хаә общий. 4. Маалмтелдер лгілеріне талдау жасау Новеллалы ертегілер
 Скачать 5.25 Mb.
|
|
54. Қазақтың әпсана-хикаяттары Әпсана – халықтың наным-сенімінен, арман-қиялынан туған прозалық жанрдың бірі, шындық пен қиялдың элементтерін пайдалана отырып, белгілі бір тарихи оқиға немесе атақты тұлға, я болмаса топоним жайында көркемдей баяндайтын әңгімелер. Халық прозасының бұл жанры үш түрге бөлінеді: а)mapuxu-мекендік әпсаналар ә) әлеуметтік-утопиялық әпсаналар б) діни-кітаби хикаяттар. Қазақ ауыз әдебиетіндегі аңыздар. 1.Қорқыт ата туралы аңыз 2.Асан Қайғы туралы аңыз 3.Жиренше 4. Алдар Көсе Қорқыттың аты түрік тектес халықтар арасында әртүрлі аңыздар арқылы жақсы танымал. Қазақ аңызы бойыншамҚорқыт – әуен, әннің атасы, аңыз– адам, сыбызғы киесі. Аңыз бойынша Қорқыт жастайынан адам өмірінің сонша қысқалығына налып, қашсаң құтылмас ажалға қарсы күрескісі келеді. Өз ойын іске асыру үшін және мәңгілік өмір туралы арман қуған Қорқыт адамдар ортасынан кетеді, бірақ, қайда барса да, оның алдынан көр, өлім шығады: ормандағы құлап, шіріп жатқан ағаш та, даладағы қураған шөп те, тау да, тас та – барлығы Қорқытты өлім күтіп тұрғандығынан хабардар етеді.“Қайда барсаң да – Қорқыттың көрі” деген халық мәтелі осыдан қалған. Мұны тығырыққа тірелгенде, бір нәрсеге жолы болмағанда қолданады. Қорқыт жан – дүниесінің күйзелгенін басу үшін шырғай ағашынан алғашқы қобыз жасайды да, оған шек тартып, азапқа толы ойы мен сезімі осы сыбызғы арқылы шертеді. Жыршының жан дүниесінен өрілген осы сыбызғы сазы бүкіл әлемге таралды, кереңнің құлағына жетті, – дейді аңыз. Сол ықылым заманнан бері Қорқыт әуені мен қобызы – оның көзіндей, киесіндей халық жүрегінде жасап келеді. 55. Қазақ халық өлеңдерінің үлгілеріне талдау жасау «Назқоңыр» әні – қазақтың 100 әнінің біріне кіретін халық әні. ХIХ ғасырдың бірінші жартысында Сегіз сері өзінің ақындық, әншілік, композиторлық, күйшілік, батырлық, палуандық өнерімен қазақтың баға жетпес өлеңдер қатарына «Назқоңыр» әнінің сөзін де, өлеңін де шығарып өз үлесін қосқан. Бұрын бұл ән халық аузынан кетпейтін, қазір де жүрегімізде сол заманның естелігі ретінде қалды. Сегіз серінің өлеңдерінің көпшілігі негізінен махаббат лирикасына жатады. Мәселен, «Алқоңыр», «Әйкен – ай», «Гауһартас», «Ғайни», «Еңлік – ай» (Илигай), «Көкем - ай», «Қызға сәлем», « Мақпал», «Назқоңыр», «Сәулем – ай» және т. б. Осы өлеңдерінің ішінде бізге ең кең танылып, қазақ эстрадасында жиі шырқалатын әні – «Назқоңыр». Тарихы «Назқоңыр» әні Омбы қаласындағы ауқатты отбасынан шыққан Мүкарамма атты сұлуға арналады. 1833 жылы жаз айларында Мұхамедқанапия Омбыға, үйіне қайтады. Жасы 21-ге келіп қалды, сөйтіп өзіне тең келетін жар іздемекші болады. Осы уақытта Ахметқали деген ауқатты кісінің Мүкарамма атты қызын бір көргеннен-ақ сүйіп қалады да, Қызылжарда оқып жүргенде шығарған өлеңінде сипаттаған сұлудың бейнесін танығандай болады. Мүкараммаға ғашықтық сезімін «Арман» өлеңімен білдірмекші болады. Сөйтіп олар жиі кездесіп, тату-тәтті ғұмыр кешеді. Әрине, Мүкарамма ауқатты отбасынан болған соң әкесі оған Мұхамедқанапиямен кездесуіне тыйым салады да, кедергі болудың бір жолын қарастырады. Сөйтіп Мүкарамманы туысының үйіне жібереді. Бірақ Мукарамма оны қатты сүйеді, сондықтан қай жерге бара жатқанын айтып кетеді. Мұны естіген Мұхамедқанапия Мүкараммаға барар жолда «Назқоңыр» әнін шығарады. Сөзі Ай қабақ,алтын кірпік, қызыл ерін, Кел десең неге аяйын аттың терін. Сарығаш сазға біткен секілденіп, Қай жерде отыр екен бұраң белім. Базардан алып келген күміс құман, Жігітті адастырған қалың тұман. Арадан қыл өтпестей тату едік, Біздерге қастық қылған қай антұрған. Һә лә ләку лиләй ! Лилә ләку лилай! Һә лә ләку лиләй! Лилә ләку лилай! Ай қабақ,алтын кірпік, қызыл ерін, Кел десең неге аяйын аттың терін. Сарығаш сазға біткен секілденіп, Қай жерде отыр екен бураң белім. Һә лә ләку лиләй ! Лилә ләку лилай! Һә лә ләку лиләй!Лилә ләку лилай! Көркем қыз шақырған соң жуықтайын, Басқаны неге соған жуытайын. Өзіңе ықыласым ауғаннан соң, Қалайша сәулем сені ұмытайын. Һә лә ләку лиләй !Лилә ләку лилай! Һә лә ләку лиләй! Лилә ләку лилай! 56 сұрақ.Қазақ халық прозасының хикаят жанры Ойымызға дәлел ретінде айтарымыз – бір сюжет негізінде әр түрлі жанрға жататын бірнеше шығарманың жасалуы. Мысалға «Жүсіп пен Зылиханың» хикаятын келтіруге болады. Бұл хикаяттың сюжеті ертегіде де, дастанда да, кейінгі замандағы драмада да баяндалған. Сюжет – біреу, ал жанр – бірнеше. Әр жанр – өзінің композициялық және көркемдік әдісімен бұл сюжетті өзінше жырлаған. Айталық, көне заманда Інжілге (Библияға) енген сюжет жай ғана хикаят, мысал болатын. Кейін ол хикаялық (новеллалық) ертегіге айналды. Орта ғасырда бұл сюжет үлкен дастан болып жырланды. Осының бәрінде түпкі сюжет сақталған, бірақ бірде ол қарапайым ғана баяндалса, екінші жанрда сюжет көптеген қосымшалар, детальдар, эпизодтармен толығып, көлемді шығарма ретінде көрінеді. Ал енді бір жанрда (мәселен, драмада) сюжет басқа элементтер мен компоненттер арқылы баяндалған. Демек, әр жанр өзіне тиісті әдіспен белгілі сюжетті басқа шығармаға айналдырады. Мұндай мысалды көптеп келтіруге болады20. Алайда, осы бір ғана «Жүсіп – Зылиха» хикаяты жанрдың әр түрлі болуы сюжетке байланысты емес екендігін дәлелдейді. Жанрдың мұндай болу себебін оның әдісінен іздеу қажет. 57 сұрақ.Қазақ халық ауыз әдебиетіндегі Қорқыт ата бейнесі Қорқыт жайындағы аңыз-ертегілер мен мен жырлар қазақ ауыз әдебиетінің өте ертедегі нұсқаларының қатарына жатады. Қазақ ауыз әдебиетіндегі әйгілі аңыз кейіпкері Қорқыт – Дана – даңғыл ақылгөй ата бейнесінде: «Ежелден, күн шығыстың бір шетінде, Атақты Алтай тауының күн бетінде. Өтіпті Қорқыт атты бір қария, Ақылгөй адам екен даңғыл дана» деп суреттеледі. Қорқыт – қазақтың ұлттық музика аспаптары домбыра мен қобызды алғаш рет жасаушы, майталман күйші. Қазақ халқы арасында күні бүгінге дейін ұрпақтан-ұрпаққа жалғасып келе жатқан «Қорқыт күйі» делінетін күйлер бар, қазақтың бармағынан бал тамған күйлері осы «Қорқыт күйін» күй бастар етуді дәстүрге айналдырған. Қорқыт өз заманының дарынды жырауы, даңғыл ойшылы болумен қабат, жыршы, күйші және бақсылардың пірі ретінде былай жырланады: «Жыраудың үлкен пірі – Қорқыт ата, Атадан барлық бақсы алған бата. Таңғалып жұрттың бәрі тұрады екен, Қобызбен Қорқыт ата күй толғаса» . Қазақ халқының аңыз жырларында айтылуына қарағанда, Қорқыт өз елінің аянышты ауыр халын көріп, қауым халықты мүшкіл халден құтқарып, мәңгі бақи өлмейтін бақытты өмірге жеткізуді аңсайды, осы мақсатпен төңіректің төрт бұрышын кезеді, бірақ, Қорқыт қайда барсада аянышты ауыр жағдайға тап болады: көктемде құлпыра шешек атқан шөптердің күз келісімен сарғайып солғанын, мәуелі ормандардың жапырағы төгіліп, қайғымен қамығып, бас шайқап тұрғанын, бір заманда аспанмен тілдескен асқар таулардың мыжырайып шөгіп бара жатқанын, айдын шалқар көлдердің суы тартылып құрып бара жатқанын көреді. Адамзат, жан-жануардың мұң-зарын естиді, осы мұң-зарды домбыра мен қобызға қосып толғайды. Қорқыт образындағы аса асыл адамгершілік қасиет – оның қара басының қамын күйіттемей, елдің мұңы мен қамын ойлауында. «Разы ол ен даланы емірентсе, Толқытып тоқсан толғау күйге шертсе. Мұңайса мұңға сүңгіп, мұңды кешсе, Мұңлы ойдан тобыршықтай түйін шешсе. Қобызын күңірентіп күндіз-түні, Ойлағаны ел қамы, елдің мұңы. Жүрмейді ол қарабастың қамын күйіттеп, Үй-мекен, азық-түлік, мал-мүлік деп» . Өлім тағдырына қарсы шығып, ажалдан қашқан Қорқыт, жеті ықылым жер жүзін аралап, төңіректің төрт бұрышын кезеді, бірақ, қайда барса да оған арнап көр қазып жатқандарға тап болды, - «қайда барсаң да Қорқыттың көрі» деген сөз осыдан қалған екен. Ол ең соңында «өмір жолы өлімнен қашу емес» деген қорытындыға келеді де, нағыз өлмес өмірді мәңгі бақи жасайтын халықтың ән-күйінен табады, өмір күйін, көңіл күйін жырлап, адамзат пен табиғатты жадыратады. Қорқыт жайындағы аңыз-ертегілер мен жырлар – қазақ халқы әдебиетінің тым ертедегі нұсқалары. Онда суреттелген заман белгілері де бұл аңыздардың алғашқы нұсқасы өте ерте заманда жарыққа шыққандығын көрсетеді. «Қорқыт жырында»: Таңбасыз тай, енсіз қой, жеміс-жидек, Осыны жеп қарыны тоқ, киімі көк» делінеді. Әрине тайға басатын таңба мен қойға салатын ен – меншікті мүлік тәртібінің қалыптасуына байланысты жарыққа шыққан, тайдың таңбасыз, қойдың енсіз болуы алғашқы қауымға тән құбылыс. Қазақ аңыздарындағы Қорқытта шаманизм ұғымы басым, Қорқыттың өлімге қарсы күресіп, мәңгі-бақи өлмейтін бақытты өмірді көксеген утопиялық қиялы ислам дінінің өлім тағдырына сөзсіз бойсұнуды «иман» қатарына қосқан қағидаларымен отаспайды. Бұл сияқты өлімге қарсы күрес, Шумер халқының «Гилкамеш» дастанында да, Сибир түркі халықтары арасына кең таралған «Гірлік хан» әңгімесінде де кездеседі. Бұған қарағанда, Қорқыт аңыздарының алғашқы нұсқасы ислам дінін қабылдаудан бұрын жарыққа шыққан болса керек. Ал «Дада Қорқыт кітабында» кездесетін исламдік ұғымдар түркі тілдес халықтар ислам дінін қабылдағаннан кейін, дастанды көшірушілер жағынан жаңғырылған жамау-жасқаулар сияқты. 58 сұрақ.Қазақ халық өлеңдерінің ұйқас түрлеріне талдау жасау Ұйқас — өлең тармақтарындағы аяққы сөздердің дыбыстас естілуі, үндестігі. Қазақ өлеңі, оның ішінде Абай өлеңдері де аяққы ұйқасқа құрылған. Абай өлеңдерінде ұйқастың қазақ әдебиеті теориясың айтылатын түрлерінің (қара өлең ұйқасы, шұбыртпалы, ерікті, кезекті, шалыс, егіз, аралас ұйқастар) бәрі бар. Абайдың ерен ақындық шеберлігі мен жаңашылдығының көрінісі — өлеңнің шумақты-шумақсыз құрылымына, сондай-ақ, шумақты өлеңдерінің неше тармақтан тұратындығына қарай ұйқас суретін құбылту - Ақынның 4 тармақты, 7-8 аралас буынды өлеңдерінің көпшілігі -а, -б, -а, -б суретті шалыс ұйқасқа құрылған. Мысалы: Желсіз түнде жарық ай, - а Сәулесі суда дірілдеп. – б Ауылдың жаны терең сай, - а Тасыған өзен күрілдеп. – б (Шалыс ұйқас ) Абайдың 4 тармақты бірөңкей 7 буынды немесе бірөңкей 8 буынды өлеңдері -а, -б, -а, -б және -а, - а, -б, -а суретті ұйқаспен жазылған. 6 тармақты, шумақты кейбір ұйқас өлеңдері -а, -б, -а, -б, -в, -в түрінде келеді, бұл да Абай шығармаларынан басталатын ұйқастың түрі: Ғашықтық іздеп тантыма - а Аз күн әуре несі іс? - б Өзіңнің қара артыңа, - а Өткен өмір бейне түс. - б. Халық қазынасы өлеңі Елім менің жерге бай, - а Айдынды шалқар көлге бай, - а Төрт түлігі мыңғырған, - б Тауы тола кенге бай. –а (Қара өлең ұйқас) Текежаумыт айғырдың - а Арғымақ туған баласы, -ә Колхозды елдің қымызға- б Иіндей толған сабасы.-в Алматыдан андыздай- г (Ерікті ұйқас) Ереулі атқа ер салмай өлеңі Ереулі атқа ер салмай, Егеулі найза қолға алмай, Еңку-еңку жер шалмай, Қоңыр салқын төске алмай. (Шұбыртпалы ұйқас) Бойы бұлғаң өлеңі Бойы бұлғаң, Сөзі жылмаң, Кімді көрсем, мен сонан Қатты састым, Бетті бастым, Тұра қаштым жалма-жан. (Егіз ұйқас) 59 сұрақ. Фольклор – синкретті өнер Қазақ әдебиеті арнасының бастауы – халықтың асыл қазынасы ауыз әдебиетінде жатыр. Әдебиет әлімінің ел әдебиеті және жазба әдебиет болып екіге бөлінетіндігін ескере отырып, қазақ халық ауыз әдебиеті туралы білім мен ғылымды толық меңгеру өте маңызды. Осы орайда Фольклор – синкретті өнер, халық ауыз әдебиетінің бай мұрасы, әрі, өшпес қазына екендігі назарда ұсталынады. Фольклордың пайда болуы туралы зерттеулерге шолу жасалынады және халық әдебиетінің түрлері мен жанрлық жіктелімі жайында білім беріледі. Ауыз әдебиетінің көп қырлы табиғаты мен туу, таралу, сақталу ерекшеліктері оқытылады. Фольклор – синкретті, көпфункциялы руханият. Ол әрі танымдық, әрі эстетикалық қызмет атқарады. Фольклор – ежелгі дүниетаным және көне мәдениет, әрі мұра. Фольклор – көп заманның, бірнеше дәуірдің, әр түрлі қоғамның жемісі, сондықтан, ол көпқатпарлы, көпсатылы, көпмағыналы және көпқырлы. Ежелгі замандарда пайда болған ырымдар мен ғұрыптар, діни ұғымдар мен мифтер, - бір жағынан, фольклор, өйткені, олар сол тұстағы адамдардың ауызша шығарып айтқан әңгімелері және іс жүзінде атқарған ырым-кәделері. Бұл тұрғыдан қарағанда, олар- екінші жағынан, сол дәуір қоғамының мәдениеті, себебі сол замандағы адамдар атқарған ырым-кәделер мен әңгіме-мифтер сол қауым үшін мәдени рөл де атқарды. Үшінші жағынан, әр түрлі ырымдар, ғұрыптар, діни нанымдар мен мифтер алғашқы қауым адамының дүниені танып-білу процесінде қалыптасқан руханият еді. Олар, - түптеп келгенде, сол көне дәуір адамдарының дүниетанымы еді. Фольклор – сөз өнері. Өнер болу үшін ең әуелі көремдік қасиет және орындаушы мен тыңдаушы болу керек. Қазақ қоғамында фольклор осы үш шартты түгел орындаған, тіпті, одан да кең ауқымды қамтыған. Фольклор – әрі әдебиет, әрі театр рөлін атқарды, оның шығарушылары әрі орындаушылары – жыршы мен ақындар, сондай-ақ, тыңдаушылар мен көрермендері болды. Бұл процесте ол ежелден келе жатқан ұғымдар мен нанымдарды, мифтер мен басқа да ескі жанрларды пайдаланып, оларға басқа сипат дарытты, эстетикалық міндет артты. Сөйтіп, алғашқы қауымға тән мифтік сананың жемісі көркем құралға айналды, бейнелілікке және метафораға негіз болды. Осы жолда көркемдік шарттары қарапайымдылықтан күрделілікке ойысты, саналы, мақсатты қиял пайда болып, ғажайыптық сипат алды. 60. Қазақ фольклорының зерттелуі Көрнекті ғалым, филология ғылымдарының докторы, профессор Әуелбек Қоңыратбаев фольклортану, түркітану, шығыстану, әдебиет тарихы, әдеби сын, әдебиетті оқыту методикасы салаларында қалам тартып, көптеген еңбектер қалдырғанОн томдық шығармалар жинағында Ә.Қоңыратбаевтың еңбектері хронологиялық желіде топтастырылған. 1-том фольклортану мәселелеріне арналған. Оған ғалымның «Қозы Көрпеш» жыры, «Қазақ фольклоры» және «Қазақ фольклорының тарихи негіздері» атты монографиялары мен ізденістері енген. «Қозы Көрпеш» жырына арналған монографиясы 1946 жылы қорғаған кандидаттық диссертациясының өңделген нұсқасы. «Қазақ фольклоры» - 60-жылдары жазылған оқулық болса, соңғы тарауда ғалымның кейінгі жылдары жазған еңбектері қамтылды. Қазақ әдебиеті тарихына арналғкан 10 томдықтың 1 томындағы ұжымдық монографияның жазылуы барысында жаңа зерттеулермен қатар ертеректе жазылған белгілі ғалымдар З.Ахметов, Б.Уахатов, Д.Шалабеков еңбектері де ықшамдалып пайдаланылды. Мұның себебі, біріншіден, олардың жұмыстарында әлі күнге құнды тұжырымдардың болуы, екіншіден, ғылымда әрқашан жалғастық болатындығы. Әрине, кітаптағы айтылған кейбір ойлар мен пікірлер, тұжырымдар даулы болуы да мүмкін, кей тұстары күмән тудыруы да ықтимал. Бұлай болуы орынды, себебі қазақ фольклоры нақ осы тұрғыда зерттеліп көрген емес және ешбір елде фольклор тарихы арнайы түрде бұлайша жүйелі сипатта әлі күнге дейін зерделенген жоқ. Еңбектің тараулары мен тараушаларын жазған ғалымдар мен 1 томның құрылысына тоқталсақ, төмендегідей. Оның себебі бұл тараулар мен оның атаулары ауыз әдебиеті туындыларының зерттелу деңгейін көрсетеді және ауыз әдебиеті шығармаларының қазіргі анықталған бөлінісі, оған қандай шығармалар жататынын мен ауқымын да анықтай алады: ҚР ҰҒА академигі, филология ғылымдарының докторы, профессор С.Қасқабасов («Кіріспе», «Қазақ фольклоры: статусы мен теориялық негіздері», «Ежелгі замандағы рухани мәдениет: жалпы сипаты», «Орта ғасырлардағы фольклор: жалпы сипаты», «Жаңа дәуірдегі фольклор: жалпы сипаты», «Миф», «Хикая», «Этиологиялық ертегі», «Қиял-ғажайып ертегі», «Хайуанаттар туралы ертегі», «Батырлық ертегі», «Ғашықтық жыр», «Аңыз», «Әпсана», «Хикаят», «Новеллалық ертегі», «Сатиралық ертегі», «Тарихи жыр: жалпы сипаты», «Кенесары туралы тарихи шығармалар», «Лиро-эпикалық (балладалық) жыр», ҚР ҰҒА академигі, филология ғылымдарының докторы, профессор Р.Бердібай («Көне эпос», «Батырлық жыр: жалпы сипаты»); филология ғылымдарының докторы, профессор Ш.Ыбыраев («Көне эпос»); ҚР ҰҒА академигі, филология ғылымдарының докторы, профессор З.Ахметов, филология ғылымдарының кандидаты Б.Ақмұқанова («Қазақ хандығы кезеңіндегі фольклор» тарауына «Мақал-мәтел»); филология ғылымдарының докторы, профессор Б.Абылқасымов («Арбау», «Бәдік», «Бақсы сарыны»); филология ғылымдарының докторы, профессор К.Матыжан («Үйлену ғұрып фольклоры», «Балалар фольклоры», «Жаңылтпаш»); филология ғылымдарының докторы, профессор Ш.Керім («Егіншілік жөніндегі фольклор», «Жұмбақ», «ХХ ғасырдағы фольклор» тарауына «Мақал-мәтел»); филология ғылымдарының докторы Б.Әзібаева («Дастан: жалпы сипаты», «Хикаялық дастан», «Діни дастан», «Ғашықтық дастан»); филология ғылымдарының докторы М.Жармұхамедұлы («Қыз бен жігіт айтысы», «1916 жылғы көтеріліс туралы фольклор»); филология ғылымдарының докторы Б.Уахатов («Наурыз мейрамы мен фольклоры», «Қара өлең», «Тарихи өлең»); филология ғылымдарының докторы, профессор А.Сейдімбек («Күй аңызы», «Қара өлең»); филология ғылымдарының докторы, профессор Т.Қоңыратбай («Түркі қағанаты кезіндегі фольклор», «Тарихи аңыз»); Ш.Уәлиханов атындағы Тарих және этнология институтының жетекші ғылыми қызметкері, тарих ғылымдарының кандидаты, доцент А.Тоқтабай («Наурыз мейрамы мен фольклоры», «Қымызмұрындық тойы мен өлеңдері»); филология ғылымдарының кандидаты Д.Шалабеков («Жұмысшылар фольклоры»); филология ғылымдарының кандидаты С.Сәкенов («Тарихи жыр»); филология ғылымдарының кандидаты Ж.Ахметжанова («Тарихи өлең»); филология ғылымдарының кандидаты С.Дәрібаев («Егіншілік жөніндегі фольклор»); филология ғылымдарының кандидаты Р.Әлмұханова («Жарапазан», «Оғыз-қыпшақ дәуіріндегі фольклор», «Алтын Орда тұсындағы фольклор», «Алпамыс батыр», «Айтыс: жалпы сипаты», «Мысал айтыс», «Шешендік сөз»); филология ғылымдарының кандидаты, доцент П.Әуесбаева («Әңгіме»); фольклортану бөлімінің ғылыми қызметкері Д.Жақан («Жерлеу ғұрпының фольклоры», «Қобыланды батыр», «Лирикалық өлең», «Өлең»); фольклортану бөлімінің ғылыми қызметкері А.Тойшанұлы («Терімшілік пен аңшылыққа қатысты фольклор», «Мал шаруашылығына байланысты фольклор», «Арбау», «Жалбарыну», «Алғыс (бата)», «Қарғыс», «Ант», «Едіге», «Әлеуметтік-сүйіспеншілік дастан»). 61.Фольклор мен әдебиет (ұқсастықтары мен айырмашылықтары
62. Халық ауыз әдебиетінің өзіндік ерекшеліктері қазіргі тілмен айтқанда «әмбебап», яғни синкретикалық өнер түрі. Онда өнердің әр түрі – сөз, музыка, хореография және театр өнері шоғырланған. Ауыз әдебиеті – талай ғасырлар жемісі. Халық жыраулары, жыршылары, ертекшілері осы сонау ықылым заманнан рухани асыл қазына ретінде сақтап, ұрпақтан-ұрпаққа мұра етіп, бүгінгі біздің дәуірімізге жеткізген. Адамзат өзінің сонау балаң кезінде, табиғаттың жұмбақ, тұңғиық сырына ойы жете алмаған кезінде сол табиғаттың сиқырлы алуан жұмбағын шешсем, оны өз игілігіме жаратсам, бағындырсам деген арманын өзінің ауыз әдебиетімен бейнелеген. Адамның табиғаттың дүлей, мылқау күшімен арпалысы да сол ауыз әдебиетінде өрнектелген. Қоғамдық, әлеуметтік, экономикалық өмірдің ілгерілеуіне, адамның ой-санасының өсуіне, өзін қоршаған табиғаттың сырына терең болауына байланысты ауыз әдебиеті де мазмұны, формасы жағынан байып, дамып отырған. Әлеуметтік жікке бөлінген қоғамдық өмірдегі қайшылықтар, байлар мен соған тәуелділер, кедей-кепшіктер арасындағы күрес, тартыс ауыз әдебиетінің мұнан былайғы даму өрісінде кең қамтылған. Халық ауыз әдебиетінің өлең-жыр, ертегі, мақал мәтелдері, лиро-эпостық жырларында қарапайым адамдардың, еңбек адамдарының жасампаз күшіне, ақыл-парасатпен сенген, соларды мадақтаған. Сондықтан, ауыз әдебиетіндегі бұқара өкілдері тек жақсы жағынан ғана суреттеледі, олар тамаша қасиеттері арқылы оқушыны өзіне еліктіре біледі. Халық ауыз әдебиеті әр салада, әр түрлі жанрда дамыған. Тұрмыс-салт жырларынан бастап, эпостық жырларға дейінгі бай мұра халық ауыз әдебиетінің жанрлыө өрісін танытады. Тұрмыс-салт әдебиетінің негізгі түрлері: • тұрмыс салт жырлары; • мақал-мәтелдер мен жұмбақтар; • лиро-эпостық жырлар; • айтыс өлеңдері; • тарихи жырлар, шешендік сөздер. Халық ең асыл өнері – бай ауыз әдебиеті арқылы өзінің тарихын, халықтық рухын бейнелеген. Қорыта келгенде, ауыз әдебиетінің толып жатқан түрлерін эпостық, драмалық және лирикалық жанрдың маңына топтауға болады 63. Үйлену ғұрпыныңың фольклоры Қазақтың ғұрып фольклорының ішіндегі күрделі, өте көркем, адамды ерекше тәнті етіп, ынтықтыратын түрінің бірі – үйлену ғұрпына қатысты фольклор үлгілері. Үйлену ғұрпына қатысты фольклордың зерттелуі ХІХ ғасырдың екінші жартысынан В.Радловтың зерттеулерінен басталады. Ғалым «Алтын сандық» еңбегінің «Ұзатылған қыздың өлеңі» тарауына үйлену ғұрып фольклорының «Жар-жар», «Беташар», «Сыңсу» үлгілерін енгізген. Сол сияқты Ш.Уәлиханов та еңбектерінде үйлену салтына қатысты наным-сенім, ырымдарға тоқталған. Ол «Қырғыздардағы шамандықтың қалдығы» атты этнографиялық еңбегінде «от» үйдің киесі, сол себепті жаңа түскен келін үлкен үйдің отына тағзым етуі тиіс дей келіп: «Бұл салт жаңа түскен келіннің отқа тағзым етуі неке қию үрдісінде жасалады. Қалыңдық босағаны аттай сала тізе бүгіп сәлем береді. Салт бойынша қалыңдықтың жанындағы әйелдер қолдарын отқа қыздырып, қалыңдықтың бетін сипайды», – деп қазақ қызы келін болғанда жасалатын жоралғыларды суреттейді [1, 58-б]. Қазақтың тұңғыш ағартушы-педагогы Ы.Алтынсарин Орынбор қазақтарының «құда түсу», «қыз ұзату», «той жасау» дәстүрлеріне шолу жасаған. Ол этнографиялық еңбегінде үйлену салтында жасалатын «сүт ақы», «ілу», «кемпір өлді», «ит ырылдатар», сияқты ырымдар мен жоралғылармен бірге «Неке қию», «Сыңсу», «Беташар» секілді үйлену кезінде айтылатын өлеңдерге де тоқталып: «Неке қию» екі куәнің алдында қалыңдықтан күйеуге өз ризашылығымен шығуы жөнінде жауап алады. Неке қиылған соң қыз жақ қызға беретін бұйымдарын көрсетеді де, осы бұйымдарды түйеге артып жігіт еліне аттандырады. Қыз ата-анасымен, бауырларымен соңғы рет құшақтасып қоштасады да арты «сыңсуға» ұласады. Сонымен қатар «Беташарда» айтылатын өлеңдер ретімен орындалып, келіншекті өз отауына кіргізеді. Жас келін бетін пердемен жауып жүреді. Бетіндегі бүркенішін бір, екі ай, тіпті одан да ұзақ уақыт өткеннен кейін ғана алған» – деп пікір білдірген |