Анатомия. аза лтты аграрлы зерттеу университеті коммерциялы емес акционерлік оамы Технология жне биоресурстар факультеті
 Скачать 0.97 Mb.
|
|
1-сұрақ. Қан жасау және иммундық қорғаныс мүшелерінің маңызы: 1. Организмдегі қантүзілу процесін және қанның морфологиялық құрамы мен иммундық тұрақтылығын (гомеостаз) қамтамасыз етеді, 2. Қорғаныс қызметін атқарады (құрамындағы макрофагтар мен иммундыхабардар жасушалар организмге түскен бөгде заттар мен істен шыққан жасушалар мен олардың қалдық бөлшектерін, микроорганизмдерді жояды), 3. Бұларда қан мен лимфаның қоры уақытша сақталады. Жануарлардың эмбриондық даму кезеңінде сарыуыз қапшығы қабырғасында мезенхимадан жетілген көпмүмкіндікті (полипотентті) діңгекті жасушалар (қантүзілудің мезобластикалық кезеңі) қан жасау мүшелеріне, алдымен бауыр мен көкбауырға (гепато-лиенальды кезең), одан соң сүйек кемігі майына (медуллалы кезең) келіп қоныстанып, бөліну арқылы көбейіп, маманданып жетіліп, организмдегі қантүзілу процесін іс жүзіне асырады. Сүйектер кемігі майында - діңгекті жасушалардан қан жасушаларының көпмүмкіндікті, олардан бірмүмкіндікті (унипотентті) бастама (ізашар) жасушалары – бласттар жетіліп, олардан эритроциттер, гранулоциттер, қан табақшалары дамиды. Қан жасау мүшелеріндегі ретикулалы ұлпа мен макрофагтар жасаған қолайлы микроортада Т- және В- лимфоциттердің ізашар жасушаларынан иммундыхабардар (иммундыкомпетентті) Т- және В- лимфоциттер түзіліп, олар қанның ағысымен тимусқа және ішек түйіншелеріне (құста - клоака қапшығына) барып, антигенге тәуелді Т- және В- лимфоциттерге айналады. Олар шеткі қан жасау мүшелеріне қанның ағысымен өтіп, көбейіп маманданып, организмдегі иммундық қорғанысты қамтамасыз ететін эффекторлы (әсерлі) жасушаларға айналады. Қан жасау мүшелері - құрылысы жағынан паренхималы мүшелерге жатады. Олар паренхимадан және стромадан тұрады. Сүйектің қызыл кемігі майы, көкбауыр, ЛТн-дері, лимфо-эпителиальды құрлымдар паренхимасының негізін ретикулалы ұлпа, ал тимус пен фабриций (клоака) қапшығы паренхимасының – торлы-эпителиальды ұлпа құрайды. Ретикулалы және торлы-эпителиальды ұлпалардың жасушалары (ретикулоциттер, өсінділі эпителиоциттер) мен макрофагтар қан жасау мүшелеріндегі қантүзілу процесінің жоғары деңгейде жүруіне қолайлы микроорта түзеді. Қан жасау мүшелерінің паренхимасы - миелоидты ұлпадан (эритроциттер, гранулоциттер, мегакариоциттер туындысы – қан табақшалары, моноциттер және лимфоциттердің ізашар бастамалары – бласттар түзілетін ұлпа) және лимфоидты ұлпадан (Т-, В-лимфрциттер, плазмоциттер түзілетін ұлпа) құралған. Бұлардың негізін ретикулалы ұлпа және торлы-эпителиальды ұлпа түзеді. Қан жасау мүшелерін қанмен жабдықтайтын қойнауша капиллярлар мен поственулалардың ерекше құрылысы мүшелер арқылы ағып өтетін қан мен лимфаның ағысын мейлінше баяулатып, пісіп жетілген қан жасушаларының қан жасау мүшелерінің паренхимасынан аталған тамырлар арнасына өтуіне толық мүмкіндік береді. Сүйек майы – белгілі деңгейде өздігінен реттеліп отыратын діңгекті жасушалар топтары (популяциялары) орналасқан орталық қан жасау мүшесі. Омыртқалы жануарларда екі түрлі сүйек майы болады: жілік майы және сүйектің қызыл кемігінің майы. Жілік майы – жіліктер қуыстарында түзіліп жиналатын май ұлпасы, қоректік заттар қорының қызметін атқарады. Оның негізін ретикулалы ұлпа және БДҰ-ы құрайды. Май ұлпасын құрайтын липоциттер (адипоциттер) – БДҰ-ындағы адвентициальды жасушалардан жетіледі. Кейбір ауруларға байланысты (мыс. Қан кету т.б.) сүйектің қызыл кемігі майында қантүзілу процесінің деңгейі төмендесе, онда жілік майында қосымша қан жасау ошақтары түзіліп, қантүзілу процесі жүреді. Сүйектің қызыл кемігі майы (СҚКМ) – жануарлар организміндегі қан жасау мүшелері жүйесінің орталық мүшесі. СҚКМ-да діңгекті жасушалардан қан жасушаларының бастама ізашар жасушалары – бласттар түзіледі. Олардың көбі (эритроциттер, гранулоциттер, қан табақшалары, моноциттер) СҚКМ-да толық жетіліп, қанға шығарылады. Ал лимфобласттар қанға өтіп, қанның ағысымен тимусқа, көкбауырға, ЛТн-деріне, ЛЭҚ-дарға барып, қоныстанып, антигендерге тәуелді маманданып, әсерлі жасушаларға айналады. СҚКМ-ның дамуы. СҚКМ – эмбриогенездің алғашқы кезеңінде-ақ, алдымен жалпақ сүйектерде (жауырын, жамбас сүйек, шүйде сүек, қабырғалар, төссүйек, бассүйектің негіздік сүйектері), кейіннен жіліктер эпифиздерінде, омыртқалардың кемік затында мезенхимадан дамып жетіледі. Қызыл-күрең түсті, қоймалжың келген СҚКМ (дене салмағының 4-5% құрайды) – сүйектердің кемік затының ұяшықтарында орналасады. СҚКМ нысандық шыныларға жұқа жұғындылар жасап, арнайы бояулармен бояп, микроскоппен зерттейді. СҚКМ - сүйектер ұяшықтарындағы эндоосттан торлана таралатын дәнекер ұлпалық желілер аралықтарында, ретикулалы ұлпада орналасады. СҚКМ паренхимасын – жасушалар құрамының көптүрлілігімен ерекшеленетін миелоидты ұлпа (МҰ) құрайды. МҰ микроайналым арнасының қан тамырларының жиі торымен жабдықталған. МҰ-дағы діңгекті жасушалар көбіне эндоост маңында орналасады. Ретикулалы ұлпадағы қойнауша қан капиллярларының айналасында түрлі қан жасушаларының даму қатарлары (эритроциттердің, гранулоциттердің, мегакариоциттердің даму орталықтары) топтасып жатады. Эритроциттердің даму орталықтары макрофагтардың айналасында пішіні түрлі аралшықтар (жасушалары: эритробласттар, базофилді, полихроматофилді, оксифилді нормоциттер) жасайды. Аралшықтардың ортасында орналасқан макрофагтар эритроциттердің түзілуіне керекті Fe көкбаурдан алып келумен қатар, істен шыққан ескірген эритроциттер мен жетіліп жатқан нормоциттер ядроларын қармап жойып отырады. Гранулоциттердің даму қатарлары СҚКМ ішіндегі қойнауша капиллярлар айналасында орналасып, аралшықтар жасайды. Даму сатысындағы эозинофилді, нейтрофилді, базофилді миелобласттардан – аттарына сәйкес олардың цитоплазмасында боялған дәншелері болатын миелоциттер, промиелоциттер, метамиелоциттер дамып жетіледі. Гранулоциттердің макрофагтармен байланысы болмайды. Пісіп жетілген гранулоциттер СҚКМ-да қорланып, СҚКМ-дағы эритроциттердің санынан 3 есе көп, ал шеткі қан құрамындағы гранулоциттердің санына қарағанда 20 есе көп болады. Көпядролы ірі мегакариобласттар мен мегакариоциттер қойнауша капиллярлардың қабырғаларымен жанасып орналасады. Миелоидты ұлпа аралшықтары аралықтарындағы микроайналым арнасы қан тамырларының айналасында моноциттер мен лимфоциттердің бласттары топтасып жатады. СҚКМ-да липоциттер (адипоциттер) көптеп кездеседі. Айырша без (тимус), АБ – екі бөліктен (таө көкірек, жұп мойын) тұратын, организмдегі иммундық жүйенің қалыптасуы мен қызметін бақылып реттеп ортыратын қан жасау және иммундыө қорғаныс жүйесінің орталық мүшесі. АБ-де лимфоциттердің түрлі топтары және тимозин гормоны түзіледі, биологиялық белсенді заттар (инсулин кальцитонин тәрізді заттар) бөлінеді. Ол жас төлдерде жақсы жетілген. АБ–дің паренхимасының негізін құрайтын ретикуло-эпителиоциттер біріншілік жұтқыншақтың 3-4- желбезек қалталарының энтодермасынан дамып жетіледі. АБ паренхимасының лимфоидты ұлпасын СҚКМ-нан қоныс аударған Т-лимфоциттер бастамалары (бласттар) құрайды. Сыртындағы ДҰ-лық қапшықтан АБ ішіне таралатын ДҰ-лық перделіктер без паренхимасын бөлікшелерге бөледі. Бөлікшелер сыртқы қыртысты және ішкі бозғылт заттардан (тимус – Гассаль денешіктері) құралған. АБ жануарлар есейген сайын, бездің мөлшері кішірейіп, біртіндеп май ұлпасына айналады. Құс клоака (Фабриций) қапшығы (КҚ) – құс организміндегі иммундыбиологиялық қорғаныстың орталық мүшесі. КҚ-ында қапшыққа (бурсаға) тәуелді В-лимфоциттер дамиды. Шеткі қан жасау мүшелерінің В+-лимфоциттер аймақтарында дамып жетіліп, антиденелер түзгіш плазмоциттерге айналады. КҚ-ның көпқабатты призма тәрізді эпителиймен астарланған кілегейлі қабығында майда лимфа түйіншелері орналасады. Құрылысы АБ түйіншелеріне ұқсас (паренхима негізін ретикуло-эпителиоциттер құрайды). Қыртысты затында – тығыз орналасқан кіші лимфоциттер, бозғылт затында ірі және орташа лимфоциттер болады. Сүтқоректі жануарларда КҚ- ның қызметін ащы ішек лимфа түйіншелері атқарады. 3 – сұрақ. Көкбауыр (талақ), К – құрсақ қуысында, бірбөлімді қарынның үлкен иінінде, көпбөлімді қарынның мес қарынына жанасып жатқан, пішіні ұзынша доғалдау келген, көкшіл қызыл-қоңыр түсті шеткі қан жасау және қорғаныс мүшесі. К-да бөгде заттар (антигендер), ескіріп істен шыққан эритроциттер, қан табақшалары жойылады, ыдырап жойылған эритроциттер құрамындағы гемоглобиннен - биллирубин және құрамында Fe болатын трансферрин (макрофагтар трансферринді СҚКМ-на тасымалдайды) түзіледі, организмдегі жасушалық және сұйықтық иммунитеттің қалыптасуына қатысыды, СҚКМ-ындағы эритроциттердің түзілу процесі деңгейін төмендетін биологиялық белсенді зат бөледі, қалыпты жағдайда организмдегі қанның 10% қорланады. К – мезенхимадан дамиды. Эмбриогенездің алғашқы кезеңдерінде К стромасына миелоидты ұлпа қоныстанып, онда эритроциттер, гранулоциттер, мегакариоциттер дамиды. Кейіннен К-ға орталық қан жасау мүшелерінен орталық артериялар маңына лимфоидты ұлпа жасушалары қоныстанып, миелоидты қантүзілу процесін лимфоидты қантүзілу (алдымен Т-лимфоциттер, кейіннен В-лимфоциттер түзіледі) алмастырады. К-да лимфа түйіншелерімен қатар, оның қызыл жұмсағы да қалыптасып жетіледі. К. – сыртынан ішпердемен және оның астындағы тығыз дәнекер ұлпалық қапшықпен қапталған. Қапшықтан К-дың ішіне қарай бір-бірімен торлана байланысқан перделіктер таралады. К-дың стромасын құрайтын қапшық пен перделіктердің жиырылу қызметін іс жүзіне асыратын бірыңғай салалы ет ұлпасының миоциттерімен арқауланған. Қан тамырлары мен жүйкелер К қақпасы арқылы енеді. Қапшық пен перделіктер аралықтарында, К. паренхимасы негізін құрайтын ретикулалы ұлпада, К-дың ақ және қызыл жұмсақтары орналасады. К-дың ақ жұмсағын орталық артериялардың сыртын қоршай орналасқан тым майда лимфа түйіншелері, ЛТ (К денешіктері – К паренхимасының 20%) құрайды. ЛТ – Т-лимфоциттерден, В-лимфоциттерден, плазмоциттерден, макрофагтардан тұрады. Ол сыртынан жалпақ пішінді ретикулоциттер қаптап жатады. ЛТ –і бір-біріне анық ажырайтын төрт аймақтан құралған: 1.Периартериальды аймақ немесе артериямаңы аймағы (артерия адвентициясы – Т-лимфоциттер көбейіп жетіліп, эффекторлы жасушаларға айналды, саусақша өсінділі макрофагтар), 2.Көбею орталығы (ЛТ-нің ақшыл оталығына сәйкес – В-лимфоциттер, плазмоциттер, макрофагтар), 3.Жапқыш аймақ немесе мантий аймағы (тығыз жатқан кіші лимфоциттер, аздаған Т-лимфоциттер, плазмоциттер, макрофагтар), 4.Жиекті аймақ немесе маргинальды аймақ (ені 100 мкм – Т-лимфоциттер, В-лимфоциттер - плазмоциттер, макрофагтар) – ақ және қызыл жұмсақтар шекараларында орналасады. Жиекті аймаққа саңлаулы тесіктері бар қойнауша (синусоидты) қан капиллярлары жанасып жатады. К-дың қызал жұмсағын – ретикулалы ұлпада орналасқан қан жасушалары, қойнауша вена қан тамырлары құрайды. Вена қойнауларының аралықтарындағы қызыл жұмсақтың бөліктерін көкбауыр байлары (жұмсақ баулары – ЛТ-дегі бозғылтша бауларға сәйкес) деп атайды. Жұмсақ бауларда плазмоциттер толық жетіледі, моноциттерден макрофагтар дамып жетіледі. К-дағы қан айналым: қақпа арқылы К артериясы енеді, перделік артериялары, жұмсақтық артериялары, орталық артериялар, шашақты артериолалар, сопақша артериолалар (гильзалар - сфинктерлер), қан капиллярлары, вена қойнаулары (12-40 мкм), перделік веналар (ет қабығы болмайды), К венасы – қақпадан шығады. Бақылау сұрақтары: 1. Қан жасау және иммундық қорғаныс мүшелерінің жалпы сипаттамасы. 2. Сүйектің қызыл кемігі майының дамуы, топографиясы және құрылысы. 3. Айырша бездің (тимустың) дамуы, топографиясы және құрылысы. 4. Клоака қапшығының дамуы, топографиясы және құрылысы. 5. Шеткі қан жасау мүшесі көкбауырдың дамуы, топографиясы және құрылысы. Ұсынылған әдебиеттер: Жаңабеков К., Жаңабекова Г.К., Жүнісова Р.Ж. «Жануарлар анатомиясы» Оқу құралы. «Айтұмар», 2015. Исембергенова С.К., Жылкышыбаева М.М. Латино- русско- казахско-английский терминологический словарь «Айтұмар» 2016 Жаңабеков К., Джунусова Р.Ж., Жылқышыбаева М.М., Байтакова З.Е. Сүйектер және бұлшық еттер жүйесінің бейнелі оқу құралы. А.А.2015 «Жануарлар морфологиясы және латын терминологиясы» оқулығы, 2005, 184 - 192 беттер. 19 Дәріс Дәрістің тақырыбы: Ішкі секеция бездері Дәрістің мақсаты: Студенттерді эндокринді бездердің дамуымен, топографиясымен, құрылысымен және организмдегі маңызымен таныстыру. Түйінді сөздер: гормон, гуморальды реттелу, нейрогуморальды реттелу, нейроэндокринді жүйе. Иллюстрация – гипофиз, қалқанша без, бүйрекүсті безі (таблицалар, слайдтар). Дәрісте қамтылатын негізгі сұрақтар: 1. Эндокринді бездердің жалпы сипаттамасы. 2. Орталық эндокринді бездердің (гипоталамус, гипофиз, эпифиз) дамуы, топографиясы және құрылысы. 3. Шеткі эндокринді бездердің (қалқанша без, қалқаншамаңы безі, бүйрекүсті безі) дамуы, топографиясы және құрылысы. Дәрістің қысқаша мазмұны: 1-сұрақ. Эндокринді бездер (ЭБ) биологиялық белсенді заттар – гормондарды жануарлар организмдерінің ішкі сұйық ортасына бөлу арқылы дене мүшелері мен жалпы организмдегі зат алмасу процесін, организм ұлпалары мен мүшелерінің дамуы мен сомалық өсу және көбею қызметтерін реттеуге қатысатын, құрылысы жағынан паренхималы мүшелер мен жекеленген клеткалар жүйесі. ЭБ микроайналым арнасы қан тамырларымен жоғары деңгейде жабдықталған. Бұлардың шығару өзектері болмайды. Организм мшелері мен мүшелер жүйелері қызметтерінің сұйық ұлпалар (қан, лимфа, ұлпа сұйығы) арқылы реттелуін сұйықтық (гуморальды) реттелуі дейді. ЭБ - біріктіргіш (интеграциялық) мүшелер жүйелері тобына жатады. ЭБ-дің гуморальды реттелуі жүйке жүйесінің басқаруымен іс жүзіне асады. Бұларды біріктіріп, нейрогуморальды реттелу деп атайды. Нейросекреторлы нейроциттер нейрогормондар бөлу арқылы жүйке жүйесі мен ЭБ-дерді байланыстырып, аралық қызмет атқарады. ЭБ гормондары организмнің ішкі ортасының тұрақтылығын (гомеостаз) және оның сыртқы ортамен байланысын қамтамасыз етеді. Паренхималы мүше ретінде ЭБ – паренхимадан және стромадан тұрады. Без паренхимасын эпителий және жүйке ұлпасы құрайды. Безді эпителиоциттер қан капиллярларымен жанаса орналасатын көпіршіктерді, бағандарды, бауларды құрайды. Химиялық құрамы жағынан гормондардың көпшілігі белоктарға (пептидтер, олигопептидтер, гликопептидтер, амин қышқылдарының туындылары) және стероидтарға (жыныс гормондары, бүйрекүсті без қыртысының гормондары – холестерин туындылары) жатады. ЭБ – таза ЭБ (гипоталамус, гипофиз, эпифиз, қалқанша без, қалқаншамаңы безі, бүйрекүсті безі) және қосарлы ЭБ (тимус, ұйқы безі, ен, жұмыртқалық, бүйрек, плацента), ал қызметтеріне байланысты орталық ЭБ және шеткі ЭБ болып бөлінеді. Даму тегіне байланысты: 1) эпителиальдық Б (аденогипофиз, қалқанша Б, қалқаншамаңы Б, бүйрекүсті Б қыртысы, ұйқы Б аралшықтар, тимус), 2) жүйкелік Б (бүйрекүсті Б бозғылт заты, параганглийлер), 3) жүйкеглиальдық Б (нейрогипофиз, эпифиз) болып бөлінеді. 2 – сұрақ. Гипоталамус (Г) – ЭБ жүйесінің жоғары және негізгі орталық мүшесі. Ол аралық ми құрамына кіретін ми орталығы ретінде (3-ші ми қарыншасының төменгі қабырғасын және түбін құрайды), вегетативті жүйке жүйесінің симпатикалық және парасимпатикалық бөліктерінің жүйкелік және эндокриндік реттеулерін біріктіріп, нейроэндокринді жүйеге айналдырады, өзінен басқа ЭБ қызметтерін реттеуге қатысатын нейрогормондар бөледі. Г-тың сұр заттық орталықтары (ядролары) мультиполярлы нейроциттерден тұрады. Орналасу орындарына байланысты Г ядролары: алдыңғы, ортаңғы және артқы бөлімдерге бөлінеді. Г-тың алдыңғы бөлімін - ірі нейросекреторлы мультиполярлы нейроциттерден тұратын жұп супраоптикалық және паравентрикулалық ядролар құрайды. Нейросекреторлы нейроциттер эндоплазмалық торында табиғаты нонапептидтерге жататын нейрогормондар түзіледі. 1. Вазопрессин (антидиуреттік гормон) гормоны (супраоптикалық ядро нейроциттері түзеді) – қан тамырларының арнасын тарылтып, қанның қысымын арттырады, бүйрек нефрондары қабырғалары арқылы алғашқы зәр құрамындағы судың кері сорылуына ықпалын тигізіп, зәрдің мөлшерін азайтып, денедегі су алмасуын реттеуге қатысады. 2. Окситоцин гормоны – жатыр миометриумының жиырылуына және желіннен сүттің бөлінуіне ықпал етеді. Бұл екі гормонның қызметі парасимпатикалық жүйке жүйесінің қызметіне ұқсас (екеуі де бірыңғай салалы ет ұлпасының миоциттерінің жиырылуын қамтамасыз етеді). Г алдыңғы бөлімі ядроларының нейроциттерін холинергиялық нейроциттерге жатқызады. Бұл гормондар нейроциттер аксондарымен жылжи ағып, нейрогипофиздегі қан капиллярларымен жанаса орналасқан аксондардың соңғы ұсақ (Херринг) денешіктерінде жиналып, керекті мөлшерде денешіктерден қанға өтеді. Г-тың ортаңғы және артқы бөлімдеріндегі ішкінегіздік (медиобазальдық) және төмпектік (туберальдық) ядролары – қызметі симпатикалық жүйке жүйесі қызметіне ұқсас майда мультиполярлы нейроциттерден тұрады. Бұларды адренергиялық нейроциттерге жатқызады. Бұл нейроциттер бөлетін гормондар гипофиздің безді бөлігі – аденогипофиздің гормондар түзу қызметін реттеп отыратын гормондар (қарапайым молекулалы олигопептидті аденогипофизотропты гормондар) бөледі. Бұлар өз кезегінде либериндерге (аденогипофиздің қызметін күшейтеді) және статиндерге (аденогипофиздің қызметін баяулатады) бөлінеді. Г-тың гормондар бөлу қызметін мидың жоғары бөлімдері бөлетін нейроаминдер (дофамин, норадреналин, серотонин, ацетилхолин) мен гормондар (эндорфиндер, энкефалиндер) реттеп отырады. Гипофиз (Гп) – көптеген ЭБ қызметтерін реттейтін гормондар бөлетін ЭБ жүйесінің орталық мүшесі. Аралық ми төмпекасты бөлігінің құрамына кіреді, аденогипофиз ауыз қуысы төбесіндегі гипофиз қалтасының эктодермалық эпителийінен, ал нейрогипофиз – ми қалтасы нейроглиясынан дамиды. Гп – сынаша сүйектің түрік ершігі шұңқырында орналасып, жүйке жүйесі мен ЭБ жүйесінің қызметтік байланысын қамтамасыз етеді. Гп – алдыңғы, аралық және төмпектік (туберальдық) бөліктерден тұрады. Алдыңғы, аралық және төмпектік бөліктер – аденогипофизді, артқы бөлігі – нейрогипофизді құрайды. Алдыңғы бөлікті – без паренхимасын жасайтын аденоциттер (эндокриноциттер) құрайды. Олар қойнауша капиллярлар аралығында орналасқан, капиллярлар қабырғаларымен жанасып тарамдалып жатқан клеткалар бағандарын түзеді. Бағандардың шеткі жағында қызыл, көкшіл түске айқын боялған аденциттер – хромофилді аденоциттер (қызыл түсті – ацидофилді аденоциттер – 30-35%, көкшіл түске боялған – базофилді аденоциттер – 5-10%), ал орта шеніндегі аденоциттер солғын боялған аденоциттер (камбиальды аденоциттер) – хромофобты аденоциттер – 60%. Ацидофилді аденоциттер: 1)соматотропоциттер (дәнешелері – 350-400нм, соматроптық гормон - СТГ), 2)лактотропоциттер (дәншелер – 500-600нм, лактотроптық гормон – ЛТГ, немесе пролактин), 3)кортикоторпоциттер (тығызөзекті дәншелер – адренокортикотроптық гормон - АКТГ). Базофилді аденоциттер - ең ірі эндокриноциттер: 1)гонадотропоциттер (гликопротеидті дәншелер – 200-300нм, ФЖГ және ЛГ). ФЖГ – жыныс бездеріндегі (ен, жұмырқалық) жыныс клеткаларының дамуын, аналық жыныс мүшелеріндегі – секрет бөлуді реттейді. Лг – жұмыртқалықтағы – сары дененің жетілуін, ендегі – паренхималық (интерстициялық) эндокриноциттердің дамуын реттейді. 2)тиретропоциттер (көкшіл бұрышты дәншелер -80-150нм, тиретроптық гормон – ТТГ- қалқанша бездің қызметіне ықпал етіп, реттеуге қатысады) Аралық және төмпектік бөліктердің құрылысы бір-біріне ұқсас. Бұлар цитоплазмасы солғын боялған көпбұрышты аденоциттер (меланотропоциттер – гликопротоидті дәнешелер 200-300нм). Аралық бөлік аденоциттері пигменттік алмасуды реттейтін меланотроптық гормон – МТК және май алмасуына ықпал ететін липотроптық гормон – ЛТГ бөледі. Аденогипофиздің қызметін гипоталамустың ортаңғы және артқы бөлімі нің нейроциттері бөлетін нейрогормондары реттейді. Тығыз қызметтік байланыста болғандықтан, бұларды гипоталамо-аденогипофиздік жүйе деп атайды. Артқы бөлігі – нейрогипофиз. Бұны эпендимоциттерден дамып жетілген питуициттер (нейроглиоциттер – пішіні өсінділ немесе ұршық тәрізді) құрайды. Гипоталамустың супраоптикалық және паравентрикулалық ядроларының нейроциттері бөлген вазопрессин және окситоцин гормондары херринг денешіктері арқылы қан капиллярларына өтеді. Нейрогипофиз бен гипоталамустың алдыңғы бөлігі тығыз қызметтік байланыста болғандықтан, бұларды гипоталамо-нейрогипофиздік жүйе депатайды. Эпифиз (Э) – үлкен ми сыңарлары мен мишықтың аралығында, аралық ми төбесінің артқы жағында орналасып, аралық мидың эпиталамусы құрамына кіретін, пішіні шырша бүрі тәріздес тақ без. Ол оң және сол көру төмпектері мен төрт төмпек аралығындағы сайға жүгеншік арқылы жалғасып, көру төмпектерімен оң және сол аяқшалар арқылы байланысады. Э – 3-ші ми қарыншасының артқы қабырғасынан дамып жетіледі. Э- паренхималы мүше. Оның паренхимасы (пинеалоцитер, глиоциттер) эктодермалық жүйкелік глиядан, ал стромасы – мезенхимадан дамиды. Э – сыртынан ми қабығымен, оның астындағы дәнекер ұлпалық қапшықпен қапталған. Қапшықтан ішке қарай таралатын ДҰ перделіктер без паренхмасын бөлікшелерге бөледі. Гормон бөлетін пинеалоциттер – пішіні қатпарлы келген, ұштары шоқпар тәрізді өсінділі клеткалар бөлікшелердің орта шенінде орналасады. Пинеалоциттердің екі түрі: ақшыл және күңгірт (цитоплазмасында қызыл және көкшіл түске боялған дәншелер) түрлері ажыратылады. Гормондары: серотонин (қан тамырларының қабырғасын тарылтады, қанның қысымын артырады,ішек қабырғасының перистальтикалық қозғалысын күшейтеді), мелатонин (қарңғыда серотониннен түзіледі, аденогипофиздің меланотроптық және гонадотроптық гормондарына антогонист. Жыныс бездерінің қызметін тежейді.). Бұлардан басқа Э - қанның қысымын, су-тұз алмасуын, тамырлар қабырғаларының өткізгіштігін, дене қызуын реттейтін және қандағы К-дің деңгейін көтеретін гормондар бөледі. Глиоциттер – бөлікшелердің шеткі жағында орналасады. Олар ұзынша ядролы, цитоплазмасы базофилді боялған өсінділі клеткалар. Бұлар пинеалоциттер үшін тіректік, трофикалық, шекаралық және оқшаулау қызметтерін атқарады. 3 – сұрақ. Қалқанша без (ҚБ) – көмекейден кеңірдектің басталатын жерінде (2-4 кеңірдектің шеміршек сақиналары) тұсының сыртқы екі қапталы мен төменгі бетінде орналасады. ҚБ - оң және сол бөліктен, оларды өзара байланыстыратын мойыншықтан тұрады. Ол 1-, 2- желбезек қалташалары аймағында, без паренхимасы жұтқыншақтың төменгі қабырғасындағы эктодермалық эпитедийден, фолликулдармаңы нейробласттардан, без стромасы – мезенхимадан дамып жетіледі. ҚБ қапшығынан ішке қарай таралатын ДҰ перделіктер без паренхимасын бөлікшелерге бөледі. Бөлікшелер паренхимасын - БДҰ аралықтармен байланысқан фолликулдар (аденомерлер – 0,02 – 0,9 мм), БДҰ аралықтарда орналасқан эпителиоциттер аралшықтары және фолликулдармаңы клеткалары (кальцитониноциттер – К клеткалар) құрайды. ҚБ стромасы – БДҰ (аденомерлераралық ДҰ) тұрады. Фолликулдардың қабырғалары мен аралшық эпителий фолликулалы эндокриноциттерден (тироциттерден) тұрады. Фолликулдар қуысында интрафолликулалық қоймалжың сұйық болады. Тироциттер – құрамында Йод элементі болатын тироксин және трийодтиронин гормондарын бөледі. Гиперфукция: базед ауруы, гипофункция: миксидема, кретинизм. ҚБ қызметін аденогипофиздің тиретроптық гормоны реттейді. К клеткалар – тирециттерге қарағанда ақшыл келеді. Азотты қышқылмен өңдегенде күңгірт тартады. Бұлар кальцитонин гормонын (құрамында йод болмайды, қандағы кальцийдің деңгейін төмендетеді, оның сүйекке өтуіне әсер етеді) және соматостатин (дене өсуінің тұрақтылығын реттейді) бөледі. К клеткаларға гипофиз гормоны әсер етпейді. Қалқаншамаңы бездер (ҚмБ) – пішіні өңгелек не сопақ келген, сары-қоңыр түсті майда денешіктер. Орналаасу орындарына байланысты ішкі және сыртқы ҚмБ болады. Сыртқы Қмб-і (3-ші жебезек қалташасы энтодермасынан дамиды) ҚБ-дің сыртқы алдыңғы жағында, ұйқы артериясының екіге ажыраған тұсында орналасады. Ішкі ҚмБ-і (4-ші жебезек қалташасы энтодермасынан дамиды) ҚБ-дің ішінде жатады. Стромасы мезенхимадан дамиды. ҚмБ-нің паренхимасын пішіні әр түрлі безді эпителий клеткалары (паратироциттер) бағандарының тармақтары, ал без стромасын - қан тамырлары мен жүйкелер өтетін тым жұқа БДҰ аралықтар құрайды. Бағандарда паратироциттердің екі түрі: базофилді паратироциттер (негізгі безді клеткалар – дәншелері – 150-200нм) және ацидофилді паратироциттер (ескірген клеткалар) болады. Базофилді паратироциттер паратирин гормонын (паратгормон – кальцийдің сүйектен қанға өтуіне әсер етеді). Бүйрекүсті безі (БүБ) – шығу тегі мен құрылысы және қызметі әр түрлі қыртысты заттан және бозғылт заттан тұрады. БүБ – пішіні бүйрекке ұқсас сопақша, бірақ майда, қоңыр-қызғылт түсті жұп без. БүБ-інің қыртысты заты – шажырқай түбірінің екі қапталындағы қуыстық (целомалық) мезодермадан, ал бозғылт заты – симпатикалық ганглийлермен бірге жүйке тарақшаларынан дамиды. БүБ – сыртынан ДҰ қапшықпен (екі қабаттан: сыртқы- тығыз ДҰ қабат, ішкі – БДҰ -қабат) қапталған. ДҰ қапшық астында майда эпителиоциттер (жас камбиальды клеткалар. бұларданқыртысты заттың эндокриноциттері дамып жетіледі) қабаты болады. БүБ-інің қыртысты заты сыртқы жағында, ал бозғылт заты – мүшенің орталығында орналасады. БүБ-інің қыртысты затын - эндокиноциттер (безді эпителиоциттер) құрайды, мезодермадан дамиды. Эндокриноциттер бағандары аралығында тым жұқа БДҰ аралықтарда жатқан қан капиллярлары болады. Қыртысты зат үш аймақтан тұрады: 1)шумақты аймақ (призма тәрізді эндокриноциттер бағандары – су-тұз алмауын реттейтін минералокортикоидты стероидты гормондар – альдостерон, дезоксикортикостерон. Бұл аймақ қызметіне аденогипофиз гормондары әсер етпейді), 2)шоғырлы аймақ (текше не призма тәрізді эндокриноциттер – ккөмірсулар, липидтер, белоктар алмасуын реттейтін глюкокортикоидты гормондар – кортикостерон, кортизон, гидрокортизон, кортизол – белоктан глюкозаның түзілуін күшейтеді, глюкозаның жүрек миокардында қор ретінде жиналуын қамтамасыз етеді, қабыну процестері мен аллергиялық реакцияларды тежейді. Күңгірт эндокриноциттерде кортикостероидты гормондардытүзуге керекті ферменттер түзіледі, ақшыл эндокриноциттерде стероидты жиналады), 3)торлы аймақ (пішіні дөңгелекше, текше, көпбұрышты эндокриноциттер бағандары тор түзеді, күңгірт эндокриноциттер көбейеді, андрогенстероидты гормон бөледі, табиғаты тестостеронға жақын). БүБ-інің бозғылт затын – топтасып жатқан дөңгелек пішінді ірі эндкриноциттер (хромаффинді клеткалар – ақшыл боялған эпинефроциттер, күңгірт боялған норэпинефроциттер) құрайды, эктодермадан дамиды. Клеткалар топтарының аралықтарында қойнауша капиллярлар орналасады. Эпинефроциттер адреналин (жүректің соғуын жиілетеді, қан тамырлары қабырғаларының жиырылуын күшейтіп, қанның қысымын артырады, ішектер перистальтикасын баяулатады, бауыр мен бұлшық еттерде қорланған гликогенді глюкозаға ыдыратады), норэпинефроциттер норадреналин (қан тамырларының арналарын тарылтып, қанның қысымын арттырады, гипоталамустың нейросекреторлы қызметіне әсер етеді) гормондарын бөледі. |