қарағанда, ағзаның тиімді қорғанысын қамтамасыз етеді. Антигенге қарсы біріншілік және екіншілік серпілістерде IgM белсенділігі мен күштілігі бірдей. IgG-дің денгейі біріншілік жауапқа қарағанда, екіншілік жауап кезінде оте жоғары. Екіншілік иммундық жауап жогары деңгейде болу себебі, ағзада зерде жасушалардың болуына байланысты. Егер иммундық жауаптың қарқындылығы енген антигендердің мөлшеріне тепе-тең келсе - мүндай иммундық жауапты норморгиялық деп айтады, яғни антидене және антигенаринайы Т-лимфоциттердің Мөлшері енген антиген мөлшерімен теңбе-тең болады. Егер де иммундық жауаптың қарқындылығы шектелген мөлшерден асса, мүндай иммундық жауап гипертргиялық болып табылады (мысалы жоғары сезімталдық). Кейбір жағдайларда, макроағза ортүрлі себептерге байланысты енген антигендерге иммундық жауап қайтармайды. Иммундық жүйенің мұндай арнайы ареактивтілік жағдайы иммунологиялық төзімділік деп аталады (төзімділік – жауап қайтармау, шыдамдылық). |