Анатомия. аза лтты аграрлы зерттеу университеті коммерциялы емес акционерлік оамы Технология жне биоресурстар факультеті
 Скачать 0.97 Mb.
|
|
Бақылау сұрақтары: 1. Ұрғашы жануарлар көбею мүшелері қандай бөлімдерге бөлінеді? 2. Жұмыртқалықтың анатомиялық құрылысы және топографиясы. 3. Жұмыртқалықтың гистологиялық құрылысы. 4. Ұрғашы жануарлар жатыр түтігінің құрылысы. 5. Жатырдың анатомиялық және гистологиялық құрылысы. Ұсынылған әдебиеттер: Жаңабеков К., Жаңабекова Г.К., Жүнісова Р.Ж. «Жануарлар анатомиясы» Оқу құралы. «Айтұмар», 2015. Исембергенова С.К., Жылкышыбаева М.М. Латино- русско- казахско-английский терминологический словарь «Айтұмар» 2016 Жаңабеков К., Джунусова Р.Ж., Жылқышыбаева М.М., Байтакова З.Е. Сүйектер және бұлшық еттер жүйесінің бейнелі оқу құралы. А.А.2015 «Жануарлар морфологиясы және латын терминологиясы» оқулығы, 2005, 184 - 192 беттер. №15 ДӘРІС Дәрістің тақырыбы: Жүрек-тамырлар жүйесінің анатомиясы Дәрістің мақсаты: Студенттерді тамырлар жүйесі бөлімдерімен және қан айналым жүйесінің дамуымен, заңдылықтарымен таныстыру. Тамырлар жүйесінің жалпы сипаттамасы. Түйінді сөздер: тамырлар, артериялар (қызылтамырлар), веналар (көктамырлар), артериолалар (қызылтамыршалар), капиллярлар (қылтамырлар), венулалар (көктамыршалар), жүрек, қан, лимфа. Иллюстрация – тамырлар жүйесінің бөлімдері, артерия, вена, капиллярлар (таблицалар, слайдтар). Дәрісте қамтылатын негізгі сұрақтар: Тамырлар жүйесінің жалпы сипаттамасы. Тамырлар жүйесі мүшелерінің басқа мүшелермен өзара байланысы. Қан, лимфа және олардың құрамы туралы түсінік. Үй жануарлар жүрегінің анатомиясы және топографиясы. Дәрістің қысқаша мазмұны: 1-сұрақ. Тамырлар немесе жүрек-тамырлар жүйесі жануарлар организміндегі жасушалық және ұлпалық деңкейдегі зат алмасуды, гуморальдық реттелуді, дене қызуының реттелуін қамтамасыз етеді, қорғаныс қызметін атқарады. Тамырлар жүйесін зерттейтін ілім ангиология деп аталады. Тамырлар жүйесі - құрылысы мен қызметі бір-бірімен тығыз байланысты, шығу тегі біртекті үш жүйеден: қан айналым, лимфа айналым және қанжасау, иммундық қорғаныс қорғаныс мүшелері жүйелерінен тұрады. 2 – сұрақ. Филогенез. 1. Біржасушалы қарапайымдарда – тамырлар жүйесі болмайды (зат алмасу үдерісі сулы ортада жүреді). 2. Көпжасушалы қарапайым жәндіктерде – тереңде орналасқан дене жасушалары аралықтарында тамырлар арналары дамып жетіледі де, зат алмасу процесі барлық дене жасушаларында бір деңгейде жүреді. 3. Күрделі көпжасушалы жануарларда – арнайы тамырлар жүйесі жетіледі (тамырлар бірқабат жұқа эндотелиймен астарланады), тамырлар жүйесі қоршаған сыртқы сұйық ортамен қатынасын үзеді, организмдегі зат алмасу процесін тамырлар қуысы арқылы үздіксіз қозғалыста болатын қан тәріздес ұлпа сұйығы іс жүзіне асырады. Қарапайым тамырлар дененің еекше қуысына ашылады, яғни тұйықталмаған тамырлар жүйесі жетіледі (буынаяқтыларда). Бұларда арқаның бойымен өтетін қан тамыры қабырғасының бір бөлігінде ет ұлпасы жетіліп, ол жүрек тәрізді толқынды жиырыла бастайды. 4. Төменгі сатыдағы құрттарда – тамырлар арналарының ұштары бір-бірімен жалғасып, тұйықталған тамырлар жүйесі дамиды. Бұлардың денесінде бір арқа және екі құрсақ тамырлары жетіледі. Организмнің бас бөлігіне қан арқа тамырының жиырылуы арқылы жеткізіледі. Дене сегменттерінде олар өзара метамерлік тамырлар арқылы жалғасып жатады. 5. Қарапайым хордалыларда (қандауырша) – қан айналым жүйесін желбезек саңлауларындағы тарамдалған майда қан тамырлары арқылы жалғасқан арқа және құрсақ қолқалары құрайды. Қан жасушалары болмайды. Жүректің қызметін жұтқыншақ астында жатқан құрсақ қолқасының етті бөлігі атқарады. Қандауырша денесінің артқы бөлімінде құрсақ қолқасы кеңейіп, вена қойнауын түзеді. Бұған алдыңғы мойындырық венасы және артқы кардинальды вена ашылады. Ішкі мүшелерден басталған вена тамырлары бауыр арқылы өтіп, бауыр венасын құрайды. Ол вена қойнауына ашылады. 6. Балықтарда – желбезек пен дене мүшелеріндегі капиллярлар торларының жетілуі қанның қозғалысын қиындатып, жүректің жетілуіне ықпалын тигізеді. Бұлардың жүрегі төрт бөлімнен: вена қойнауынан, жүрекшеден, қарыншадан және артерия бағанынан тұрады. Оларды қақпақшалар бөліп тұрады. Вена қойнауына қан - жалпы кардинальды вена және бауыр венасы арқылы келеді. Артерия бағаны желбезек артерияларына жалғасады. Балықтарда жүрек арқылы тек вена қаны ағып өтеді. 7. Құрлықтағы жануарларда газ алмасу мүшесі - өкпе дамып жетіледі де, вена қойнауы жүрекшемен бірігіп кетеді, ал артерия бағаны қолқа мен өкпе артериясына ажырап кетеді. Қосмекенділер мен бауырымен жорғалаушыларда – жүрек үш бөлімнен (перде арқылы бөлінген оң және сол жүрекшелері және бір қарыншасы болады). Құстар мен сүтқоректі жануарларда жүрек төрт бөлімнен (оң, сол жүрекшеден және оң, сол қарыншадан) тұрады. Балықтардың желбезек артерияларынан қолқа доғасы мен ұйқы артериялары дамиды. Ішкі ұйқы артериясы желбезек артериясының 3- жұбынан, өкпе артериясының бағаны – оның 4- жұбынан, қолқа доғасы – 6- жұбынан (бауырымен жорғалаушыларда – оң және сол; құстарда – оң; сүтқоректілерде - сол) дамып жетіледі. Онтогенезде – филогенезде қамтылған негізгі сатылар қайталанады. Қан тамырлары негізінен мезенхима жасушаларынан (ангиобласттар, яғни қуысты аралшықтар жетіледі, қуысындағы мезенхима жасушаларынан – қан жасушалары, ал қабырғаларын құрайтын жасушалардан – эндотелий дамиды) қалыптасады. Бақылау сұрақтары: 1. Тамырлар жүйесінің бөлімдері, олардың сипаттамасы. 2. Қан айналым жүйесінің филогенезі және онтогенезі. 3. Қан тамырлары, олардың түрлері және құрылысы. 4. Артериялардың түрлері, олардың құрылыстарындағы ерекшеліктер. 5. Веналар қабырғалары құрылысының артериялар қабырғалары құрылысынан айырмашылығы. 6. Қабырғаларының құрылысына байланысты вена қан тамырларының түрлері. 7. Микроайналым арнасының қан тамырлары, олардың құрылысы. 8. Капиллярлардың құрылысы және түрлері. 9. Қан тамырларының жануарлар организміндегі тарамдалу заңдылықтары. Ұсынылған әдебиеттер: Жаңабеков К., Жаңабекова Г.К., Жүнісова Р.Ж. «Жануарлар анатомиясы» Оқу құралы. «Айтұмар», 2015. Исембергенова С.К., Жылкышыбаева М.М. Латино- русско- казахско-английский терминологический словарь «Айтұмар» 2016 Жаңабеков К., Джунусова Р.Ж., Жылқышыбаева М.М., Байтакова З.Е. Сүйектер және бұлшық еттер жүйесінің бейнелі оқу құралы. А.А.2015 «Жануарлар морфологиясы және латын терминологиясы» оқулығы, 2005, 184 - 192 беттер. №16 ДӘРІС Дәрістің тақырыбы: Қан айналым жүйесінің анатомиясы Дәрістің мақсаты: Қан айналым жүйесінің дамуымен, қан тамырларының түрлерімен және олардың құрылыстарымен, қан тамырларының жануарлар организміндегі тарамдалу заңдылықтарымен таныстыру. Түйінді сөздер: тамырлар, артериялар (қызылтамырлар), веналар (көктамырлар), артериолалар (қызылтамыршалар), капиллярлар (қылтамырлар), венулалар (көктамыршалар), жүрек, қан, лимфа. Иллюстрация – тамырлар жүйесінің бөлімдері, артерия, вена, капиллярлар (таблицалар, слайдтар). Дәрісте қамтылатын негізгі сұрақтар: Ересек жануарлар мен ұрықтағы қан айналым шеңберлерінің ерекшеліктері. Қан тамырларының құрылысы. Қан тамырларының тарамдану заңдылықтары. Дәрістің қысқаша мазмұны: 1 – сұрақ. Қан айналым жүйесін – жүрек, артериялар, микроайналым арнасының қан тамырлары (артериолалар, капиллярлар, венулалар), веналар және олардың қуысымен үздіксіз ағып, ұдайы қозғалыста болатын сұйық та, тірі ұлпа – қан құрайды. Қан тамырлары: артериялар – қанды жүректен организм мүшелеріне алып шығатын қан тамырлары, веналар – қанды организм мүшелерінен жүрекке алып келетін қан тамырлары. Артериялар мен веналар қан тасымалдайтын ірі қан тамырлары. Бұлардың қабырғалары арқылы қан мен қоршаған ұлпа арасында зат алмасу процесі жүрмейді. Зат алмасу үдерісі – микроайналым арнасы қан тамырларының қабырғалары арқылы жүреді. Артериялар – қабырғасының құрылыс сипатына байланысты үш топқа: эластинді, эластинді-етті және етті артериялар болып бөлінеді. Эластинді артерияларға жүрекпен тікелей байланысқан ірі артериялар (қолқа, өкпе артерия бағаны) жатады. Қабырғасы (қалың және серпімділігі күшті болып келеді) үш қабықтан: интима (эндотелий (негіздік жарғақта орналасады), эндотелийасты қабат – БДҰ, жас жұлдызша жасуша – эндотелиоциттерге камбий қызметін атқарады, макрофаг, аздаған миоциттер), медиа (фенестрлі эластинді жарғақтар, эластинді талшықтар, миоциттер), адвентиция (БДҰ – коллаген талшықтары артерияның ұзын бойымен бойлай орналасады, қан тамырлары, жүйкелер). Эластинді-етті артериялар – қолқа мен өкпе артерия бағанының жүректен алысырақ жатқан мүшелерге дейінгі ірі тармақтары. Аталмыш артериялар қабырғаларында эластинді талшықтарға байланысты іс жүзіне асатын серпімділік қасиетімен қатар, құрамындағы миоциттердің арқасында жиырылу қасиеті де пайда болады. Медиа қабығын эластинді жарғақтармен араласып сақинаша орналасқан бірыңғай салалы ет ұлпасының миоциттері тең мөлшерде құрайды. Сондықтан, мұндай артерияларды аралас артериялар деп те аталады. Басқа қабықтары мен қабаттарының құрылысы эластинді артерияға ұқсас. Етті артериялар – организм мүшелеріне артерия қанын әкелетін немесе мүшелер ішіндегі артериялар. Интима – эндотелийден, эндотелийасты қабатынан және ішкі эластинді жарғақтан, медиа – толығымен сақинаша орналасқан миоциттерден (ірі артерияларда сыртқы эластинді жарғақ болуы мүмкін), адвентиция – БДҰ – сынан құралған. Жануарлар организміндегі барлық артериялардың серпімді және жиырылғыш элементтерінің жиынтыған «шеткі жүрек» деп атайды. Веналардың қабырғалары да үш қабықтан: интимадан, медиадан, адвентициядан тұрады. Веналардың артериялардан айырмашылығы: 1.Қабырғасы жұқа болып келеді; 2.Интимада ішкі эластинді жарғақ болмайды; 3. Интимасында қанның бір бағытта ғана, тек жүрекке қарай ағуын қамтамасыз ететін қақпақшалар (клапандар) болады (қақпақшасыз веналарда қақпақшаларды қызметін арнайы қысқыштар – сфинктерлер атқарады. Бұндай веналар дроссельді веналар деп атайды); 4.Веналардың қуыстары кең болып келеді (организмдегі қан тамырларындағы қанның 15% артериялар қуыстарында, ал 85% - веналар қуыстарында болады). Медианың құрылысына байланысты веналар: етті веналар және етсіз веналар (сүйек, көкбауырдың перделік, ми қабықтарының, көздің торлы қабығының, бауыр бөлікшелерінің орталық веналары) болып бөлінеді. Етті веналар: медиасы нашар жетілген веналар (жүрек деңгейінен жоғары орналасқан веналар), медиасы орташа жетілген веналар (жүрек деңгейінде жатқан веналар) және медиасы жақсы жетілген веналар (аяқтар веналары) болып үш топқа бөлінеді. Микроайналым арнасының қан тамырларына қабырғалары тым жұқа, қан мен қоршаған ұлпалар арасындағы зат алмасуды қамтамасыз ететін жіңішке майда қан тамырлары: артериолалар, капилллярлар, венулалар, артериола-венулалық анастомоздар (жалғамалар) жатады. Артериолалар (арнасы – 50-100 мкм, интима – эндотелий, эндотелийасты қабаты, ішкі эластинді жарғақ; медиа – 1 – 2 қабат миоциттер; адвентиция - БДҰ), И.М. Сеченов артериолаларды «тамырлар жүйесінің шүмегі» деп атаған. Капиллярлар (орташа арнасы – 4 – 8мкм: тар арналы 4-7 мкм – бұлшық еттерде, жүйкелерде, өкпеде; кең арналы 7-11мкм – теріде, кілегейлі қабықтарда; қойнауша 20-30мкм; Сүйектің қызыл кемігі майында, көкбауырда – 50мкм). Организмдегі барлық капиллярлардың жалпы арнасы қолқа арнасынан 500-800 есе кең. Қабырғасы үш қабаттан (ішкі - эндотелий қабаты, ортаңғы – негіздік жарғақпен қапталған перициттер, сыртқы – БДҰ – адвентициялық жасушалар болады) құралған. Жануарлар организмдерінде капиллярлардың үш түрі кездеседі: 1.Қабырғасы тұтаса жанасып жатқан эндотелийден және негіздік жарғақтан (ең көп тараған); 2.Фенестрлі капиллярлар (бүйрек денешігінің шумақтары, ішек бүрлері, эндокринді бездер); 3.Эндотелиоцитер мен негіздік жарғақта диаметрі әр түрлі тесіктері болатын капиллярлар (көкбауыр т.б.). Венулалар – құрылысы артериолаларға ұқсас, бірақ арналары кеңдеу келеді. Үш түрі болады: посткапиллярлық венулалар (8-30мкм, құрылысы капиларларға ұқсас), жинағыш венулалар (30-50мкм, медиасында жекеленген миоциттер болады), етті венулалар (50-100мкм, 1-2 қабат миоциттер). Венулалар арқылы қан төменгі қысыммен (10мм сынап бағаны) және тым баяу (1-2 мм/сек.) ағады. Артериола-венулалық жалғамалар (анастомоздар) – артериолалардың капиллярларға дейінгі байланысы. Жалғамалар барлық мүшелерде кездеседі. Олардың қызмет деңгейіне байланысты қанның ағу мөлшерін реттеп отырады. Жалғамалар – қабырғаларының құрылысы жағынан артериолалар мен венулаларға ұқсас (интима, медиа, адвентиция). Қан тамырларының тарамдалу заңдылықтары. Іштөлінің дамуы барысында бастапқы кезде біркелкі қан тамырлар торы жетіледі. Мүшелердің қызметіне сәйкес қан тамырларға әр түрлі деңгейде қысым түсіреді. Нәтижесінде арнасы әр түрлі қан тамырлары жетіліп, олар қызметіне байланысты: артерияларға, веналарға және микроайналым арнасының қан тамырларына ажырайды. Жануарлар денесіндегі қан тамырларының орналасу бағыттары мен тарамдалуы белгілі заңдылықтарға бағынады: 1.Қан тамырлары жүйкелермен бірігіп, тамыр-жүйке будаларын түзеді. 2.Қан - дененің жүректен алыс негізгі аумақтарына (бас, тұлға, аяқ т.б.) магистральды қан тамырларымен тасымалданады. 3.Магистральды қан тамырларынан мүшелерге бүйірлік тамырлар тармақтарын бөлінеді. 4.Бүйірлік тамырлар тармақтарының таралуы барлық жануарлар үшін тұрақты болғанымен, олардың таралу реттері жануарлар түрлеріне байланысты ерекшеленеді. 5.Магистральды қан тамырлары мен олардың бүйірлік тамырлар тармақтарының бағыттары мен тарамдалуы - хордалы жануарлар денеқұрылысының жалпы заңдылықтарына (бірбіліктілік, екіжақты симметриялық, метамерия) бағынады. 6.Бүйірлік тамырлар тармақтары бір-бірімен өзара жалғамалар (анастомоздар) арқылы жалғасып, магистральды қан тамырларымен қатарласа орналасатын коллатеральды қан тамырларын құрайды. Магистральды қан тамырлары істен шыққан жағдайда, олардың қызметін коллатеральды қан тамырлары атқарады. 7.Жануарлар организмінде артериялар тарамдалуының төрт түрі ажыратылады: шашыраңқы, магистральды, дихотомиялық және соңғы тарамдалу. 8.Жануарлар организмінде жалғамалардың (анастомоздардың) бірнеше түрлері кездеседі: артерия доғалары, артерия торлары, «ғажап торлар», тамырлар тораптары (өрімдері), артериола-венулалық анастомоздар. Артерия доғалары – бір мүшеге бағытталған бірнеше артериолаларды өзара біріктіреді (ішек, бақай артериолалары). Артерия торлары – қан тамырлары соңғы тармақтарының бір-бірімен өзара байланысып торлануы (тізенің дорсальды торы). «Ғажап торлар» - екі артериялар немесе екі веналар арасындағы капиллярлар торы (бүйрек денешіктеріндегі артериолалар арасындағы артериялық капиллярлар шумағы, бауырдағы веналар арасындағы веналық капиллярлар торы). Тамырлар тораптары – дененің деңгейі әр түрлі жазықтықтары бойында орналасқан, бір-бірімен жалғамалар арқылы байланысқан қан тамырлары құрайды (ми қан тамырлар торабы). Артериоло-венулалық анастомоздар (жалғамалар) – артериолалар мен венулалардың капиллярларға дейінгі өзара жалғасы. Бақылау сұрақтары: Қан тамырларының жануарлар организміндегі тарамдалу заңдылықтары. Қан айналым шеңберлері Қан тамырларының тарамдану заңдылықтары. Ұсынылған әдебиеттер: Жаңабеков К., Жаңабекова Г.К., Жүнісова Р.Ж. «Жануарлар анатомиясы» Оқу құралы. «Айтұмар», 2015. Исембергенова С.К., Жылкышыбаева М.М. Латино- русско- казахско-английский терминологический словарь «Айтұмар» 2016 Жаңабеков К., Джунусова Р.Ж., Жылқышыбаева М.М., Байтакова З.Е. Сүйектер және бұлшық еттер жүйесінің бейнелі оқу құралы. А.А.2015 «Жануарлар морфологиясы және латын терминологиясы» оқулығы, 2005, 184 - 192 беттер. №17 ДӘРІС Дәрістің тақырыбы: Лимфа айналым жүйесінің анатомиясы Дәрістің мақсаты: Студенттерді лимфа жүйесімен және оның дамуымен, лимфа тамырларының түрлерімен және олардың құрылысымен, лимфа түйіндері және гемолимфалық түйіндердің топографиясымен және құрылысымен таныстыру. Түйінді сөздер: лимфа, лимфа тамырлары, лимфа түйіндері, гемолимфалық түйіндер. Иллюстрация – тамырлар жүйесі, лимфа түйіндерінің топографиясы, лимфа түйінінің құрылысы (таблицалар, слайдтар). Дәрісте қамтылатын негізгі сұрақтар: 1. Лимфа айналым жүйесінің жалпы сипаттамасы және оның дамуы. 2. Лимфа тамырлары, олардың түрлері, топографиясы және құрылысы. 3. Лимфа түйіндерінің, гемолимфалық түйіндер мен лимфо-эпителиальды құрылымдардың топографиясы және құрылысы. 4. Жануарлар организміндегі лимфа орталықтары. Дәрістің қысқаша мазмұны: 1-сұрақ. Лимфа айналым жүйесі – құрылысы мен қызметі жағынан қан айналым жүйесі мүшелерімен тығыз морфологиялық байланыста болады. Бұл жүйе қан айналым жүйесі мүшелерінен зат алмасу процесі барысында қан тамырларының қабырғалары арқылы қаннан қоршаған ұлпаларға сүзіліп шыққан ұлпа сұйығынан басталып, жеке жүйе ретінде қызмет атқарып, соңында жануарлар денесінен лимфаны жинайтын екі ірі лимфа өзектерінің (оң лимфа бағаны, көкірек өзегі) краниальды қуыс венаға құйылуымен аяқталады. Лимфа айналым жүйесі – лимфа тамырларынан, лимфа түйіндерінен, гемолимфалық түйіндерден, лимфа өзектерінен және олардың қуыстарымен үздіксіз қозғалыста болатын сұйық ұлпалардан: ұлпа сұйығынан және лимфадан тұрады. Ұлпа сұйығы – зат алмасу барысында микроайналым арнасының қан тамырлары қабырғалары арқылы қоршаған ұлпаларға қаннан бөлінген сұйық. Ұлпа сұйығы – деп, ұлпалардан лимфа капиллярларымен, әкелгіш лимфа тамырларымен лимфа түйіндеріне дейін ағатын сұйықты атайды. Лимфа – тірі сұйық ұлпа. Ол жануарлар организмінің сұйық ішкі орта ұлпасы ретінде - ұлпа сұйығынан (лимфа плазмасы) және лимфа жасушаларынан (лимфобласттар, лимфоциттер, макрофагтар, плазмоциттер) тұрады. Сондықтан, ұлпа сұйығы лимфа түйіндерінен ағып шыққаннан кейін ғана лимфа – деп аталады. Лимфа жүйесінің негізгі қызметтері: 1) организмдегі ұлпааралық кеңістіктердегі қалыпты мөлшерден артық ұлпа сұйығын лимфа тамырларына сорып сіңіріп, қан айналым жүйесіне өткізу арқылы дренаждық қызмет атқарады; 2) қан капиллярларының қабырғалары арқылы өте алмай, қанға сорыла алмайтын ірі молекулалы белоктық заттар (гормондар) ішекте қорытылған липидтердің мономерлері (май қышқылдары, глицерин) тікелей лимфаға сорылады; 3) лимфа айналым жүйесіне (түрлі мүшелердегі ұлпа сұйығына) сыртқы қоршаған ортадан организмге түскен бөгде заттар мен түрлі микроорганизмдер механикалық және биологиялық тазалаулардан өтіп залалсызданғаннан кейін ғана, лимфа ретінде қанға құйылады (қорғаныс қызметі); 4) лимфа түйіндерінде жасушалық және гуморальдық иммунитеттерге жауапты лимфоциттер (Т-, В-) және антиденелер түзіледі. Лимфа айналым жүйесінің дамуы. Филогенез. 1. Омыртқасыз жануарлар мен төменгі сатыдағы хордалы жануарларда (қандауырша) - бұл жүйенің қызметін вена қан айналым жүйесі атқарады. 2. Балықтарда, қосмекенділерде, бауырымен жорғалаушыларда - лимфа айналым жүйесі қарапайым лимфа қойнаулары (тері астында, ішкі мүшелерде) түрінде жетілген. 3. Құстарда лимфа қойнауларының орнында жіңішке келген түтікше лимфа тамырлары жетіледі. Бұлар тек жүрек бағытына қарай ашылып, кері бағытта жабылатын қақпақшалармен (клапандармен) жабдықталған. Бірақ қақпақшалар құстарда сирек орналасады. Лимфа түйіндері мен лимфоидты құрлымдар тек жылы қанды жануарларда (құстар мен сүтқоректілер) жақсы жетілген. Құстарда мұндай құрылымдар жұтқыншақ пен өңеште, бүйенде кездеседі. 4. Сүтқоректі жануарларда – лимфа түйіндері жоғары деңгейде жетілген. Онтогенез. Лимфа айналым жүйесі қан айналым жүйесімен бірге мезенхимадан дамып жетіледі. 2 – сұрақ. Лимфа айналым жүйесі – лимфа саңлауларынан (эпителиоциттер аралықтарында, БДҰ - да), лимфа кеңістіктерінен (периваскулалы, периневральды), лимфа қойнауларынан (қарын, ішек кілегейлі қабықтарындағы ұлпа сұйығына толған тұйық түтікшелер), лимфа қуыстарынан (ми, жұлын қабықтары арасындағы кеңістіктер, жұлынның орталық өзегі, ми қарыншалары, көз алмасының қуысы, буын қуыстары,синовиальды қапшықтар мен қынаптар, сірлі қуыстар,ішкі құлақ қуысы) ұлпа сұйығы ретінде бастау алып, пішіні саусақ тәрізді тым жұқа қабырғалы, томпайып тұйық басталатын лимфа капиллярларына өтеді. Лимфа капиллярларының қабырғалары екі қабаттан: жұқа жалаң қабат эндотелиоциттерден және оның сыртындағы БДҰ – нан тұрады. Бұларда қан капиллярлары қабырғаларындағыдай эндотелий мен БДҰ – сы аралығында негіздік жарғақ (базальды мембрана) болмайды. Сондықтан, лимфа капиллярларының арнасы қан капиллярларының арнасына қарағанда кең де, созылмалы (диаметрі 5 – 100 мкм дейін өзгеріп отырады) болып келеді. Эндотелиоциттердің аралықтарында ірі молекулалы заттар, жасушалар мен олардың ірі бөліктері өтетін тесіктер бар. Эндотелиоциттердің цитоплазмасында лимфа капиллярлары қабырғаларының өткізгіштігін реттеп отыратын актинді микрофиламенттердің болатындығы анықталды. Лимфа капиллярлары - өздері орналасқан ұлпалар мен мүшелердің құрылысы мен олардағы зат алмасу ерекшеліктеріне байланысты тарілмекті және кеңілмекті торлар түзеді. Лимфа капиллярлары мида, жұлында, сүйектерде, гиалин шеміршегінде, көкбауыр паренхимасында, тері эпидермисінде,бауырда, көздің қасаң қабығы мен көз бұршағында болмайды. Лимфа тамырлары (ЛТ) – орналасу орындарына байланысты беткей ЛТ және терең ЛТ болып екі топқа бөлінеді. Беткей ЛТ - тері астында, ал терең ЛТ - тамыр-жүйке будаларының құрамына кіреді. ЛТ-ы дененің белгілі аймақтарының шеткі жақтарынан ұлпа сұйығын жинап , осы аймақ орталығында орналасқан лимфа түйіндеріне радиальды бағытта алып келеді. Бұндай лимфа түйіндерін аймақтық лимфа түйіндері немесе региондық лимфа түйіндері – деп аталады. Бір региондық лимфа түйіні мен оған жан-жақтан радиальды бағытта ұлпа сұйғын алып келетін ЛТ-ының сыртқы көрінісі бір ағаш діңгегінен тараған ағаш тамырларына ұқсас болып келетіндіктен, лимфа түйінінің түбірі – деп аталады. ЛТ-ы арнасының диаметріне байланысты: майда, орташа және ірі ЛТ-ы болып үш топқа бөлінеді. Майда ЛТ – ы қабырғаларының құрылысы лимфа капиллярлары қабырғаларының құрлысына (эндотелий, БДҰ) ұқсас. Олар өзара анастомоздар арқылы жалғасып жатады. Орташа, әсіресе, ірі ЛТ-ы (өрлеме ЛТ-ы) қабырғаларының құрылысы етті вена қабырғасына ұқсас, яғни үш қабықтан: интима (эндотелий, БДҰ), медиа (ішкі сақинаша,сыртқы қиғаш - миоциттер), адвентиция (БДҰ) қабықтарынан құралған. Лимфа түйіндеріне ұлпа сұйығын немесе лимфаны алып келетін ЛТ-ын әкелгіш ЛТ-ы, ал лимфаны лимфа түйіндерінен алып шығатын ЛТ-ын әкеткіш ЛТ-ы – деп аталады. ЛТ-ының ішкі интима қабығында жүрекке қарай ашылып, кері бағытта жабылатын қақпақшалар болады. Организмдегі лимфа түйіндерінен лимфаны алып шығатын әкеткіш ЛТ-ы бір-бірімен қосылып бірігіп, лимфаның қан айналым арнасына құйылуын қамтамасыз ететін ірі тамырларды негізгі лимфа тамырлары дейді. Бұларға: бел цистернасы, көкірек өзегі, оң лимфа бағаны, бел, ішек және кеңірдек өзектері жатады. Денеден жиналатын лимфа ең соңында оң лимфа бағаны (бас, мойын, көкірек керегесі аумақтарының оң жағынан, оң алдыңғы аяқтан жинайды) мен көкірек өзегі (дененің қалған бөлігінен жинайды) арқылы краниальды қуыс венаға құйылады. Бұлардың адвентиция қабықтарында өзектердің ұзын бойын бойлай орналасатын, бір-бірінен БДҰ-лық аралықтармен бөлінген миоциттер будалары болады. 3 – сұрақ. Лимфа түйіндері (ЛТн) – жануарлар денесінің белгілі бір аймақтарында, әкелгіш ЛТ – лары бойында орналасып, сол аймақтардан немесе мүшелерден лимфаны (ұлпа сұйығын) жинап алып шығатын, құрылысы паренхималы мүше. Пішіні лобия немесе дөңгелекше келген сұр немесе сары-сұр түсті ЛТн-дерінің мөлшері жануарлардың түрлеріне байланысты (0,2 см – 20 см) болады. Жылқы ЛТн – майда болып келеді. Олар кейде бір жерде 40 дейін топтасып жатады. Жалпы саны 8000. Сиыр ЛТн ірілеу болып келеді, жалпы саны 300, қой мен ешкіде 300-600, шошқада 200, итте – 60 шақты. ЛТн-дері жануарлар денесіндегі орналасу орындарына қарай: беткей және терең ЛТн-і деп бөлінеді. Беткей ЛТн-і тері астында орналасады. Оларды сипап зерттеу және тексеру арқылы жануарларда болатын түрлі ауруларға алдынала мән беріп, оларды анықтауға болады. ЛТн – дері – шеткі қан жасау және иммундық қорғаныс мүшелері. Олардың қызметтері: 1. ұлпа сұйығына түскен организмге жат түрлі бөгде заттар, істен шыққан жасушалар қалдықтары, микроорганизмдер мен олардың токсиндері (улары) ЛТн-інінің негізін құрайтын ретикулалы ұлпа арқылы механикалық және биологиялық сүзгіден өтеді; 2. лимфоциттер және макрофагтардың қатысуымен ұлпа сұйығы құрамындағы бөгде заттар, жасушалар қалдықтары, микроорганизмдер мен олардың улары фагоцитоз жолымен жойылып, залалсыздандырылып отырады; 3. қан жасау қызметін атқарады (Т-, В- лимфоциттер түзіледі); 4. қорғаныс қызметін атқарады (антиденелер түзіледі). Әкелгіш ЛТ ЛТн-дерінің дөңес жағынан (шошқада керісінше ЛТн қақпасы жағынан) енеді, ал әкеткіш ЛТ ЛТн-нің ойыс жағындағы ЛТн қақпасы лимфаны алып шығады. ЛТн нің гистологиялық құрылысы. ЛТн - паренхималы мүше ретінде паренхимадан (ретикулалы ұлпада орналасқан лимфоидты ұлпа – лимфобласттар, лимфоциттер, макрофагтар) және стромадан (сыртқы тығыз ДҰ – лық қапшық, одан түйін ішіне торлана таралатын – перделіктер -трабекулалар) тұрады. ЛТн – шеткі тығыз келген қыртысты заттан (қапшық пен перделіктердің аралықтарында орналасқан, бір-бірімен тығыз жатқан лимфа түйіншелері, шеткі қойнау), аралық - қыртысмаңы аймақтан (перделіктер, жұмсақ баулар, аралық қойнаулар), орталық ақшыл келген бозғылт заттан (бозғылтша баулар, орталық қойнаулар) тұрады. Лимфа түйіншелері мен бозғылтша бауларда В-лимфоциттер көбейіп жетіліп, әсерлі (эффекторлы) жасушаларға айналады. Сондықтан, ЛТн –нің қыртысты және бозғылт заттары В аймақтар – деп аталады. Қыртысмаңы аймағында Т-лимфоциттер көбейіп жетіледі. Қыртысмаңы аймағын Т аймақ – деп атайды. Лимфа түйіншелерінің ақшыл келген орталық бөлігін түйіншенің көбею (герминативті) орталығы (лимфобласттар) – деп атайды. Бұл орталықтың макрофагтары түрлі әсер етуші факторларға жедел жауап береді. Осыған байланысты көбею орталығын реактивті орталық деп те атайды. Лимфа түйіншелерінің шеткі жағында эффекторлы кіші В- лимфоциттер тәж тәрізді қаптап жатады. Бұлар лимфа түйіншелерінен бозғылтша бауларға өтіп, антиденелер түзетін плазмоциттерге айналады. Қыртысмаңы аймағы – тимусқа тәуелді аймақ. Тимустан келіп қоныстанған Т-лимфоциттердің көбейіп, жетіліп мамандануына қолайлы микроортаны ретикулалы ұлпамен қатар, фагоцитоз үдерісіне қатыспайтын саусақша өсінділі макрофагтар да жасайды. Олар антигендерді плазмолемм маңында жинақтап, Т-лимфоциттердің аталмыш антигендерге сәйкес жетіліп, эффекторлы Т-лимфоциттерге айналуын қамтамасыз ететін гликопротеидтерді бөледі. Бозғылт зат ретикулалы ұлпасында орналасқан бозғылтша баулар В-лимфоциттерден, олардан жетілген плазмоциттерден (иммуноциттерден – G-иммундыглобулиндерді түзеді) және макрофагтардан құралған. ЛТн- дер паренхимасын құрайтын лимфоидты ұлпаны (лимфа түйіншелері, жұмсақ баулар, бозғылтша баулар) шеткі, аралық, орталық қойнаулардан (қойнаулардың негізін ретикулалы ұлпа құрайды) және строманы құрайтын ЛТн қапшығы мен перделіктерден ретикуло-эндотелиоциттер оқшаулап тұрады. Бұл жасушалардың аралықтарында лимфоциттер мен ірі иммундыглобулиндер молекулалары лимфаға қарай өтетін саңлаулар болады. Гемолимфалық түйіндер – көкірек және құрсақ қолқалары, бүйрек артериялары бойында орналасқан қызыл түсті майда түйіндер. Құрылысы ЛТн-не ұқсас, тек олардың паренхимасын миелоидты ұлпа құрайды. Бұл түйіндерде негізінен аз мөлшерде эритроциттер мен гранулоциттер дамып жетіледі. Лимфо-эпителиальды құрылымдар (ЛЭҚ) – негізінен лимфа түйіншелері (құрылысы ЛТн-і қыртысты затындағы лимфа түйншелеріне ұқсас) түрінде азық қорыту мүшелерінің кілегейлі қабығы өзіндік тақташаларында, олардың эпителий қабатымен жанаса жеке немесе топтасып орналасады. Олардың пішіні мен мөлшері әр түрлі болып келеді. Ірі құрылымдар ауыз қуысы мен жұтқыншақ шекарасында орналасып, бадамшалар (миндалиналар) – деп аталады. Жануарларда тіл, жұтқыншақ, шошқада көмекеймаңы бадамшалары болады. Мықын ішек, бүйен, тоқ ішек кілегейлі қабықтарында жекеленген немесе топтасып жатқан лимфа түйіншелері болады. Топтасып жатқан түйіншелерді пейер түймешелері (бляшкалары) – деп атайды. ЛЭҚ – шеткі қан жасау және иммундық қорғаныс мүшелеріне жатады. Бұларда жетілетін эффекторлы Т-, В- лимфоциттер азық қорыту мүшелеріне азықпен келіп түскен микроорганизмдер мен бөгде антигендерді фагоцитоз арқылы жояды. ЛЭҚ В- лимфоциттерінен туындаған плазмоциттер А-иммундыглобулиндерді түзеді. 4 – сұрақ. Жануарлар организмдері дене аймақтарындағы ЛТн- дері орналасу орындарын байланысты топтасып, лимфа орталықтарын (ЛО) жасайды. Организмде барлығы 19 ЛО болады. Бас ЛТн-і (1.Шықшыт ЛО, 2.Төменгі жақ ЛО, 3.Жұтқыншақарты ЛО); мойын ЛТн-і (1.Беткей мойын ЛО, 2.Терең мойынЛО); алдыңғы аяқ ЛТн-і (1. Қолтық ЛО,); артқы аяқ ЛТн-і (1.Тобықасты ЛО, Тобықүсті ЛО, 3.Шаптың беткей ЛО, 4.Шаптың терең ЛО); көкірек қабырғасы мен көкірек қуысы мүшелерінің ЛТн-дері (1.Дорсальды көкірек ЛО, 2.Көкірек ортасының ЛО, 3.Вентральды көкірекЛО, 4.Бронхтық ЛО); құрсақ және жамбас қабырғаларының ЛТн- дері (1.Белдің қолқалық ЛО, 2.Мықын-құйымшақ ЛО); құрсақ және жамбас қуыстар мүшелерінің ЛТн-дері (1.Бел ЛО, 2.ІШ ЛО, 3.Краниальды шажырқай ЛО, 4.Каудальды шажырқайЛО). Бақылау сұрақтары: 1. Лимфа айналым жүйесінің жалпы сипаттамасы. 2. Лимфа айналым жүйесінің дамуы: филогенезі, онтогенезі. 3. Лимфа тамырлары: лимфа капиллярларының құрылысындағы ерекшеліктер. 4. Арнасының диаметріне байланысты лимфа тамырларының бөлінуі, олардың құрылыс ерекшеліктері. Негізгі лимфа тамырлары. 5. Әкелгіш және әкеткіш лимфа тамырларына сипаттама беріңіз. 6. Лимфа түйіндері, олардың топографиясы және құрылысы. 7. Гемолимфалық түйіндер мен лимфо-эпителиальды құрылымдардың топографиясы және құрылысы. 8. Жануарлар организміндегі лимфа орталықтары. Ұсынылған әдебиеттер: Жаңабеков К., Жаңабекова Г.К., Жүнісова Р.Ж. «Жануарлар анатомиясы» Оқу құралы. «Айтұмар», 2015. Исембергенова С.К., Жылкышыбаева М.М. Латино- русско- казахско-английский терминологический словарь «Айтұмар» 2016 Жаңабеков К., Джунусова Р.Ж., Жылқышыбаева М.М., Байтакова З.Е. Сүйектер және бұлшық еттер жүйесінің бейнелі оқу құралы. А.А.2015 «Жануарлар морфологиясы және латын терминологиясы» оқулығы, 2005, 184 - 192 беттер. №18 ДӘРІС Дәрістің тақырыбы: Қан жасаушы мүшелер анатомиясы Дәрістің мақсаты: Студенттерді қан жасау мүшелерінің, дамуымен, топографиясымен және құрылысымен таныстыру. Түйінді сөздер: қантүзілу, сүйек кемігі, сүйек майы, тимус, клоака қапшығы, көкбауыр. Иллюстрация – сүйек кемігі майындағы қантүзілу, тимус, көкбауыр (таблицалар, слайдтар). Дәрісте қамтылатын негізгі сұрақтар: 1. Қан жасау және иммундық қорғаныс мүшелерінің жалпы сипаттамасы. 2. Орталық қан жасау мүшелерінің (сүйек кемігі майы, тимус, клоака қапшығы) дамуы, топографиясы және құрылысы. 3. Шеткі қан жасау мүшелерінің (көкбауыр, Лтн-дері, ЛЭҚ) дамуы, топографиясы және құрылысы. Дәрістің қысқаша мазмұны: |